Nowoczesna kosmetologia. Tom 1 - ebook

Przedmowa

Zainteresowanie, z jakim spotkały się książki Chemia piękna, Fizyka piękna i Nowoczesne składniki kosmetyków, zainspirowało mnie do podjęcia badań nad problemem efektywności zabiegów kosmetycznych i aplikowanych kosmetyków, stosowanych w celu poprawienia stanu skóry oraz jej przydatków, czyli włosów, zębów i paznokci. Standardowe podejście do problemu zakłada wykorzystanie kosmetyku adekwatnego do zniwelowania zaistniałego problemu kosmetycznego (procesów starzenia, nieodpowiedniej wilgotności i kolorytu skóry itp.), suplementów uzupełniających niedobory substancji niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu oraz zabiegów z wykorzystaniem efektów fizycznych, takich jak ciepło (okłady parafinowe, promieniowanie podczerwone), nacisk (masaż, peeling mechaniczny), ciśnienie (tlen hiperbaryczny, iniekcje), prąd stały i zmienny (depilacja elektrolityczna, elektrokoagulacja, jonoforeza), promieniowanie elektromagnetyczne rozproszone (mikrofale, nadfiolet frakcji A i B) oraz koherentne i monochromatyczne (lasery). Triada kosmetyk–suplement–zabieg okazuje się niewystarczająca do uzyskania finalnego efektu kosmetycznego w pełni satysfakcjonującego klientkę gabinetu kosmetycznego lub pacjentkę gabinetu medycyny estetycznej. Konsekwencją rozminięcia się oczekiwań i efektów działań kosmetycznych jest decyzja o poddaniu się inwazyjnym zabiegom medycyny estetycznej, które mogą przynieść spektakularne efekty, ale obciążone są dużym ryzykiem wystąpienia powikłań oraz uniemożliwiają powrót do stanu pierwotnego w przypadku nieudanej operacji. Celem zabiegu kosmetycznego jest przywrócenie stanu równowagi (homeostazy) skóry i przydatków, nieznacznie zaburzonej czynnikami zewnętrznymi, wewnętrznymi lub upływającym czasem; natomiast cel zabiegu chirurgicznego to trwała zmiana stanu równowagi organizmu, uniemożliwiająca powrót do stanu pierwotnego. Warto zatem przed podjęciem decyzji o przeprowadzeniu zabiegu inwazyjnego podjąć próbę uzyskania efektu estetyzacji z wykorzystaniem czynników nieinwazyjnych, które nie zmieniają w sposób dramatyczny homeostazy organizmu i jego elementów strukturalnych, a równowagę tę przywracają. Celem niniejszej książki jest wskazanie czynników, które umożliwiają realizację takiego zadania. To nowoczesne – holistyczne – podejście do kosmetyki i kosmetologii zakłada jednoczesne stosowanie: kosmetyków, suplementów, detoksykacji, diety, ruchu i zabiegów, działających synergistycznie (wzmacniająco) w uzyskaniu estetycznego efektu finalnego. Nowoczesna kosmetologia jest podsumowaniem i uogólnieniem koncepcji i informacji prezentowanych w książkach Chemia piękna, Fizyka piękna i Nowoczesne składniki kosmetyków, które koncentrowały się głównie na substancjach aktywnych, efektywnych nośnikach i technologiach stosowanych w medycynie i kosmetologii. Niniejsze opracowanie idzie kilka kroków dalej – włącza w obszar zainteresowań kosmetologii czynniki istotne dla jej efektywności, zwykle pomijane lub stosowane niezależnie od zabiegu i kosmetyków, np. dietę i ruch w procesie modelowania ciała i za­biegach przeciwstarzeniowych, suplementy w przywracaniu optymalnego poziomu substancji deficytowych, detoksykację w przypadku nadmiaru ksenobiotyków. Dopiero połączenie wymienionych czynników z odpowiednio przeprowadzonym zabiegiem z wykorzystaniem nowoczesnych technologii kosmetycznych daje szansę na spektakularny efekt końcowy, utrzymujący się w czasie. Zastosowanie tylko kosmetyku lub/i zabiegu to działanie nastawione na doraźny efekt, rozczarowujący, zarówno z punktu widzenia jego trwałości, jak i zainwestowanych w jego uzyskanie środków.

