Nowe wychowanie seksualne - ebook

WSTĘP

Coraz częściej uświadamiamy sobie, jak ważną częścią życia jest dla nas seksualność, i chcemy wspierać dzieci w tym, żeby i dla nich ta ważna część życia była czymś, co je wspiera w doświadczaniu dobrostanu i szczęścia. A nie czymś, co im ten dobrostan utrudnia.

Ta książka:

• opiera się na jak najbardziej aktualnej wiedzy i na świadomości, że wiedza to coś, co ciągle się zmienia i aktualizuje,

• na pierwszym miejscu stawia budowanie relacji opartych na szacunku i poczuciu bezpieczeństwa,

• ujmuje seksualność całościowo i wielowymiarowo,

• wspiera dorosłych w towarzyszeniu dzieciom w rozwoju ich seksualności,

• pokazuje, jak umiejętności i zasoby, w które wyposażamy dziecko w relacji z nim, służą mu do troszczenia się o swoją seksualność,

• opiera się na zaufaniu do rodzicielskich kompetencji i kompetencji rozwojowych dzieci,

• napisana jest w sposób pozytywny, ze spokojem, na luzie,

• daje rodzicom okazję, żeby poczytać, co robią inne dzieci, i poczuć, że nie są sami,

• akceptuje ludzką różnorodność i bierze pod uwagę różnice między ludźmi, różny sposób życia,

• jest skierowana do wszystkich rodziców wszystkich dzieci, bez względu na to, jak przeżywają i wyrażają swoją seksualność,

• porusza temat tego, co rodzice mogą robić ze sobą w spotkaniu z seksualnością dziecka, a nie tylko tego, co robić z dzieckiem,

• da wam świadomość, na co macie wpływ w relacji z dziećmi, a na co nie, i pomoże wykorzystać tę wiedzę do wspierania dziecka. Zależało mi też na tym, żeby tę książkę mogły przeczytać również zainteresowane nastolatki. Dlatego jeśli stwierdzicie, że chcecie się podzielić z dziećmi tą książką, a potem o tym rozmawiać – zróbcie to.

Właśnie dla was chciałam napisać książkę. Dla ludzi, którzy są zainteresowani świadomym udziałem w edukacji seksualnej swoich dzieci. Piszę „świadomym”, bo edukacja seksualna nie zachodzi tylko tam, gdzie ludzie ją dostrzegają, ale dzieje się wszędzie i przez cały czas.

Nawet jeśli mamy obawy i wątpliwości, możemy poszerzać swoją wiedzę i uczyć się. Mam przekonanie, że rodziców trudno jest zastąpić w tym obszarze, choć można ich wesprzeć. Na podobnym stanowisku opierają się Standardy edukacji seksualnej w Europie¹.SEKSUALNOŚĆ

W pewnym momencie mojej pracy z rodzicami zaczęłam mieć coraz więcej pytań od rodziców dotyczących dziecięcej seksualności:

• Jak reagować, kiedy dziecko coś robi?

• Czy to jest prawidłowe?

• Jak wesprzeć dziecko w trudnej sytuacji?

• Dlaczego dzieci tak się zachowują?

Nieodmiennie okazywało się, że – poza pewną porcją wiedzy i uporządkowaniem wielu stereotypów – tym, czego potrzebują rodzice, jest przyjrzenie się samym sobie.

Zadanie sobie pytania, czemu dane zachowanie czy słowa dziecka są takie trudne. O czym chcę z dzieckiem rozmawiać, a o czym nie i dlaczego. Którą jego prośbę chcę spełnić i dlaczego. Jakie myśli i emocje pojawiają mi się w głowie, kiedy widzę dziecko, które…

Dopiero z tego wynikało rozmawianie o pomysłach na zachowanie się w danej sytuacji, choć często okazywało się, że jak człowiek ma w środku uporządkowane to, co się w nim dzieje, to dużo łatwiej przychodzą mu do głowy pomysły, co zrobić, a czego nie robić. I dużo łatwiej jest zauważyć, które odpowiedzi rodzica prowadzą w kierunku, na którym mu zależy.

Warto nie traktować seksualności jako obszaru odrębnego od całego życia. Takie zagadnienia jak dbanie o własne granice, komunikacja, akceptacja siebie nie mają osobnej szuflady z napisem: „Tutaj jest wszystko o seksie”. Bardziej przychodzi mi do głowy wielka szafa z różnymi półkami albo nawet wielki gar zupy.

Napisałam książkę zanurzoną w filozofii rodzicielstwa bliskości, teorii więzi, Porozumienia bez Przemocy. Książkę opartą na relacji, a więc na tym, żeby, jak pisze Daniel Hughes w Brain-Based Parenting², skupiać się nie na samym zachowaniu i ocenianiu tego zachowania, ale na tym, co ono komunikuje i jakie ma znaczenie dla relacji.

Rodzice (i w ogóle dorośli – nawet specjaliści) różnią się w obszarze swoich przekonań na temat tego, czym jest seksualność i jak warto ją realizować, a czego powinno się unikać. A jednak są takie uniwersalne pragnienia, które podziela bardzo wielu z nich.

Rodzice chcieliby, żeby dziecko rosło:

• rozumiejąc, co się z nim dzieje,

• szanując i akceptując swoje ciało,

• biorąc pod uwagę potrzeby swoje i innych ludzi,

• stając się odpowiedzialne,

• ucząc się troszczyć o swoje granice i bezpieczeństwo.

W dziedzinie seksualności mamy o wiele mniejszą niż w innych obszarach zgodę na eksperymentowanie i uczenie się przez dzieci na własnych błędach. Seks i seksualność to tematy, na które rzadko się rozmawia, rzadko porównuje doświadczenia, więc często rodzice są zaniepokojeni tym, co robią ich dzieci.

Dzieci potrzebują zaufania, żeby rosnąć i rozwijać się. Tymczasem w obszarze seksualności częstą postawą jest nieufność. Jesper Juul pisze³, że zaufanie to wiara, że dziecko też chce być szczęśliwe. Że chce mieć fajne życie.

