Noc w Lizbonie - ebook

1

Wpatrywałem się w statek, który stał rzęsiście oświetlony przy nabrzeżu Tagu. Choć byłem w Lizbonie od tygodnia, wciąż jeszcze nie mogłem się przyzwyczaić do beztroskich świateł tego miasta. W krajach, z których tu przyjechałem, miasta nocą tonęły w mroku jak kopalnie węgla, a latarnia rozświetlająca ciemności stwarzała większe zagrożenie niż zaraza w średniowieczu. Przybyłem z Europy dwudziestego wieku.

Wiedziałem, że ten statek, parowiec pasażerski, ma wypłynąć następnego wieczoru. Właśnie trwał załadunek. W ostrym świetle nagich żarówek ładowano mięso, ryby, konserwy, chleb i warzywa; robotnicy taszczyli na pokład bagaże, a dźwig bezszelestnie podnosił skrzynie i bele, tak jakby nic nie ważyły. Parowiec szykował się do rejsu niczym arka w czasie potopu. I był arką. Jak każdy statek, który opuszczał Europę w tych miesiącach 1942 roku. Górą Ararat była Ameryka, a fale potopu podnosiły się codziennie. Już dawno zalały Niemcy i Austrię; pod wodą znalazły się Polska i Praga; Amsterdam, Bruksela, Kopenhaga, Oslo i Paryż również zostały już zatopione; cuchnęły powodzią miasta Włoch, także Hiszpania nie była już bezpieczna. Wybrzeże Portugalii stało się ostatnim miejscem schronienia uchodźców, dla których sprawiedliwość, wolność i tolerancja znaczyły więcej niż ojczyzna i byt. Kto nie potrafił dotrzeć stąd do Ameryki, owej ziemi obiecanej, był zgubiony. Musiał się wykrwawić w dżungli odrzuconych wniosków wizowych, nieosiągalnych pozwoleń na pracę i pobyt, obozów internowania, biurokracji, wydany na pastwę samotności, obczyzny i potwornej powszechnej obojętności na los pojedynczego człowieka, nieodłącznego następstwa wojny, strachu i nędzy. Człowiek był w tym okresie nikim, ważny paszport — wszystkim.

Po południu poszedłem do kasyna w Estorilu i grałem. Miałem jeszcze porządny garnitur, więc mnie wpuszczono. Była to ostatnia, rozpaczliwa próba przekupienia losu. Nasze zezwolenie na pobyt w Portugalii traciło ważność za kilka dni, a Ruth i ja nie mieliśmy innych wiz. Ten statek cumujący przy nabrzeżu Tagu był ostatnim, którym — jak liczyliśmy we Francji — moglibyśmy jeszcze dotrzeć do Nowego Jorku. Bilety były jednak wyprzedane od miesięcy, a nam, oprócz wizy amerykańskiej, brakowało też ponad trzystu dolarów na opłacenie podróży. Próbowałem zdobyć przynajmniej pieniądze — w jedyny możliwy jeszcze sposób: grając. Nie miało to sensu, bo gdybym nawet wygrał, i tak musiałby się zdarzyć cud, żebyśmy dostali się na statek. Ale gdy się ucieka, gdy grozi niebezpieczeństwo i opada zwątpienie, człowiek uczy się wierzyć w cuda, w przeciwnym razie by nie przeżył.

Z sześćdziesięciu dwóch dolarów, które nam pozostały, przegrałem pięćdziesiąt sześć.

Późną nocą na nabrzeżu było dosyć pusto. Po chwili zauważyłem jednak mężczyznę, który chodził bez celu tam i z powrotem, aż w końcu zatrzymał się i jak ja spoglądał na statek. Uznałem, że on także jest jednym z wielu rozbitków, i przestałem zwracać na niego uwagę, ale po pewnym czasie poczułem, że mnie obserwuje. Strach przed policją nigdy nie opuszcza uciekiniera, nawet we śnie, nawet gdy nie ma się czego bać — dlatego natychmiast odwróciłem się ze znudzoną miną i wolnym krokiem zacząłem się oddalać jak człowiek, który nie musi się obawiać niczego.

Wkrótce potem usłyszałem, że ktoś za mną idzie. Szedłem dalej, nie przyśpieszając, i zastanawiałem się, jak zawiadomić Ruth, gdybym został aresztowany. Domy w pastelowych kolorach, śpiące na końcu nabrzeża niczym motyle w nocy, były jeszcze zbyt daleko, żebym nie narażając się na postrzał z broni palnej, mógł do nich dobiec i zniknąć w ciasnych uliczkach.

Mężczyzna zrównał się ze mną i szedł obok. Był trochę niższy ode mnie.

— Jest pan Niemcem? — spytał po niemiecku.

Pokręciłem głową, nie zatrzymując się.

— Austriakiem?

Nie odpowiedziałem. Patrzyłem na kolorowe domy, które zbliżały się o wiele za wolno. Wiedziałem, że wśród portugalskich policjantów są i tacy, którzy bardzo dobrze mówią po niemiecku.

— Nie jestem policjantem — powiedział mężczyzna.

Nie uwierzyłem mu. Był po cywilnemu, ale w Europie ładnych parę razy aresztowali mnie już tajniacy z żandarmerii. Wprawdzie teraz miałem przy sobie dokumenty, i to nieźle zrobione w Paryżu przez pewnego profesora matematyki z Pragi, niemniej były one fałszywe.