W książce podano informacje i praktyczne wskazówki, jak zoptymalizować działania kosmetyczne w celu uzyskania trwałych i satysfakcjonujących efektów estetyzacji skóry i jej przydatków oraz zminimalizowania negatywnych skutków ubocznych, np. wskutek obecności szkodliwych substancji w preparatach. Opracowanie umożliwia również swobodne poruszanie się w świecie diet, kosmetyków, suplementów oraz podejmowanie właściwych decyzji dotyczących wyboru najskuteczniejszych propozycji spośród aktualnie znajdujących się na rynku. Ze względu na wyczerpujący opis chemiczny i charakterystykę biomedyczną omawianych nowoczesnych substancji aktywnych oraz ich nośników niniejsze opracowanie może stanowić ważne uzupełnienie pozycji książkowych rekomendowanych szkołom kosmetycznym oraz wydziałom chemicznym, kosmetycznym i medycznym uczelni wyższych. Natomiast opisany aspekt dietetyczno-ćwiczeniowy czyni książkę potencjalnym celem zainteresowań osób zajmujących się zdrowym odżywianiem, modelowaniem ciała i utrzymaniem trwałej homeostazy psychosomatycznej organizmu. Zdaję sobie sprawę z faktu, że książka nie uwzględnia wszystkich substancji, zabiegów, koncepcji i technologii, wchodzących w obszar zainteresowań współczesnej kosmetologii. Przyczyną jest to, że starałem się opis ograniczyć tylko do tych, które były szczegółowo przebadane w niezależnych od producentów laboratoriach i mają właściwą „metrykę” publikacyjną w specjalistycznych czasopismach naukowych. W przypadku kontrowersji lub braku naukowej weryfikacji skuteczności podaję informacje dotyczące wątpliwości i ograniczeń w ich zastosowaniach kosmetologicznych. Podejście to z jednej strony wydatnie ograniczyło prezentowaną tematykę, ale z drugiej wyselekcjonowało to, co decyduje o racjonalnym i nowoczesnym obliczu współczesnej kosmetologii.

Poznań, styczeń 2014 r.Wstęp

Wyniki badań w zakresie nauk biomedycznych, z uwzględnieniem fizyki i chemii, wskazują na pięć czynników, które mają istotny wpływ na efektywność zabiegu kosmetycznego i charakteryzują nowoczesne podejście do kosmetyki i kosmetologii. Preferuje ono ujęcie holistyczne (całościowe), bazujące na: kosmetykach, suplementach, diecie, ruchu i detoksykacji. Dopiero uwzględnienie tych pięciu elementów sprawia, że zabieg, wspomagany nowoczesnymi technologiami kosmetycznymi, przynosi pożądane efekty utrzymujące się w czasie, a składniki aktywne preparatów wykazują optymalną skuteczność.

Rys. 1.1 Podstawowe elementy nowoczesnej kosmetologii. Strzałka wskazuje kierunek wprowadzania kolejnych składowych holistycznego podejścia do kosmetologii.

Dlatego nowoczesna kosmetologia zakłada totalne przeorganizowanie naszego stylu życia w taki sposób, by nie traktować zabiegu kosmetycznego lub diety jako środków służących osiągnięciu doraźnych efektów, które następnie zostaną zniweczone powrotem do niezdrowego i nieracjonalnego trybu życia. Na przykład, popularny termin dieta odchudzająca jest absurdalny, wskazuje bowiem, że dieta ma zniwelować negatywne efekty niewłaściwego odżywiania, a po osiągnięciu celu umożliwić powrót do początkowej niezdrowej diety, co zapewne zaowocuje koniecznością ponownej kuracji odchudzającej. Nowoczesne podejście do dietetyki zakłada permanentną zmianę diety, która nie tylko spowoduje właściwe wymodelowanie ciała, podaż niezbędnych substancji odpowiedzialnych za stan skóry i jej przydatków, ale również utrzyma ten stan w czasie bez efektu jo-jo i konieczności powtarzania kuracji.