Takiego zaufania potrzeba dzieciom. Zaufania do ich intencji, ale też do ich kompetencji w dziedzinie troszczenia się o swoje potrzeby i rozwoju. Jesteśmy jako ludzie przygotowani do rozwoju w obszarze własnej seksualności, podobnie jak jesteśmy przygotowani do rozwoju w innych obszarach. Możemy podchodzić do dzieci bardziej z ciekawością i próbą zrozumienia ich, z gotowością niesienia pomocy niż z pragnieniem, żeby coś naprawiać. Możemy zastanawiać się, czy nasz niepokój bierze się z tego, że zagrożone jest bezpieczeństwo dziecka, czy z naszego niezrozumienia, co się dzieje.

Kiedy ludzie zaczynają być rodzicami, mają ze sobą całą historię tego, co wiedzą o sobie i innych w kontekście seksualności, tego, jakie mają umiejętności, które pomagają im radzić sobie z wyzwaniami w tym obszarze, i tego, jacy są.

Dzieci sprawiają, że rodzice zaczynają się zastanawiać nad wieloma trudnymi kwestiami, co zdecydowanie pobudza ich do własnego rozwoju.

W mojej pracy odkryłam, że uczenie się nowego języka do mówienia o sobie, o innych ludziach i do innych ludzi bywa skutecznym i prostym narzędziem do zmiany.

Ten język używa jak najmniej takich słów jak: muszę, powinienem, wina, zły, dobry, właściwy, normalny, obowiązek… Używa też niektórych słów w trochę innych znaczeniach. Jeśli wczytacie się w tę książkę, zobaczycie ten język w działaniu.

Co to jest seksualność?

To ważne, aby to ustalić na początku, żeby w ogóle było wiadomo, o czym będzie mowa. Najczęściej, kiedy rozmawiam z rodzicami lub prowadzę warsztaty, pada pytanie o to, czy seksualność to jest to samo co seks, czy coś więcej. Z tego pytania wynika kolejne: kiedy w rozwoju człowieka zaczyna się jego seksualność.

Na potrzeby mojej pracy, warsztatów, tej książki mam prostą definicję: seksualność to całokształt zjawisk w życiu człowieka wynikających z tego, że ma płeć, i związanych z płcią. Płeć jest elementem bardzo wielu ludzkich doświadczeń i wszystkie te sytuacje możemy widzieć jako powiązane z seksualnością.

Definicja WHO zaczerpnięta z dokumentu na temat edukacji seksualnej dzieci jest trochę dłuższa i bardziej szczegółowa, ale mówi mniej więcej to samo:

„Seksualność stanowi kluczowy aspekt istnienia człowieka w trakcie jego życia i dotyczy płci, tożsamości i ról płciowych, orientacji seksualnej, erotyzmu, przyjemności, intymności oraz prokreacji. Seksualność jest odczuwana i wyrażana w myślach, fantazjach, pragnieniach, wierzeniach, postawach, wartościach, zachowaniach, praktykach, rolach i związkach.

Podczas gdy seksualność może obejmować wszystkie te aspekty, nie wszystkie one są doświadczane bądź wyrażane. Na seksualność wpływają interakcje pomiędzy czynnikami biologicznymi, psychologicznymi, społecznymi, ekonomicznymi, politycznymi, etycznymi, prawnymi, historycznymi, religijnymi i duchowymi⁴”.

Al Vernacchio, autor książki For Goodness Sex⁵, tak pisze o tym, czym jest seksualność:

„Czyż seksualność nie jest bardziej indywidualna, osobista? Czy nie dotyczy znajomości samych siebie w takim samym stopniu jak czegokolwiek fizycznego?

Lubię stawiać wyzwania dzieciakom, żeby zaczynały myśleć o seksualności bardziej jako o filozofii niż jako o zachowaniu.

Seksualność to sposób, w jaki nasza płeć i orientacja seksualna wpływają na to, jak działamy w świecie i jak świat reaguje na nas. Zdrowa seksualność to trafny i pozytywny obraz samego siebie i wykorzystanie tego obrazu jako bazy naszych relacji i życiowych wyborów. Nie jesteśmy w końcu tylko narządami płciowymi, prawda? Jesteśmy w całości ludźmi, mamy ciała, mózgi, uczucia i ducha. Wszystkie te rzeczy są częścią naszej seksualności”.

Seksualność i akt seksualny (uprawianie seksu) to nie to samo. Seksualność to o wiele szersze pojęcie. Kiedy ludzie myślą o seksualności, przychodzą im do głowy kwestie związane z aktem seksualnym, erotyzmem, pobudzeniem seksualnym i różnymi sposobami na jego rozładowanie. Rzadziej pamiętamy, że seksualność to również różnice między płciami, relacja z własnym ciałem i jego potrzebami.

W seksualności mieszczą się również relacje z innymi ludźmi, i to nie tylko romantyczne, bo na każdą naszą relację w jakiś sposób oddziałuje to, że mamy płeć. W seksualności mieści się nasz stosunek do naszego ciała i do ciał innych ludzi. Mieści się rodzicielstwo, bycie matką, ojcem. W seksualności mieści się dbanie o swoje zdrowie i bezpieczeństwo. Przeżywanie emocji związanych z płcią, relacjami z innymi ludźmi. To, jak się czujemy z naszą płcią i płcią innych ludzi. Nasze myśli na ten temat. Potrzeby. Oczekiwania i obawy. Uczestnictwo we wspólnocie osób tej samej płci. Bycie mężczyzną, kobietą, osobą niebinarną. To, jak bardzo definiujemy naszą płeć albo mamy trudność z jej zdefiniowaniem. Udział w kulturze i to, jak kultura definiuje płeć i wynikające z niej oczekiwania. To, co dorośli myślą o seksualności i jak przekazują to dzieciom, także na nieświadomym poziomie. Każdy człowiek jakoś się określa w obszarze swojej płci, ale nie każdy i nie przez cały czas jest zainteresowany seksem. Jak nie jest zainteresowany seksem, to nie przestaje być seksualny.

Dlatego właśnie o seksualności dziecka można mówić już od jego narodzin. Albo nawet wcześniej, kiedy w macicy rozwija się dziecko, które już jest w jakiś sposób płciowe, a rodzice, myśląc o nim, zastanawiają się, jakiej będzie płci i wyobrażają je sobie w mniej lub bardziej stereotypowych sytuacjach.