— Widziałem, jak przyglądał się pan statkowi — podjął mężczyzna. — Dlatego pomyślałem...

Zmierzyłem go obojętnym spojrzeniem. Nie wyglądał na policjanta, ale i żandarm, który zatrzymał mnie w Bordeaux, wzbudzał politowanie jak Łazarz po trzech dniach w grobie, a okazał się najbardziej bezlitosny ze wszystkich. Aresztował mnie, choć wiedział, że wojska niemieckie powinny wejść do Bordeaux już nazajutrz, i pewnie byłoby już po mnie, gdyby litościwy dyrektor więzienia nie wypuścił mnie parę godzin później.

— Chciałby pan popłynąć do Nowego Jorku? — zapytał.

Nie odpowiedziałem. Od kolorowych domów dzieliło mnie jeszcze tylko dwadzieścia metrów, tam mógłbym go powalić i uciec, gdyby zaszła taka konieczność.

— Oto dwa bilety na statek, który stoi przy nabrzeżu — powiedział mężczyzna, sięgając do kieszeni.

Mignęły mi kartki papieru, ale w nikłym świetle nie zdołałem nic odczytać. Tymczasem doszliśmy tak blisko domów, że mogłem zaryzykować i się zatrzymać.

— Co to wszystko znaczy? — spytałem po portugalsku. Znałem kilka słów w tym języku.

— Może je pan mieć. Ja ich nie potrzebuję.

— Nie potrzebuje pan? Jak mam to rozumieć?

— Nie potrzebuję ich już.

Wytrzeszczyłem na niego oczy. Nie pojmowałem, co ma na myśli. Faktycznie, chyba nie był policjantem. Żeby mnie aresztować, nie musiałby się wcale uciekać do takich wymyślnych trików. A jeśli bilety są autentyczne, to dlaczego ich nie potrzebuje? I po co mi je proponuje? Chce mi je sprzedać? Czułem, jak w środku zaczynam dygotać.

— Nie mogę ich kupić — odezwałem się w końcu po niemiecku. — Te bilety są warte majątek. Podobno w Lizbonie są też bogaci emigranci, oni zapłacą panu za nie, ile pan zażąda. Źle pan trafił, ja nie mam pieniędzy.

— Nie chcę ich sprzedać.

Znowu spojrzałem na bilety.

— Są autentyczne?

Podał mi je bez słowa. Zaszeleściły w moich dłoniach. Były prawdziwe. To, czy będę je miał czy nie, odpowiadało różnicy między ratunkiem a zgubą. Nawet jeśli w tej chwili były dla mnie nieprzydatne, bo nie mieliśmy wiz amerykańskich, mógłbym spróbować wystarać się o wizy jeszcze jutro przed południem. W ostateczności przynajmniej sprzedałbym bilety, a to oznaczałoby przedłużenie życia o sześć miesięcy. Nie rozumiałem tego człowieka.

— Nie rozumiem pana — powiedziałem.

— Może je pan mieć — odrzekł. — Za darmo. Jutro przed południem wyjeżdżam z Lizbony. Mam tylko jeden warunek.

Opuściłem ręce. Wiedziałem, że to nie może być prawda.

— Jaki? — zapytałem.

— Nie chciałbym być sam tej nocy.

— Chce pan, żebym panu towarzyszył?

— Tak, do jutra rana.

— To wszystko?

— To wszystko.

— Nic więcej?

— Nic więcej.

Popatrzyłem na niego z niedowierzaniem. Wprawdzie byłem już przyzwyczajony do tego, że ludzie naszego pokroju czasem się załamują, że często nie potrafią znieść samotności, że cierpią na lęk przestrzeni właściwy ludziom, dla których nigdzie nie ma już miejsca, i że którejś nocy nawet przygodny towarzysz może uchronić człowieka przed samobójstwem, ale w takich wypadkach udzielenie pomocy było czymś oczywistym i nie miało jakiejś określonej ceny. Zwłaszcza takiej.

— Gdzie pan mieszka? — spytałem.

Nieznajomy wykonał taki gest, jakby się wzbraniał.

— Wolałbym tam nie iść. Nie ma tu jakiejś knajpki, w której można by jeszcze posiedzieć?

— Na pewno jakieś są.

— A lokale dla emigrantów? Coś takiego jak Café de la Rose w Paryżu?

Znałem Café de la Rose. Ruth i ja nocowaliśmy tam przez dwa tygodnie. Właściciel pozwalał na to, kiedy zamówiło się kawę. Rozkładało się parę gazet i spało na podłodze. Nigdy nie spałem na stole, tylko tam: z podłogi nie można spaść.

— Nie znam żadnego — odparłem.

Znałem taki lokal, ale człowieka, który chce ci podarować dwa bilety na statek, nie prowadzi się tam, gdzie ludzie oddaliby za nie oko.

— Znam tutaj tylko jeden lokal — rzekł mężczyzna. — Ale możemy spróbować. Może jest jeszcze otwarty.

Machnął ręką, by przywołać samotną taksówkę, i spojrzał na mnie.

— Dobrze — powiedziałem.

Wsiedliśmy, podał kierowcy adres. Chętnie zawiadomiłbym jeszcze Ruth, że nie wrócę na noc, lecz kiedy wsiadłem do śmierdzącej, ciemnej taksówki, wstąpiła we mnie nagle taka dzika, potworna nadzieja, że niemal zakręciło mi się w głowie. A może jednak to wszystko prawda, może nasze życie wcale się jeszcze nie skończyło i stanie się to, co wydawało się niemożliwe — będziemy uratowani. Odrzuciłem wątpliwości i postanowiłem nie odstępować nieznajomego nawet na chwilę.