Ważnym czynnikiem wspomagającym dietę jest ruch, mający wpływ na właściwy metabolizm i ograniczenie wytwarzania depozytów hydrolipidowych, odpowiedzialnych za nadwagę i związanymi z nią problemami zdrowotnymi oraz niepożądaną sylwetkę. Zwiększenie ciśnienia krwi i przyspieszenie tętna podczas ćwiczeń zapewnia nie tylko właściwą podaż tlenu, niezbędnego w procesach metabolicznych, ale przyczynia się do ograniczenia wytwarzania złogów cholesterolowych w żyłach, które mogą prowadzić do niedotlenienia, zatorów, a w konsekwencji – problemów sercowo-naczyniowych. Tlen gwarantuje również zdrowy koloryt skóry, jej napięcie oraz właściwe przyswajanie substancji odżywczych zawartych w kosmetykach i suplementach (witamin, mikro- i makroelementów i innych).

Stosowanie właściwej diety powinno zapewnić podaż substancji niezbędnych do życia i prawidłowego funkcjonowania organizmu oraz jego elementów strukturalnych, takich jak skóra i przydatki. Jednakże w przypadku chorób, szczególnie przewlekłych, długotrwałego stosowania leków – np. antybiotyków, lub ograniczonej podaży właściwie zróżnicowanej żywności – np. w okresie zimowo-wiosennym, może wystąpić czasowy niedobór witamin oraz mikro- i makroelementów. Również niewłaściwie zbilansowana, długotrwała dieta uboga w warzywa, owoce, ryby i owoce morza, ciemne pieczywo, bazująca na mięsie, nasyconych kwasach tłuszczowych i używkach, np. kawie czy etanolu, może spowodować permanentny brak pierwiastków śladowych, takich jak magnez, selen, cynk, oraz niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, szczególnie typu ω-3, występujących w tłuszczu ryb i oleju lnianym. W takich sytuacjach stosowanie nawet najlepszych kosmetyków i nowoczesnych technologii zabiegowych będzie bezproduktywne, jeżeli nie poprzedzi ich zmiana diety i zastosowanie suplementów przywracających właściwy poziom nasycenia pierwiastkami śladowymi, witaminami i innymi niezbędnymi do prawidłowego funkcjonowania organizmu substancjami. Tu pojawia się poważny problem związany z transportem substancji zawartych w suplemencie przez silnie kwasowe (pH = 1–2) i bogate w enzymy trawienne środowisko żołądka. Sprzyja ono chemicznej dezintegracji substancji wchodzących w skład pożywienia (białek, lipidów, polisacharydów), natomiast w przypadku suplementów może doprowadzić do ich rozpadu, jeszcze przed dotarciem do jelit, w których następuje wchłanianie w środowisku o łagodnym pH = 5,5–7,5. Oznacza to, że suplementy diety powinny być osadzone na nośnikach działających osłonowo przed destrukcyjnym wpływem soków trawiennych, a następnie uwalniających suplement w bezpiecznym środowisku jelit, w którym może być wchłonięty w formie chemicznie niezmienionej, a zatem bioaktywnej. Skuteczność suplementów jest więc ściśle związana z efektywnością nośnika. W przypadku substancji aktywnych występujących w pożywieniu ich nośnikiem są naturalne tkanki roślinne i zwierzęce, które w procesie trawienia w sposób ciągły uwalniają zawarte w nich substancje, ulegając całkowitemu lub częściowemu strawieniu. Dlatego suplementy odżywcze stają się zbędne w przypadku stosowania właściwie zróżnicowanej, zbilansowanej i indywidualnie do potrzeb dobranej diety.