Edukacja seksualna

Standardy edukacji seksualnej przygotowane przez WHO mówią, że istnieje edukacja seksualna nieformalna i formalna. Moja książka poświęcona jest głównie edukacji nieformalnej. Mam taką wizję, że osoba, która ją przeczyta, będzie miała większą jasność, na czym polega edukacja nieformalna w dziedzinie seksualności.

W szkole, przedszkolu, w trakcie edukacji formalnej, czyli na lekcjach, zajęciach, dziecko może dostać wiedzę na temat seksualności adekwatną do przeciętnego tempa rozwoju dzieci w danym wieku, może też uzupełnić wiedzę z domu.

Mam świadomość, że w wielu sytuacjach edukacja formalna będzie jedyną lub prawie jedyną, dzięki której dziecko będzie mogło się dowiedzieć pewnych ważnych rzeczy, których nie było się w stanie dowiedzieć w rodzinie.

Jest jednak kłopot z przekazywaniem postaw i umiejętności przez formalną edukację, bo one się przenoszą głównie przez bycie w relacjach i obserwację ludzi w autentycznych sytuacjach życiowych, a nie w rolach.

Edukacja nieformalna to obserwowanie, jak ludzie wchodzą między sobą w relacje, jak bliscy dziecku dorośli reagują na różne dziecięce zachowania, jak odpowiadają na pytania, które padają gdzieś przy obiedzie albo przed zasypianiem. Edukacja nieformalna to sposób, w jaki rodzic traktuje ciało dziecka i jego granice.

Rola rodziców i tego, czego uczą swoje dzieci poprzez relacje z nimi, jest nie do zastąpienia poprzez formalną edukację. W dodatku dzieci bardzo potrzebują rodziców, którzy chcą z nimi rozmawiać o seksualności.

Dlatego może być tak, że edukacja rodziców jest ważniejsza od szkolnej edukacji seksualnej.

Czy to normalne?

Często mamy trudność z zaakceptowaniem samych siebie i swojej seksualności. Stresujemy się, czy nie jesteśmy inni, zepsuci, wyjątkowi, ponieważ mało wiemy o tym, jacy są pozostali ludzie. Trudno więc się dziwić, że skoro zastanawiamy się, czy jesteśmy OK, to mamy też wątpliwości dotyczące naszych dzieci. Dlatego pytanie o to, czy jakieś zachowanie dziecka jest normalne, jest jednym z częstszych zadawanych mi przez klientów pytań. Mogłabym na większość z nich odpowiedzieć po prostu: wszystko jest normalne, ludzie są naprawdę bardzo różni, także dzieci.

Chciałabym jednak bliżej się przyjrzeć, co naprawdę mamy na myśli, kiedy pytamy, czy dane zachowanie dziecka jest normalne. O co to jest pytanie?

• Czy inne dzieci tak robią?

• Czy jest to niepokojące?

• Czy to, że dziecko tak robi, może świadczyć o jakimś problemie rozwojowym albo zaburzeniu?

• Czy to my robimy coś źle?

• Czy dane zachowanie może świadczyć o tym, że dziecku dzieje się krzywda?

• Czy trzeba coś z tym zrobić?

• Czy nie powinniśmy skonsultować się ze specjalistą, a jeśli tak, to z jakim?

• Gdzie szukać wsparcia?

Te wszystkie kwestie niepokoją rodziców. Podejrzewam, że za tymi obawami tak naprawdę kryją się pytania o to, czy ich dzieci są szczęśliwe, jak dadzą sobie radę w życiu, czy można je bardziej wesprzeć.

Kiedy ludzie pytają: „Czy to normalne?”, mają często nadzieję, że na takie pytanie będzie jednoznaczna odpowiedź, którą ja jako specjalista znam i którą się podzielę. Jednak kwestia normy nie jest taka prosta, bo „norma” jest pewną umową, która bardzo zmienia się w zależności od epoki i kultury. Nie ma jednej odpowiedzi, niezależnej od środowiska, w którym żyjemy. Nie ma możliwości obiektywnego stwierdzenia, co jest normą, a co nie, bez odwoływania się do jakiegoś obyczaju, umowy społecznej czy powszechności danego zjawiska w danym kontekście. Dlatego też często słowa „norma” używa się w znaczeniu: „norma społeczna”. I jeśli to słowo pojawi się w tej książce, to prawdopodobnie w takim właśnie sensie. Warto pamiętać, że „zgodne z normą społeczną” nie znaczy to samo, co „normalne”, a „niezgodne z normą społeczną” nie znaczy „nienormalne”.

Historia seksualności, tak samo jak historia medycyny, pełna jest sytuacji, w których dokładnie to samo bywało normą lub przejawem zaburzenia – w zależności od kontekstu. Całkiem niedawno takie zmiany zaczęły zachodzić w odniesieniu do dzieci interpłciowych, które rodzą się z ciałami, które nie wpisują się w medyczne lub społeczne definicje ciał męskich lub żeńskich. Nie dla wszystkich jest jasne, co wtedy robić. Czy nietypowo wyglądające narządy płciowe to problem zdrowotny? Estetyczny? Czy może przejaw naturalnej różnorodności? Zdania są podzielone. Niektórzy są za tym, żeby jak najszybciej „naprawić błąd natury”, a inni uważają, że to zabieg kosmetyczny, a więc należy wykonać go dopiero wtedy, kiedy dziecko będzie w stanie wyrazić na niego świadomą zgodę. Z tego powodu kolejne państwa zakazują wykonywania na małych dzieciach zabiegów, które nie mają uzasadnienia zdrowotnego, a jedynie służą zmianie wyglądu na bardziej zgodny z wyglądem typowych narządów płciowych. Widać, że nawet w tak wydawałoby się ściśle medycznych kwestiach medycyna nie jest niezależna od realiów kulturowych, w jakich jest praktykowana.

W obszarze ludzkiego zachowania określanie jakiejkolwiek normy jest jeszcze dużo trudniejsze i związane z dużo większym ryzykiem nadmiernego uproszczenia. Dlatego używanie słów normalne/nienormalne, zdrowe/
niezdrowe w odniesieniu do ludzkich zachowań budzi mój głęboki sprzeciw.