Taksówka minęła przypominający scenografię teatralną Praça do Comercio i po pewnym czasie wjechaliśmy w plątaninę schodów i pnących się w górę uliczek. Nie znałem tej części Lizbony; bywałem, jak w każdym mieście, głównie w kościołach i muzeach — nie, żebym tak bardzo kochał Boga albo sztukę, lecz po prostu dlatego, że w kościołach i muzeach nie pytano nikogo o dokumenty. Wobec Ukrzyżowanego i mistrzów pędzla czy dłuta byłem jeszcze człowiekiem — a nie jakimś indywiduum na podejrzanych papierach.

Wysiedliśmy z taksówki i zaczęliśmy wspinać się po schodach i krętych uliczkach, które wypełniała woń ryb, czosnku, nocnych kwiatów, martwego słońca i snu. W blasku wschodzącego gdzieś z boku księżyca wyrastał spośród nocnych ciemności zamek São Jorge, a po licznych schodach spływało kaskadami światło. Odwróciłem się i popatrzyłem z góry na port. W dole płynęła rzeka, a rzeka to wolność, rzeka to życie — uchodziła do morza, a morze oznaczało Amerykę.

Zatrzymałem się.

— Mam nadzieję, że nie żartuje pan ze mnie — powiedziałem.

— Nie — odparł nieznajomy.

— Mam na myśli bilety na statek.

Jeszcze na nabrzeżu schował je z powrotem do kieszeni.

— Nie — powtórzył mężczyzna — ja nie żartuję. — Wskazał na mały plac obsadzony drzewami. — Tam właśnie jest lokal, o którym mówiłem. Jeszcze otwarty. Bywają w nim prawie wyłącznie cudzoziemcy. Wezmą nas tam za ludzi, którzy jutro wyjeżdżają. Za takich, co przyszli uczcić ostatnią noc w Portugalii, a jutro wejdą na statek.

Na ów lokal składał się bar, niewielki czworokątny parkiet do tańca i taras — typowa knajpka urządzona z myślą o turystach. Słychać było gitarę, a w głębi ujrzeliśmy śpiewaczkę fado. Kilka stolików na tarasie obsiedli cudzoziemcy, wśród nich kobieta w sukni wieczorowej i mężczyzna w białym smokingu. Znaleźliśmy wolny stolik na skraju tarasu, skąd mogliśmy patrzeć z góry na Lizbonę, na blado jaśniejące kościoły, oświetlone ulice, port, doki i statek, który był arką.

— Wierzy pan w dalsze życie po śmierci? — spytał mężczyzna z biletami.

Podniosłem wzrok. Wszystkiego bym się spodziewał, tylko nie tego. Pytanie zupełnie mnie zaskoczyło.

— Nie wiem — odpowiedziałem w końcu. — Ostatnimi laty za bardzo mnie zaprzątało dalsze życie przed śmiercią. Kiedy wyląduję w Ameryce, chętnie będę się nad tym zastanawiał — dodałem, aby mu przypomnieć, że obiecał mi bilety.

— Ja nie wierzę — oznajmił.

Odetchnąłem z ulgą. Gotów byłem wysłuchać człowieka nieszczęśliwego, ale nie miałem ochoty z nim dyskutować. Zbyt wiele mnie rozpraszało. Tam w dole stał statek.

Mężczyzna siedział przez jakiś czas nieruchomo, jakby spał z otwartymi oczami. Ocknął się po chwili, gdy na taras wyszedł gitarzysta.

— Nazywam się Schwarz — zaczął. — Nie jest to moje prawdziwe nazwisko. To nazwisko, które widnieje w moim paszporcie, ale przyzwyczaiłem się do niego i na dzisiejszą noc jeszcze wystarczy. Długo pan był we Francji?

— Jak długo się dało.

— Internowany?

— Kiedy wybuchła wojna. Jak wszyscy inni.

Pokiwał głową.

— My też. Byłem szczęśliwy — rzucił nagle cichym głosem. Spuścił głowę i nie patrzył na mnie. — Byłem bardzo szczęśliwy. Bardziej, niż kiedykolwiek sądziłem, że mógłbym być.

Popatrzyłem na niego zaskoczony. Doprawdy, nie wyglądał na takiego. Sprawiał wrażenie przeciętniaka, w dodatku trochę nieśmiałego.

— Kiedy? — zapytałem. — Czyżby w obozie?

— Ostatniego lata.

— W trzydziestym dziewiątym? We Francji?

— Tak, ostatniego lata przed wojną. Do dziś nie pojmuję, jak to się stało. Dlatego muszę z kimś o tym porozmawiać. Nie znam tu nikogo. Kiedy z kimś porozmawiam, wszystko to ożyje w mojej pamięci i będzie dla mnie zupełnie jasne. I pozostanie. Muszę tylko jeszcze raz... — Urwał. — Rozumie pan? — zapytał po chwili.

— Tak — odpowiedziałem. — To wcale nie tak trudno zrozumieć, panie Schwarz — dodałem ostrożnie.

— Tego w ogóle nie da się zrozumieć! — zaprotestował nagle, gwałtownie i namiętnie. — Ona tam leży w pokoju z pozamykanymi oknami, w ohydnej drewnianej trumnie, martwa, nie ma jej już! Kto potrafi to zrozumieć? Nikt! Ani pan, ani ja, nikt, a kto mówi, że rozumie, ten kłamie!