Często obok pytań o to, czy coś jest normalne, pojawia się jeszcze inne pytanie: czy to jest naturalne? Jednym ze sposobów przyglądania się temu, co jest naturalne, może być sprawdzenie, czy pojawia się to u wszystkich ludzi, niezależnie od kultury i bez specjalnych wysiłków – wtedy można nazwać to naturalnym – czy pojawia się rzadko albo trzeba używać jakichś specjalnych sposobów, żeby to uzyskać. Tak więc można postawić hipotezę, że chodzenie jest naturalne, mówienie jest naturalne, naturalna jest masturbacja i zainteresowanie seksem. Te rzeczy, które wymagają wysiłku od dorosłych, żeby je uzyskać, prawdopodobnie nie są naturalne. Nienaturalne jest, kiedy małe dzieci mają siedzieć bez ruchu dłuższy czas, albo nienaturalne jest, żeby dzieci spały z dala od rodziców (jesteśmy jako kultura Zachodu jedyną na świecie, w której próbuje się to praktykować, a i tak mamy na tym polu bardzo mało sukcesów). Może jednak być tak, że siedzenie bez ruchu albo spanie samemu będzie zupełnie zwyczajnym i nieświadczącym o żadnych kłopotach zachowaniem dla jakiegoś dziecka. Czyli to nie spanie bez rodziców nie jest „naturalne”, tylko presja na rodziców, żeby tego nie robili.

Można uznać, że czytanie jest naturalne w tym sensie, że jeśli ludzie wokół czytają, to prawie niemożliwe jest, żeby dziecko też nie nauczyło się czytać. Można też uznać, że nie jest naturalne, bo są na świecie takie miejsca, gdzie prawie nikt nie potrafi czytać i mało prawdopodobne jest, żeby ktoś nauczył się czytać sam z siebie. Tak więc nie zawsze możliwa jest jednoznaczna odpowiedź na pytanie, czy coś jest naturalne, bo nasza wiedza jest za mała, ale też dlatego, że to, co naturalne, i to, co wynika z kultury, nieustannie się ze sobą mieszają i nie ma ostrej granicy. Podział na naturalne i nienaturalne nie zawsze jest pomocny. Bo to, że coś nie jest naturalne, nie oznacza od razu, że jest niepokojące czy szkodliwe. A to, że coś jest naturalne, nie oznacza automatycznie, że jest to w zgodzie z naszym sposobem życia albo dobrostanem.

Naturalne dla ludzi jest tworzenie kultury i obowiązujących w niej norm i obyczajów. I dzieci w naturalny sposób te reguły obserwują i zaczynają je naśladować. Jednak raczej nikt nie przestrzega tych norm kulturowych w stu procentach. Dla spójności społeczeństwa i naszego poczucia bezpieczeństwa nie jest to potrzebne. Ci, którzy wykraczają poza normę, często są dla danej kultury siłą, która pcha ją w stronę zmiany i rozwoju.

Słów „norma” i „normalne” używamy, kiedy zadajemy sobie pytania, czy coś jest typowe czy nietypowe, rzadkie czy powszechne. Dużo jest rzeczy, które są powszechne i typowe, a ludzie mogą nie mieć świadomości tego, bo ci, którzy tak mają, się tym nie chwalą. Tak jest na przykład z masturbacją dziecięcą, ale też ze spaniem dzieci z rodzicami. Ludzie najczęściej nie mają świadomości, jak powszechne to zjawiska. W dziedzinie seksualności jest jeszcze trudniej o porównywanie swoich doświadczeń z innymi niż w pozostałych obszarach, a przecież to właśnie takie rozmawianie o swoich doświadczeniach pomaga rodzicom w tym, żeby nie czuli, że są sami ze swoimi trudnościami, wątpliwościami i wyzwaniami.

W podobnym kontekście pada czasem pytanie o to, czy coś jest rozwojowe. Tutaj najczęściej chodzi rodzicom o to, czy coś jest wynikiem rozwoju dziecka, czy jakiegoś wpływu z zewnątrz. Jednak znowu oddzielenie wpływu natury od wpływu kultury jest w przypadku człowieka trudne, a czasem niemożliwe. Ludzie realizują swoją seksualność na wiele sposobów. Mało tego, żyją na wiele sposobów.

W psychologii używa się skrótu WEIRD (dziwny) na określenie głównej grupy, na której przeprowadza się badania, które potem często generalizowane są na wszystkich ludzi na świecie – white, educated, industrialized, rich, democratic (biali, wykształceni, uprzemysłowieni, bogaci, z krajów demokratycznych). To zaledwie ⅛ wszystkich ludzi, ale 60–90% badań przeprowadzane jest na tej grupie. Podobnie Peter Gray zwraca uwagę na to, że większość badań, na podstawie których mówimy o rozwoju dzieci, przeprowadzana jest w przedszkolach i szkołach, bo tak najłatwiej jest do nich dotrzeć⁶.

Chcę więc dzielić się z wami tym, co wiem, jednocześnie będąc – na ile to możliwe – wrażliwa na subiektywność tego, co wiemy.

Jednym ze sposobów użycia słowa „normalne” jest użycie go jako przeciwieństwa słów takich jak „dziwne”, „niespotykane”, „niezrozumiałe”. Tutaj można zaobserwować coś ciekawego. Jeśli mało czegoś widzimy, to wydaje się nam to dziwne. W miarę jak spotykamy się z kolejnymi podobnymi sytuacjami, przyzwyczajamy się do tego, że takie sytuacje się zdarzają.

Nasze postrzeganie „normy” ciągle się zmienia. Nierzadko rodzice zadają pytanie, czy coś jest normalne, ponieważ to ktoś inny zasiał w nich ziarno wątpliwości. Powiedział, że dziecko nie może się w dany sposób zachowywać albo że inne dzieci tak nie robią. Obok obawy, że to, co dziecko robi, może być wyrazem jakiejś trudności, pojawiają się pytania, czy rodzice dobrze sprawują nad nim opiekę. Warto w takich sytuacjach przyglądać się, kto tak naprawdę ma problem, a kiedy komentarz jakiejś osoby wzbudził niepokój, poprosić o wsparcie zaufaną osobę.