Nie odzywałem się, czekałem. Niejeden raz siedziałem już tak z drugim człowiekiem. Stratę trudniej przeboleć, kiedy nie ma się własnego kraju. Człowiek nie ma wtedy w niczym oparcia, a obczyzna jest okropnie obca. Przeżyłem coś takiego w Szwajcarii, kiedy dostałem wiadomość, że moich rodziców zabito i spalono w obozie koncentracyjnym w Niemczech. Cały czas miałem w pamięci oczy matki w płomieniach pieca krematoryjnego. Obraz ten prześladował mnie do dzisiaj.

— Przypuszczam, że wie pan, co to jest syndrom emigracyjny — rzekł Schwarz spokojniejszym tonem.

Skinąłem głową. Kelner przyniósł półmisek garneli. Nagle poczułem, że jestem bardzo głodny, i przypomniałem sobie, że od południa nie miałem nic w ustach. Z wahaniem popatrzyłem na Schwarza.

— Proszę jeść — powiedział. — Zaczekam.

Zamówił wino i papierosy. Jadłem szybko. Krewetki były świeże i pachniały apetycznie.

— Przepraszam — odezwałem się — ale jestem bardzo głodny.

Jedząc, obserwowałem Schwarza. Siedział spokojnie i patrzył na leżące w dole miasto, które przypominało teatralną dekorację. Nie wydawał się zniecierpliwiony ani rozdrażniony. Poczułem do niego jakby cień sympatii. Wyglądał na kogoś, kto skończył z fałszywą przyzwoitością i wie, że można być głodnym i jeść, gdy obok cierpi inny człowiek, i wcale nie musi to świadczyć o braku współczucia. Jeśli nie można nic zrobić dla drugiego człowieka, równie dobrze jest jeść jego chleb, dopóki ktoś nie odejmie go nam od ust. Nigdy przecież nie wiadomo, kiedy to nastąpi.

Odsunąłem talerz i wziąłem papierosa. Dawno nie paliłem. Oszczędzałem, by mieć dzisiaj trochę więcej pieniędzy na grę.

— Ten syndrom dopadł mnie wiosną trzydziestego dziewiątego — zaczął Schwarz. — Od ponad pięciu lat byłem emigrantem. Gdzie pan był jesienią trzydziestego ósmego?

— W Paryżu.

— Ja też. Właśnie wtedy się poddałem. To był okres przed układem monachijskim. Powolne konanie ze strachu. Co prawda ukrywałem się jeszcze i odruchowo broniłem, ale odciąłem się od świata. Będzie wojna, przyjdą Niemcy i mnie zabiorą, myślałem. Taki mój los. Pogodziłem się z tym.

Pokiwałem głową.

— To był okres samobójstw. Dziwne, półtora roku później, kiedy Niemcy rzeczywiście przyszli, samobójstw było mniej.

— A potem zawarto układ monachijski — podjął znowu Schwarz. — Tej jesieni trzydziestego ósmego nagle podarowano nam życie na nowo! Człowiekowi było tak lekko na duszy, że zapominał o ostrożności. W Paryżu nawet po raz drugi zakwitły kasztany, pamięta pan? Stałem się do tego stopnia lekkomyślny, że czułem się jak człowiek i niestety tak się też zachowywałem. Złapała mnie policja i za powtórny nielegalny wjazd do Francji dostałem cztery tygodnie więzienia. A potem zabawa zaczęła się od nowa. Francuzi odstawili mnie na granicę w pobliżu Bazylei, Szwajcarzy odesłali z powrotem, Francuzi wydalili mnie w innym miejscu, znowu zostałem aresztowany... Zna pan tę zabawę, to przestawianie ludzi jak pionki na szachownicy...

— Znam ją. Ale zimą nie było żartów. W szwajcarskich więzieniach mieliśmy najlepiej. Ciepło jak w hotelu.

Znowu zabrałem się do garneli. Nieprzyjemne wspomnienia mają jedną dobrą stronę: przekonują człowieka, że jest szczęśliwy, choć jeszcze przed chwilą nie był. Szczęście to kwestia porównania. Kto opanował tę sztukę, rzadko bywa zupełnie nieszczęśliwy. Byłem szczęśliwy w szwajcarskich więzieniach, bo nie były to więzienia niemieckie. Ale oto siedział przede mną człowiek, który twierdził, że szczęście mu sprzyja, choć gdzieś w Lizbonie w niewietrzonym pokoju stoi drewniana trumna.

— Gdy wypuszczali mnie ostatnio, zapowiedzieli mi, że zostanę odesłany do Niemiec, jeśli jeszcze raz złapią mnie bez dokumentów. To była tylko groźba, ale się przestraszyłem. Zacząłem się zastanawiać, co powinienem zrobić, gdyby rzeczywiście do tego doszło. A potem śniło mi się po nocach, że jestem w Niemczech i SS depcze mi po piętach. Śniło mi się to tak często, że w końcu bałem się zasnąć. Zna pan też coś takiego?

— Mógłbym napisać na ten temat pracę doktorską — odpowiedziałem. — Niestety.