Kolejną funkcją pytania: „Czy to normalne?” wydaje się być potrzeba uzyskania odpowiedzi, czy zachowanie dziecka wskazuje na to, że dziecko lub rodzice potrzebują fachowej pomocy. Rodzice zadają czasem pytanie o normę, kiedy chcą się dowiedzieć, po czym poznać, że warto iść do psychologa lub innego specjalisty. Czasem chcieliby wiedzieć, czy zachowanie dziecka nie świadczy o tym, że dzieje mu się krzywda albo że rodzice popełnili jakiś błąd. Dlatego kiedy rodziców coś bardzo niepokoi, warto, żeby sięgali po wsparcie specjalisty i dopiero z nim ustalali, czy można jakoś wesprzeć dziecko, ale przede wszystkim – jak zaopiekować siebie. Czyli jak poradzić sobie z emocjami dotyczącymi zachowania dziecka tak, żeby rodzic naprawdę mógł mu dawać wsparcie.

Pytanie, czy to rodzic popełnił jakiś błąd, często nie jest możliwe do rozstrzygnięcia. Rodzice robili najlepiej, jak byli w stanie, z taką wiedzą o dziecku, do jakiej mieli dostęp. Czasem rodzice odkrywają, że chcieliby coś w relacji z dzieckiem robić inaczej niż do tej pory. Że robią coś, co nie pomaga lub utrudnia. Jednak tego, co się stało, nie da się cofnąć.

Zastanawiamy się więc wspólnie z rodzicami, co mogą zrobić teraz, aby pomóc swojemu dziecku albo zadbać o swoją relację z nim. Może tak się zdarzyć, że będzie to oznaczało nauczenie się nowych sposobów odpowiadania na różne sytuacje.

Dlatego na pytanie, jak rozpoznać, czy coś jest rozwojowe i normalne, które często pada na warsztatach o seksualności, raczej nie odpowiadam wymienianiem po kolei, jak się zachowują dzieci w jakim wieku, bo zachowują się naprawdę bardzo różnie. Bardziej sprawdzam, co stoi za tym pytaniem, jaki rodzaj niepokoju. Mówię, czy spotykam się z takim zachowaniem i jak często, albo jak je rozumiem, jednocześnie podkreślając, że nie wiem i nie widziałam wszystkiego. Rozmawiamy też jednak o tym, jak obserwować dziecko, żeby lepiej zrozumieć jego zachowanie, niezależnie od tego, czy jest ono typowe, czy nie. Rozmawiamy o tym, jak można dziecku pomóc.

Chciałam też dodać, że stwierdzenie, że jakieś zachowanie jest normalne (w sensie typowe, rozwojowe, niewskazujące na to, że dziecku dzieje się krzywda), nie powoduje, że rodzice nie mogą zrobić nic poza czekaniem, aż dziecko wyrośnie. Nadal mogą dać dziecku wsparcie i nadal może być tak, że dziecko potrzebuje się czegoś nauczyć albo dowiedzieć. To całkowicie typowe i zwyczajne, że dzieci są zaciekawione narządami płciowymi innych ludzi, ale nadal ważnym zadaniem opiekujących się dzieckiem dorosłych jest zadbanie o to, żeby dziecko uczyło się, że takie aktywności muszą się odbywać z poszanowaniem granic wszystkich zainteresowanych stron.

Jeśli pamiętamy, że każde zachowanie dziecka jest komunikatem o tym, co się dzieje w środku, to pytanie: „Czy to normalne?” można transformować na pytanie: „Co moje dziecko mi mówi tym zachowaniem?”.

• Czy mówi, że jest w trudnym okresie rozwoju?

• Czy mówi, że jest małe i nie radzi sobie z moimi oczekiwaniami?

• Czy mówi, że jest mu dobrze i komfortowo?

• Czy szuka pomocy?

• Czy chce być usłyszane?

Pamiętam niejedną sytuację, kiedy na warsztatach o seksualności ktoś pytał o to, czy można spać w jednym łóżku z dzieckiem, które ma 2, 5 czy 10 lat. To na pierwszy rzut oka wydaje się być pytanie o to, jaka jest zasada i norma. Osoba, która zadaje to pytanie, oczekuje, że korzystając ze swojej wiedzy, wyników badań itp., odpowiem na nie jednoznacznie.

Jednak najczęściej podobne pytania stają się punktem wyjścia do rozmowy na różne ważne tematy:

• Jakie potrzeby wiążą się dla rodziców i dzieci ze wspólnym spaniem?

• Z czyjej ono jest inicjatywy?

• Co rodzice i dzieci myślą o takim układzie?

• Czy próbowali już spać osobno i jaki był efekt?

• Jakie przekonania na temat spania razem z dziećmi mają rodzice?

• Jaka jest dla nich granica, przy której dziecko jest za duże?

• Czy oni wolą spać razem czy osobno?

• Jakie swoje potrzeby poza seksualnością dorośli zaspokajają, śpiąc w jednym łóżku?

• Jakie potrzeby w takim układzie jest trudno zaspokoić rodzicom?

• Czy ich pytanie wynika z ich niepokoju, przemyśleń itp., czy zostało wywołane przez osoby z zewnątrz?

W ten sposób rozmawianie o spaniu z dziećmi przestaje być szukaniem porady. Staje się początkiem refleksji, która może pomóc w tym, żeby cała rodzina wybrała dla siebie taki układ, w którym wszyscy domownicy czują się najlepiej, jak się da.

Napisałam, że kategoria normy nie do końca wspiera, kiedy rozmawiamy o seksualności, i chcę teraz zaproponować inne kryteria, które – mam nadzieję – będą pomocne w przyglądaniu się dzieciom i ich doświadczeniom z seksualnością.

Pierwsze kryterium to bezpieczeństwo. Czy to, co dziecko robi, jest bezpieczne. Czy nie stanowi ryzyka dla zdrowia i dla ciała dziecka albo czy to ryzyko zostało w sposób świadomy przemyślane. Na przykład nie jest bezpieczne dla dziecka eksplorowanie ciała poprzez wkładanie różnych przedmiotów w różne otwory.