— Pewnej nocy śniło mi się, że jestem w Osnabrück, gdzie dawniej mieszkałem i gdzie wciąż mieszkała moja żona. Stałem w jej pokoju i widziałem, że jest chora. Była bardzo wychudzona i płakała. Obudziłem się przerażony. Nie widziałem jej od przeszło pięciu lat i nie miałem od niej żadnych wiadomości. Ani razu zresztą nie napisałem do niej, bo się obawiałem, że jej korespondencja jest kontrolowana. Nim uciekłem, obiecała mi, że się ze mną rozwiedzie. Miało to jej oszczędzić kłopotów. Przez kilka lat wierzyłem zresztą, że to zrobiła.

Schwarz zamilkł. Nie pytałem go, dlaczego wyjechał z Niemiec. Miał po temu dość powodów. Żaden nie wydawał mi się jednak ciekawy, gdyż wszystkie były nieadekwatne. Nieciekawa jest rola ofiary. Albo był Żydem, albo należał do partii politycznej opozycyjnej wobec reżimu, albo miał wrogów, którzy stali się nagle wpływowymi osobistościami — w Niemczech było aż nadto powodów, żeby wsadzić kogoś do obozu koncentracyjnego lub zabić.

— Udało mi się dostać znowu do Paryża — podjął po chwili Schwarz — ale ten sen mnie nie opuszczał. Pojawił się ponownie. W tym samym czasie prysła także iluzja układu monachijskiego. Wiosną wiadomo już było, że na pewno dojdzie do wojny. Czuć ją było w powietrzu, tak jak czujemy woń spalenizny, na długo nim zobaczymy pożar. Tylko bezsilna dyplomacja światowa zasłaniała sobie oczy i roiła o drugim i trzecim Monachium, o wszystkim, tylko nie o wojnie. Takiej wiary w cuda nigdy nie było tyle, ile w naszych czasach, w których nie zdarzają się one wcale.

— Zdarzają się jeszcze — odparłem. — W przeciwnym razie nas wszystkich też nie byłoby już wśród żywych.

Schwarz skinął głową.

— Ma pan rację. Niektórym się przytrafiają. Ja sam przeżyłem taki cud. Wszystko zaczęło się w Paryżu. Niespodziewanie odziedziczyłem ważny paszport. Właśnie ten, na nazwisko Schwarz. Należał do pewnego Austriaka, z którym poznałem się bliżej w Café de la Rose. Ten człowiek zmarł, pozostawiając mi paszport i pieniądze. Przyjechał do Paryża zaledwie trzy miesiące wcześniej. Pierwszy raz spotkaliśmy się w Luwrze, przed obrazami impresjonistów. Spędzałem tam wtedy całe popołudnia, żeby się uspokoić. Kiedy człowiek stał przed tymi przesyconymi słońcem, cichymi pejzażami, nie wierzył, że pewna rasa zwierząt, która potrafiła stworzyć coś takiego, może się szykować do morderczej wojny. Iluzja ta na jakąś godzinę obniżała trochę ciśnienie krwi.

Człowiek z paszportem na nazwisko Schwarz siedział często przed nenufarami i katedrami Moneta. Wdaliśmy się w rozmowę i od słowa do słowa opowiedział mi, że po przejęciu władzy przez faszystów udało mu się legalnie opuścić Austrię za cenę rezygnacji z majątku. Majątek ten, zarekwirowany przez państwo, stanowiła kolekcja dzieł impresjonistów. Nie żałował jej. Mówił, że dopóki w muzeach wystawiają obrazy, będzie mógł je oglądać jak własne, nie martwiąc się, że padną ofiarą pożaru czy kradzieży. Poza tym w muzeach francuskich były płótna znacznie lepsze od tych, które posiadał. Nie był już przywiązany do swojej niewielkiej kolekcji jak ojciec do rodziny, nie musiał już faworyzować swoich obrazów i ulegać ich wpływom, zamiast tego należały do niego wszystkie dzieła w zbiorach publicznych i nie musiał w tym celu nic robić. Dziwny to był człowiek: cichy, łagodny i pogodny, chociaż tyle przeżył. Nie pozwolono mu zabrać prawie żadnych pieniędzy, lecz uratował pewną liczbę starych znaczków pocztowych. Znaczki łatwiej ukryć niż brylanty, bo są od nich mniejsze. Człowiekowi niełatwo chodzić w butach, w których ukrył diamenty, zwłaszcza kiedy prowadzą go na przesłuchanie. Nie da się też ich sprzedać bez dużych strat i wielu pytań. Znaczki kupują kolekcjonerzy, a oni nie pytają wiele.

— Jak je wywiózł? — zapytałem z zainteresowaniem właściwym każdemu emigrantowi.

— Wziął ze sobą jakieś stare listy bez żadnego znaczenia, a znaczki powsadzał do kopert między bibułkę i papier. Celnicy sprawdzali listy, nie koperty.

— Dobry pomysł — przyznałem.

— Oprócz tego udało mu się przemycić dwie małe prace Ingres’a. Portrety ołówkowe. Oprawił je w szerokie passe-partout i tandetne złocone ramy i utrzymywał, że to portrety jego rodziców. Pod passe-partout tak umiejętnie podkleił dwa rysunki Degasa, że nie było ich widać.

— Dobry pomysł — pochwaliłem ponownie.

— W kwietniu miał zawał serca. To wtedy dał mi swój paszport, znaczki, które mu pozostały, i rysunki. A także adresy ludzi, których powinno interesować kupno znaczków. Następnego ranka, kiedy zajrzałem do niego, leżał martwy w łóżku. Ledwo go poznałem, tak bardzo zmieniła go cisza. Zabrałem pieniądze, jakie jeszcze miał, garnitur i trochę bielizny. Poprzedniego dnia nalegał, żebym to zrobił: lepiej, żeby dostały się towarzyszom niedoli niż właścicielowi mieszkania.

— Zmienił pan coś w paszporcie? — zapytałem.

— Tylko zdjęcie i rok urodzenia. Schwarz był ode mnie starszy o dwadzieścia pięć lat. Imię nosiliśmy to samo.

— Kto panu to zrobił? Brünner?

— Ktoś z Monachium.

— To był Brünner, mistrz w tym fachu.

Brünner był znany jako świetny fałszerz. Pomógł wielu ludziom, ale sam nie miał żadnego dokumentu, kiedy go złapano. Był przesądny, wierzył, że jest uczciwy i pomaga ludziom w potrzebie, toteż nie przytrafi mu się nic złego, dopóki sam nie skorzysta z własnych umiejętności. Zanim wyemigrował, miał niewielką drukarnię w Monachium.

— Gdzie jest teraz? — zapytałem.

— A nie ma go w Lizbonie?

Nie wiedziałem. Ale możliwe, że właśnie tu przebywał, jeśli jeszcze żył.

— Dziwnie się czułem z tym paszportem w garści — oświadczył Schwarz II. — Nie miałem odwagi z niego korzystać. Tak czy owak, upłynęło parę dni, zanim przyzwyczaiłem się do nowego nazwiska. Wciąż powtarzałem je sobie na głos. Szedłem przez Champs Elysées i mruczałem pod nosem swoje nowe nazwisko i nową datę urodzenia. Siedziałem w muzeum przed Renoirem i jeśli byłem sam, wypowiadałem szeptem wyimaginowany dialog. „Schwarz!” — wołałem ostrym tonem, po czym natychmiast zrywałem się z miejsca i odpowiadałem: „Jestem!” Albo rzucałem chrapliwie: „Nazwisko!” i w następnej chwili recytowałem automatycznie: „Josef Schwarz, urodzony w Wiener Neustadt 22 czerwca 1898 roku”. Trenowałem nawet wieczorami przed pójściem do łóżka. Nie chciałem jakiejś nocy, zbudzony przez policjanta, powiedzieć w półśnie tego, co nie należy. Chciałem wymazać z pamięci swoje poprzednie nazwisko. Nie mieć paszportu a mieć fałszywy to duża różnica. To drugie jest niebezpieczniejsze.

Sprzedałem oba rysunki Ingres’a. Dostałem za nie mniej, niż się spodziewałem, lecz nagle miałem pieniądze, i to tyle, ile od dawna już nie widziałem.

I wtedy pewnej nocy przyszła mi do głowy myśl, od której nie potrafiłem się już uwolnić. Czy legitymując się tym paszportem, nie mógłbym pojechać do Niemiec? Był przecież prawie autentyczny, więc dlaczego ktoś na granicy miałby coś podejrzewać? Mógłbym zobaczyć się z żoną. Mógłbym uciszyć lęk o jej życie. Mógłbym... — Schwarz popatrzył na mnie. — Na pewno pan to zna! Syndrom emigracyjny w najczystszej postaci. Ściskanie w żołądku, w gardle i gdzieś za oczami, w głębi czaszki. Oto coś, co przez pięć lat usiłowało się zadeptać, o czym próbowało się zapomnieć, czego unikało się jak zarazy, ożywa znowu: zabójcze wspomnienie, rak toczący duszę emigranta!

Próbowałem się od tego uwolnić — ciągnął. — Jak dawniej chodziłem do muzeów i przesiadywałem godzinami przed obrazami tchnącymi pokojem i ciszą, przed Sisleyami, Pissarrami i Renoirami — lecz teraz skutek był odwrotny. Obrazy te przestały mnie uspokajać i zaczęły nawoływać, żądać, przypominać: o kraju niespustoszonym jeszcze przez brunatną zarazę, o wieczorach spędzanych w uliczkach z bzem zwisającym z murów, o złotym zmierzchu starego miasta, o jego wieżach kościelnych, wokół których krążyły jaskółki — i o mojej żonie.

Jestem człowiekiem przeciętnym, nie mam żadnych szczególnych właściwości. Przez cztery lata wiedliśmy z żoną zwyczajne życie: przyjemne, bez trudności, ale także bez jakiejś wielkiej pasji. Po kilku pierwszych miesiącach nasz związek stał się tym, co nazywane bywa zwykle udanym małżeństwem, związkiem dwojga ludzi, którzy akceptują zasadę, że wzajemna wyrozumiałość stanowi podstawę harmonijnego współżycia. Nie brakowało nam marzeń. Tak przynajmniej nam się wydawało. Byliśmy rozsądnymi ludźmi. Odnosiliśmy się do siebie z wielką serdecznością.

Teraz widziałem to wszystko z innej perspektywy. Zacząłem robić sobie wyrzuty, że moje małżeństwo było takie przeciętne. Wszystko zaniedbałem. Po co żyłem? Co teraz robię? Zaszyłem się tu i wegetuję. Jak długo to jeszcze potrwa? I jak się skończy? Nadejdzie wojna, w której Niemcy muszą zwyciężyć. Był to jedyny kraj w pełni do niej gotowy. I co się wtedy stanie? Gdzie się ukryję, jeśli w ogóle będę miał jeszcze czas i wolę przetrwania? W którym obozie umrę z głodu? Przy którym murze zostanę zabity strzałem w tył głowy, jeśli będę miał szczęście?