O bezpieczeństwo małego dziecka dbają jego rodzice. Im dziecko jest starsze, tym więcej odpowiedzialności za własne bezpieczeństwo możemy mu oddać. W końcu naszym zadaniem jako rodziców jest dojście do takiego stanu, kiedy dziecko będzie się troszczyć o swoje bezpieczeństwo jako autonomiczny i dojrzały dorosły.

Im starsze dzieci, tym bezpieczeństwo staje się coraz bardziej skomplikowanym tematem. Na tyle, że poświęcony mu jest osobny rozdział. Nie chciałabym też jednak, żeby kwestie bezpieczeństwa zdominowały tę książkę. Bo towarzyszenie dzieciom w rozwoju, także w sferze seksualności, nie polega jedynie na tym, by nie zrobiły sobie krzywdy.

Drugie kryterium to dobrostan. Czy osoba, która zachowuje się w określony sposób, ma z tego radość, przyjemność, satysfakcję, komfort, rozwój czy wręcz przeciwnie.

Dobrostan to entuzjastyczna zgoda dawana samemu sobie. Bardzo podoba mi się takie podejście do dobrostanu, które mówi: sprawdzaj, czy na to, co chcesz zrobić, twoje ciało mówi „tak”, twoje serce mówi „tak” i twoja głowa mówi „tak”. Twoje ciało – czyli czy czujesz fizycznie w ciele, że ta sytuacja jest dla ciebie przyjemna i bezpieczna, czy naprawdę chcesz tego doświadczenia. Twoje serce – czyli emocje. Czy rzeczywiście to doświadczenie, zachowanie daje ci radość, satysfakcję czy raczej strach, niepokój, frustrację. Czy twoja głowa i twój rozsądek mówią „tak”. Czy właśnie tak chcesz doświadczać swojej seksualności. Czy wiesz, jakie mogą być konsekwencje tak podjętej decyzji. Takie rozumienie dobrostanu jest bliskie temu, co Daniel Siegel⁷ nazywa integracją – stanem wewnętrznej zgody i współpracy.

Kiedy macie małe dziecko, to pewnie ma ono dużą jasność co do tego, czy jest na „tak” w stosunku do danego doświadczenia. Jego ciało, serce i głowa to jedno. Bardzo jasno też po dziecku widać, czy jakieś doświadczenie jest dla niego pozytywne czy nie.

To raczej dorośli obawiają się o to, czy dane zachowanie, dana sytuacja służy dziecku i jego rozwojowi. Poza sytuacjami zagrożenia bezpieczeństwa myślę, że warto przyjąć postawę zaufania dziecku. Tutaj pomocne bardzo jest zadanie sobie dodatkowego pytania: o czyj dobrostan i czyje potrzeby się troszczę, kiedy zajmuję się zachowaniem dziecka?

Im dziecko jest starsze, tym jego emocje i świat wewnętrzny stają się coraz bardziej skomplikowane i częściej bywa tak, że widać po dziecku, że warto je wesprzeć w sytuacjach, kiedy nie wie ono, jaką strategię wybrać. Temat wspierania dzieci w tym, żeby wiedziały, czego chcą i czego potrzebują, pojawi się w tej książce w wielu miejscach, żeby dać wam więcej jasności, jak można zadbać o ten obszar.

Im ludzie są starsi, tym więcej jest sytuacji, że ciało mówi „tak” – odczuwają fizyczne pobudzenie albo emocje mówią „tak” – czują podniecenie i pożądanie, albo głowa mówi „tak” – uważają, że jakieś zachowanie jest potrzebne w danym momencie, ale nie dzieje się to jednocześnie. Zdarza się też, że emocje mówią „tak”, a ciało i głowa mówią „nie”. Może się też tak zdarzyć, że moje ciało i emocje reagują bardzo pozytywnie na jakiś pomysł, ale ja decyduję się nie robić tego ze względu na bezpieczeństwo, moje wartości albo komfort lub dyskomfort innego człowieka, który jest dla mnie ważny.

I znowu nie chodzi o to, żeby dorośli wiedzieli lepiej od dziecka, co dla niego łączy się z dobrostanem. Ani żeby nauczyli je listy właściwych i niewłaściwych zachowań. Tylko o to, żeby dziecko, im jest starsze, tym lepiej samo ze sobą potrafiło sprawdzać, co jest w zgodzie z jego dobrostanem, a co nie.

Wreszcie dobrowolność. Dobrowolność, zgoda, a w przypadku seksualności nawet entuzjastyczna zgoda. Czyli ciągłe sprawdzanie, czy jeśli angażuję się w jakieś działanie seksualne, to wszystkie biorące w tej sytuacji osoby robią to w pełni dobrowolnie. To moment, kiedy zaczynają mieć znaczenie nie tylko moje bezpieczeństwo i dobrostan, ale również drugiego człowieka. Kiedy wspólnie doświadczamy tego, że seks nie jest jedynie zachowaniem, ale przede wszystkim relacją.

Aby wyrazić entuzjastyczną zgodę na jakąś aktywność seksualną, trzeba mieć pewną świadomość, w co się człowiek angażuje. Dlatego szczególnej ostrożności i troski o dobrowolność wymagają te sytuacje, kiedy występuje przewaga świadomości, doświadczenia, stanowiska, władzy. W takich sytuacjach to osoba, która ma przewagę, powinna dołożyć starań, żeby zadbać o dobrowolność i nie używać swojej przewagi do uzyskania zgody.

Świadoma zgoda nie zawsze jest możliwa, kiedy między dwiema stronami jest duża różnica wieku. To z tego względu występuje w prawie taka kategoria jak wiek zgody, wiek przyzwolenia (age of consent), czyli wiek, od którego można uznać, że człowiek na tyle rozumie, czym jest seks i jego konsekwencje, i na tyle rozeznaje się w swoich potrzebach i granicach, że może podjąć świadomą decyzję o aktywności seksualnej (seksualnej w znaczeniu: dotyczącej seksu, a nie: dotyczącej płci) z drugą osobą.