Paszport, który miał mi przynieść spokój, popychał mnie tylko do rozpaczy. Chodziłem po ulicach tak długo, aż padałem z wyczerpania. Nie mogłem jednak spać, a jeśli zasypiałem, budziły mnie zaraz koszmary. Widziałem swoją żonę w lochach gestapo, słyszałem, jak z podwórza na tyłach hotelu wzywa pomocy, a pewnego dnia, gdy wszedłem do Café de la Rose, wydawało mi się, że widzę jej twarz w lustrze obok drzwi: na moment odwróciła się do mnie — blada, o smutnych oczach — a potem zniknęła. Widziałem ją tak wyraźnie, że uznałem, iż jest tam naprawdę, więc pobiegłem w głąb sali. Jak zawsze, siedziało tam pełno ludzi, ale jej wśród nich nie było.

Na kilka następnych dni przerodziło się to w idée fixe, że ona przyjechała tu, do Paryża, i mnie szuka. Widywałem ją setki razy: znikała za rogiem ulicy, siedziała na ławce w Ogrodzie Luksemburskim, ale gdy podchodziłem, obracały się ku mnie zdziwione, obce twarze. Innym razem przeszła przez Place de la Concorde tuż przed strumieniem ruszających właśnie pojazdów. Teraz to naprawdę była ona — jej chód, właściwy jej sposób trzymania ramion, wydawało mi się nawet, że poznaję jej sukienkę, ale gdy kierujący ruchem policjant zatrzymał wreszcie wąż samochodów i mogłem pognać za nią, zniknęła, pochłonęła ją czarna czeluść wejścia do stacji metra. Gdy dotarłem na podziemny peron, zdążyłem tylko dojrzeć w ciemności, niczym znak szyderstwa, tylne światła odjeżdżającego pociągu.

Zwierzyłem się jednemu ze znajomych. Nazywał się Löser i handlował pończochami, dawniej był lekarzem we Wrocławiu.

Poradził mi, żebym mniej przebywał sam. „Niech pan sobie znajdzie jakąś kobietę”, powiedział. Nic nie pomogło. Nie są panu obce te znajomości, do których popycha nędza, samotność, strach, te ucieczki do odrobiny ciepła, czyjegoś głosu, czyjegoś ciała — te przebudzenia w nędznym pokoiku w obcym kraju, jakby strącono człowieka w przepaść, i gorzka wdzięczność za oddech kogoś drugiego obok siebie. Cóż to jednak jest wobec niepohamowanej wyobraźni, która żywi się krwią i sprawia, że człowiek budzi się rano, brzydząc się sobą po tym, co zrobił?

Kiedy teraz mówię o tym wszystkim, wydaje się to niedorzeczne i pełne sprzeczności; wtedy tak nie myślałem. Z tych wszystkich wewnętrznych zmagań wychodził zawsze zwycięsko jeden pewnik: muszę tam wrócić. Muszę jeszcze zobaczyć żonę. Możliwe, że od dawna żyje z kimś innym. Było mi to obojętne. Musiałem ją zobaczyć. Wydawało mi się, że to absolutnie logiczne.

Coraz więcej się mówiło o nadciągającej wojnie. Dla każdego było jasne, że Hitler, który bardzo szybko złamał obietnicę i zajął nie tylko Sudety, ale i całą Czechosłowację, chce teraz zrobić to samo z Polską. Wojna musiała wybuchnąć. Sojusze Francji i Anglii z Polską sprawiły, że nie było innej możliwości. I nie była to już kwestia miesięcy, lecz jedynie tygodni. Także dla mnie. Dla mojego życia. Musiałem podjąć decyzję i zrobiłem to. Postanowiłem wyjechać do Niemiec. Nie wiedziałem, co będzie potem. Było mi to zresztą obojętne. Jeśli wybuchnie wojna, myślałem, tak czy owak będę zgubiony. Równie dobrze mogę zrobić coś szalonego.

W tych ostatnich dniach ogarnął mnie dziwnie radosny nastrój. Był maj, rabaty przy Rond Point w La Chapelle mieniły się od tulipanów. Wczesne wieczory miały już w sobie coś ze srebrnego światła płócien impresjonistów: wszędzie snuły się niebieskie cienie, a wysoko w górze, za zimnym światłem pierwszych gazowych latarni i niespokojnymi, czerwonymi wstęgami świetlnych napisów ciągnącymi się wzdłuż dachów redakcji gazet, wznosiło się jasnozielone niebo. Każdemu, kto potrafił czytać, te napisy zwiastowały wojnę.

Najpierw pojechałem do Szwajcarii. Nie miałem jeszcze zaufania do swojego paszportu, więc chciałem go wypróbować na niegroźnym terenie. Francuski celnik oddał mi dokument z obojętnym wyrazem twarzy, tego się zresztą spodziewałem. Z wyjazdem bywają trudności tylko w krajach, gdzie panuje dyktatura. Ale gdy przyszedł szwajcarski urzędnik, poczułem, jak coś się we mnie kurczy. Siedziałem wprawdzie najspokojniej, jak potrafiłem, lecz wydawało mi się, że brzegi moich płuc trzepoczą z szaloną szybkością, podobnie jak czasem liść na drzewie w bezwietrzną pogodę.

Celnik oglądał paszport. Był to potężny, barczysty mężczyzna, od którego zalatywało dymem fajkowym. Masywnym cielskiem zasłonił okno przedziału. Na chwilę ogarnął mnie niepokój, przestraszyłem się, że wraz z widokiem nieba pozbawia mnie wolności — jakby przedział był już więzienną celą. W końcu Szwajcar oddał mi paszport.

— Zapomniał pan podstemplować — rzuciłem mimo woli w odruchu ulgi.

Urzędnik uśmiechnął się.

— Zaraz panu podstempluję. Tak panu na tym zależy?

— Nie tak bardzo, ale będę miał swego rodzaju pamiątkę z podróży.

Przybił pieczątkę w paszporcie i wyszedł. Zagryzłem wargi. Ależ się zrobiłem nerwowy! Później uświadomiłem sobie, że ostemplowany paszport wygląda trochę bardziej autentycznie.

W Szwajcarii zastanawiałem się przez dzień, czy do Niemiec także powinienem jechać pociągiem, ale nie miałem odwagi. Nie wiedziałem też, czy osoby powracające do kraju, nawet pochodzące z dawnej Austrii, nie są rewidowane bardziej szczegółowo. Prawdopodobnie nie, postanowiłem jednak pójść przez zieloną granicę.

W Zurychu udałem się więc najpierw, jak dawniej, na główną pocztę. Przy okienku poste restante najłatwiej spotkać znajomych — takich samych tułaczy bez prawa pobytu, którzy mogą udzielić różnych informacji. Stamtąd poszedłem do Café Greif, która była całkowitym przeciwieństwem Café de la Rose. Tam spotkałem różnych ludzi przeprowadzających nielegalnie przez granicę, ale nikogo, kto by znał dokładnie przejścia do Niemiec. To zrozumiałe. Kto, oprócz mnie, chciałby się pchać do Niemiec? Zauważyłem, że ci ludzie zerkają na mnie podejrzliwie, a gdy się zorientowali, że poważnie noszę się z takim zamiarem, zaczęli mnie unikać. Ktoś, kto chciał wracać, musiał być odszczepieńcem, bo skoro tego chciał, akceptował też pewnie reżim! A do czego jeszcze byłby gotów taki człowiek? Kogo by zdradził? Kogo by zdradził?

Nagle zostałem sam. Unikano mnie jak mordercy. Nie mogłem też niczego wyjaśnić: samemu robiło mi się czasami gorąco i pot mnie oblewał ze strachu, gdy pomyślałem, co zamierzam. A jak miałbym wytłumaczyć to innym?

Trzeciego dnia o szóstej rano przyszła po mnie policja. Wyciągnęli mnie z łóżka, zasypali szczegółowymi pytaniami. Od razu się zorientowałem, że zadenuncjował mnie jeden ze znajomych. Nieufnie obejrzeli mój paszport i zabrali mnie na przesłuchanie. Teraz okazało się, jakie to szczęście, że paszport był ostemplowany. Dzięki temu mogłem udowodnić, że wjechałem legalnie do Szwajcarii i dopiero od trzech dni przebywam w tym kraju. Pamiętam dokładnie ten wczesny poranek, gdy szedłem ulicami w asyście policjanta. Dzień był pogodny, wieże i dachy domów odcinały się wyraźnie na tle nieba, jakby wykrojone z metalu. Z mijanej piekarni dobiegał zapach ciepłego chleba, wydawało się, że w tym zapachu skupia się cała pociecha świata. Zna pan to uczucie?

Skinąłem głową.

— Świat nigdy nie wydaje się piękniejszy niż w chwili aresztowania. W chwili, gdy człowiek musi go opuścić. Gdyby tak zawsze można go było widzieć! Może mamy na to za mało czasu. Za mało spokoju. — Schwarz pokręcił głową. — Nie, to nie ma nic wspólnego ze spokojem. Tak to wtedy odczuwałem.

— I potrafił pan zachować to odczucie? — zapytałem.

— Nie wiem — odparł powoli. — Właśnie to muszę ustalić. Wymknęło mi się z rąk, ale gdy je trzymałem, czy było pełne? Czy nie mógłbym go teraz odzyskać, w całej jego sile, i zachować na zawsze? Teraz, kiedy się już nie zmieni? Czy nie tracimy ciągle czegoś, co — jak sądzimy — trzymamy w garści, tylko dlatego, że to się rusza? A zatrzymuje się dopiero wtedy, gdy go już nie ma lub gdy nie może się już zmienić? Czy nie należy do nas dopiero wtedy?

Wpatrywał się we mnie nieruchomym wzrokiem. Po raz pierwszy patrzył mi prosto w oczy. Źrenice miał rozszerzone. Fanatyk albo szaleniec, pomyślałem nagle.

— Nigdy nie miałem takiego odczucia — powiedziałem. — Ale czy każdy nie próbuje? Utrzymać tego, czego nie da się utrzymać? I rozstać się z czymś, co nie chce się z nim rozstać?

Od sąsiedniego stolika wstała kobieta w sukni wieczorowej i zaczęła spoglądać z tarasu na miasto i port w dole.

— Kochanie, dlaczego musimy wracać? — zwróciła się do mężczyzny w białym smokingu. — Tak bym chciała, żebyśmy mogli jeszcze tutaj zostać! Nie mam najmniejszej ochoty wracać do Ameryki.

Ciąg dalszy w wersji pełnej.