W Polsce wiek zgody to 15 lat. Wiek zgody w różnych państwach jest różny i waha się od 12 do 18 lat. Czasem zależy też od płci i innych czynników. Warto też wiedzieć, że w niektórych krajach odstępuje się od traktowania seksu z osobą tuż poniżej wieku zgody jako przestępstwa, jeśli obie zaangażowane w aktywność seksualną osoby są w zbliżonym wieku. Widać więc, że choć kategoria dobrowolności jest ważną sprawą i większość państw uważa, że warto chronić dzieci przed sytuacjami, kiedy mogłyby z powodu swojej niedojrzałości wyrazić zgodę, która nie jest świadoma i dobrowolna, to określenie tej granicy nie jest jednoznaczne. To znowu pokazuje, jak wiele w pojęciu normy i stosowanych przez nas normach wypływa z kultury, w jakiej żyjemy, i jak trudno jest obiektywnie decydować, co tę normę przekracza.

Wolność powiedzenia „nie” w każdym momencie relacji z drugim człowiekiem i niemożność udzielenia bezterminowej zgody nie są łatwe do praktykowania w kulturze, w której tak mocno obecne jest przekonanie o zobowiązaniu, które bierze się z tego, że ktoś zrobił dla nas coś miłego. Albo z tego, że ludzie się ze sobą umówili albo coś obiecali. Zgodnie z ideą świadomej, entuzjastycznej zgody każdą umowę można renegocjować, a każdą obietnicę dotyczącą kwestii takich jak seks odwołać, i to w każdym momencie. Szczególnie warto uważać na sytuacje, gdy między dwiema osobami zawierającymi umowę jest znaczna przewaga wieku, doświadczenia i dojrzałości. To na przykład sytuacja dorosłego, który zawiera umowę z małym dzieckiem. To bardzo częsta praktyka wśród rodziców. Na pierwszy rzut oka wydaje się bardzo atrakcyjna. Rodzice chcą nauczyć dziecko, żeby dotrzymywało słowa, ale też chcą używać umawiania się z nim do tego, żeby uzyskać od dziecka współpracę. Mówią: umówiliśmy się, że teraz już będziemy wracać. Są bardzo rozczarowani, kiedy dziecko nie chce stosować się do umowy, którą samo z nimi zawarło. Warto więc pamiętać, że po pierwsze, nie była to być może do końca świadoma zgoda, bo dziecko nie mogło w pełni sobie wyobrazić, jak będzie się czuło wtedy, kiedy będzie miało np. wracać do domu. Często dziecko zgadza się na różne umowy bardziej dlatego, że chce zrobić przyjemność rodzicom albo chce się spokojnie bawić, a nie dalej umawiać. Dodatkowo zawieranie umowy, której nie można w żaden sposób negocjować, kiedy człowiek odkrywa, że dana umowa mu nie służy, nie spełnia warunków dobrowolności.

Świadoma zgoda jest także trudna do wyrażenia, kiedy jesteśmy pod wpływem alkoholu czy innych środków zmieniających świadomość.

W naszej kulturze uznaje się sytuacje związane z intymnością i erotyzmem, a także wszelkimi kontaktami seksualnymi między ludźmi, za obszar szczególnej ochrony. Ma to dla mnie sens, bo to obszar, gdzie jesteśmy szczególnie wrażliwi i w pewien sposób bezbronni.

W innych sytuacjach zgoda jest wynikiem pewnego spotkania między ludźmi i tego, że oprócz swoich potrzeb biorą oni też pod uwagę potrzeby innych. Że decydujemy się na to, co jest akceptowalne dla obu stron, i czasem to nie jest to, co upragnione, ponieważ nadrzędnym celem jest dla nas wspólna relacja albo niewchodzenie w konflikt. Czasem zwyczajnie nie mamy siły i czasu dłużej o czymś dyskutować.

W seksie taka sytuacja byłaby naruszająca. Tu jest tak, że jeśli nie dochodzimy do porozumienia, co będziemy razem robić, nie ma entuzjastycznej zgody, nie ma pełnej dobrowolności, to aktywność seksualna może być naruszeniem granic. Mogę też w takiej aktywności przekroczyć sama swoje granice, kiedy angażuję się w seks, na który moja głowa albo moje serce, albo moje ciało mówi „nie”. Najczęściej jest to seks ze strachu: żeby druga osoba nie odeszła, żeby nie wyjść na osobę zacofaną, żeby ktoś nie miał pretensji.

Koncept entuzjastycznej zgody jest zrozumiały wtedy, kiedy poruszamy się w perspektywie, w której każdy człowiek jest sam odpowiedzialny za realizowanie swojej seksualności i zaspokajanie swoich potrzeb. Jeśli to ja jestem odpowiedzialna za swoją seksualność, to ja i tylko ja mogę wiedzieć, czego potrzebuję i co mnie zbliża do zaspokojenia mojej potrzeby, a co od niej oddala. Jeśli mam pomysł na realizowanie swojej seksualności w relacji z drugim człowiekiem, to jest to tylko pewna strategia. Odmowa tego człowieka nie powoduje, że moje potrzeby są niemożliwe do zaspokojenia. Mogę szukać dalej, aż znajdę kogoś, kto na moją propozycję zareaguje entuzjazmem i radością. Mogę też zastanowić się, jaką swoją potrzebę próbuję zaspokoić dzięki zrealizowaniu mojego pragnienia. Może się okazać, że ta potrzeba nie ma za wiele wspólnego z seksualnością. Może potrzebuję wspólnoty albo bycia braną pod uwagę, albo rozwoju. Albo mogę dowiedzieć się, o co chodzi drugiej osobie, jakie swoje potrzeby próbuje zaspokoić przez to, że mi odmawia. Mogę też poczekać, co się wydarzy dalej, jak zaczniemy o tym rozmawiać, jeśli bardzo zależy mi na tej osobie, ale cały czas z pełnym poszanowaniem wolności i granic drugiego człowieka. W relacji z drugim człowiekiem to ja i tylko ja jestem w stanie wiedzieć, czego potrzebuję, i zakomunikować mu to.

Na każdą interakcję z kontekstem erotycznym między dwiema lub więcej osobami potrzebna jest zgoda wszystkich stron. Nie ma innego sposobu na satysfakcjonujące i przyjemne doświadczenie dla wszystkich stron niż wrażliwość na reakcje drugiego człowieka i nieustająca otwarta komunikacja na ten temat.

Entuzjastyczna zgoda nie jest również możliwa bez takiego poziomu dojrzałości, w którym ludzie potrafią brać odpowiedzialność nie tylko za swój własny komfort, bezpieczeństwo czy przyjemność, ale brać pod uwagę innych, aby móc z nimi współdzielić odpowiedzialność za to, co się będzie działo.

Potrzebne jest obserwowanie drugiego człowieka i przestrzeń na to, że jeśli zobaczę usztywnienie i dyskomfort, to sprawdzę, o co chodzi, i być może się wycofam.

Bywa, że ludzie się wstydzą swojego dyskomfortu i próbują go ukryć albo zastanawiają się, czy mają do niego prawo. Dlatego właśnie wspieranie dzieci w jasnym komunikowaniu ich granic pomaga im w dorosłych relacjach. W świecie, gdzie ludzie nie mieliby problemu z mówieniem „nie, nie chcę, nie mam ochoty, nie pasuje mi to”, można by traktować każde „tak” jako entuzjastyczną zgodę.

Widać wyraźnie w burzliwych dyskusjach, jakie toczą się w czasie, kiedy piszę te słowa, że koncept dobrowolności i zgody nie jest czymś oczywistym i prostym. Na ile można z kimś flirtować? Czy mężczyzna może podrywać kobietę? Czy może jej powiedzieć komplement na temat jej wyglądu? Czy może sobie pozwolić na dowcipy z seksualnym podtekstem? Czy może namawiać na spotkanie kobietę, która już raz odmówiła? Na ile to jest OK, jeśli w podobny sposób zachowują się kobiety? Czy kobieta, która powiedziała „nie”, zrobiła to, bo nie chce kontaktu, czy żeby nie wyjść na „łatwą” i tak naprawdę chce, żeby ktoś ją „zdobywał”? Czy teraz to już będzie tak, że przed każdym wspomnieniem czegokolwiek seksualnego trzeba będzie zadać głośno pytanie, czy można?

Jest też druga strona tego medalu. W społeczeństwie, w którym zdarza się tak wiele nadużyć i naruszeń, może potrzebujemy takiej nadmiernej ostrożności, żeby nauczyć się tego, czego nie potrafimy. Może skoro nie potrafimy otwarcie i z poszanowaniem decyzji drugiej osoby komunikować, co chcemy, a czego nie chcemy, potrzeba jest tak dużo ustalania, a niektóre sytuacje będą nas omijać, jeśli nie uda nam się dogadać?

Po tych trzech kryteriach chcę zwrócić uwagę na kilka rzeczy. Po pierwsze, te trzy kryteria nie dotyczą tylko dzieci, ale wszystkich ludzi. Także dorosły, podejmując decyzję o swojej aktywności seksualnej, może skorzystać z kryteriów bezpieczeństwa, dobrowolności i dobrostanu.

Po drugie, nie są to kategorie odnoszące się wyłącznie do seksualności i życia seksualnego. Również w innych ważnych obszarach życia, w innych relacjach, w innych sytuacjach niż seksualne warto, żeby to, co robimy, było bezpieczne, wspierało nas i odbywało się z poszanowaniem granic innych ludzi.

W związku z tym wspieranie dzieci, żeby mogły wziąć pod uwagę swoje bezpieczeństwo i granice, nie dotyczy tylko seksualności, ale całego życia dziecka i buduje się od jego urodzenia, a nie tylko od momentu, w którym dziecko ma jakiekolwiek pojęcie, czym jest seks.

Wreszcie po trzecie, w przeciwieństwie do normy, normy kulturowej i normy medycznej powyższe kryteria nie opierają się na jakimś katalogu zachowań i liście tego, co zawiera się w normie, a co poza nią wykracza. Nie są więc zależne od konkretnej kultury i czasów, w których żyjemy. Są uniwersalne, a równocześnie bardzo osobiste i subiektywne. Tylko dana osoba może wiedzieć, co daje jej dobrostan i z czym czuje się bezpiecznie, i tylko w relacji z drugim człowiekiem da się ustalić, co jest dobrowolne. Dla każdego człowieka i dla każdej relacji, a nawet dla tej samej relacji i tych samych osób w innych okolicznościach odpowiedzi na każde z tych pytań mogą być zupełnie różne.

Warto przeczytać i obejrzeć

Dla wszystkich dorosłych:

1. Mary Roach, Bzyk. Pasjonujące zespolenie nauki i seksu, Znak, 2010.

2. Christopher Ryan, Na początku był seks. Prehistoryczne źródła nowoczesnej seksualności, Czarna Owca, 2012.

3. Agnieszka Kościańska, Zobaczyć łosia, Czarne, 2017.

4. Stephanie Coontz, Marriage, a History: How Love Conquered Marriage, Penguin Books, 2006.

5. Masters of Sex – serial, adaptacja książki Masters of Sex: The Life and Times of William Masters and Virginia Johnson Thomasa Maiera.

6. Diana Gabaldon, cykl Obca, Świat Książki.

7. Meg-John Barker, Rewriting the Rules. An Anti Self-Help Guide to Love, Sex and Relationships, Routledge, 2018.------------------------------------------------------------------------

¹ Biuro Regionalne WHO dla Europy i BZgA, Standardy edukacji seksualnej w Europie, 2012.

² Daniel A. Hughes, Jonathan Baylin, Daniel J. Siegel, Brain-Based Parenting. The Neuroscience of Caregiving for Healthy Attachment, W.W. Norton & Company, 2012.

³ Jesper Juul, Nastolatki. Kiedy kończy się wychowanie?, MiND, 2014.

⁴ Biuro Regionalne WHO dla Europy i BZgA, op. cit.

⁵ Al Vernacchio, For Goodness Sex: Changing the Way We Talk to Teens About Sexuality, Values, and Health, Harper Wave, 2014.

⁶ Peter Gray, „Developmental Psychology’s Marriage to the School System”, Psychology Today, 30 IX 2009.

⁷ Profesor psychiatrii i psychoterapeuta, autor licznych poradników psychologicznych i książek naukowych.