Ponieważ żyjemy w środowisku przesyconym toksynami znajdującymi się w powietrzu, wodzie i żywności, musimy ograniczyć ich negatywny wpływ na organizm przez proces detoksykacji, czyli odtruwania. Znane są substancje, np. pektyny występujące w jabłkach, kwas α-liponowy w brokułach, kwas protokatechowy w zielonej herbacie, które chelatują (kompleksują) toksyczne metale ciężkie. Również niektóre zioła, np. ostropest plamisty, działają osłonowo na wątrobę, chroniąc ją przed degradacją powstałą wskutek m.in. obecności w żywności preparatów ochrony roślin lub stosowania używek, np. etanolu. Detoksykacja powoduje nie tylko utrzymanie organizmu w zdrowiu, ale także zachowanie właściwego stanu skóry i przydatków, w których, jak w zwierciadle, odbija się negatywny wpływ toksyn środowiskowych, niewłaściwego odżywiania i nadmiaru używek. Jest ona również niezbędna w przypadku prac w laboratoriach chemicznych lub z substancjami chemicznymi stosowanymi w przemyśle, np. rozpuszczalnikami lotnymi w farbach i lakierach. Permanentne oddziaływanie tego typu toksyn na organizm może doprowadzić do poważnych stanów chorobowych, z różnymi odmianami raka włącznie.

Bogactwo kosmetycznych produktów znajdujących się na rynku przyczyniło się do powstania problemu – optymalizacji wyboru. To znaczy, w jaki sposób wyselekcjonować z bogatej oferty najlepszy dla naszej skóry, włosów, zębów, paznokci kosmetyk, aby finalny efekt był satysfakcjonujący, a poniesione nakłady finansowe na jego zakup zminimalizowane. Aby znaleźć odpowiedź na to pytanie, należało sformułować kryteria, które a priori umożliwią przeprowadzenie wstępnej selekcji dostępnych preparatów przed wykonaniem indywidualnych testów praktycznych i jednocześnie zdefiniują pojęcie – nowoczesny kosmetyk. Można wskazać pięć elementów charakteryzujących jego komponenty, których obecność jest konieczna, ale nie dostateczna dla potencjalnej skuteczności i efektywności preparatu. Są to: nietoksyczność, synergizm, holizm, biostymulacja i skuteczny nośnik. Warunek minimum, jaki stawiamy komponentom kosmetyków, to brak ich szkodliwości, głównie wskutek niepożądanych efektów ubocznych, takich jak alergia czy przekroczenie dopuszczalnej dawki przez sumowanie się ilości substancji pochodzących z różnych źródeł. Przepisy Unii Europejskiej w zakresie stosowania substancji niebezpiecznych w składzie kosmetyków są bardzo rygorystyczne. Jednak nawet Unia Europejska nie jest w stanie przewidzieć przekroczenia dopuszczalnej dawki konserwantów, np. parabenów, które znajdują się nie tylko w kremach, dezodorantach, szamponach do włosów, ale również w żywności. Efekt sumowania dawki jest szczególnie niebezpieczny, gdy ta sama substancja znajduje się w preparatach o różnych nazwach i zastosowaniu, np. paracetamol. Ich jednoczesne zastosowanie może spowodować przekroczenie dopuszczalnej dawki, powodując negatywne konsekwencje zdrowotne.

Składniki holistyczne kosmetyków, to głównie kompleksy substancji bioaktywnych pozyskiwane ze źródeł naturalnych. Wykazują one całościowy efekt inny niż pojedyncze składniki kompleksu. Wyodrębnienie jednego elementu i przypisanie mu aktywności całego kompleksu jest nadużyciem, może bowiem prowadzić do pojawienia się nie tylko efektów niepożądanych, ale nawet przeciwnych do zamierzonych. Przykładem relacji całość–część i jej związku z aktywnością mogą być olejki eteryczne pozyskiwane z roślinnych surowców naturalnych. Zazwyczaj jest to mieszanina od kilkudziesięciu do kilkuset substancji o potwierdzonej aktywności terapeutycznej, w której znajduje się kilka związków chemicznych procentowo dominujących. Ich syntetyczne odpowiedniki stosowane są do produkcji tanich substytutów drogich olejków naturalnych, ale w przeciwieństwie do tych drugich efektów leczniczych nie wykazują – najwyżej pachną. Jest to jedna z przyczyn traktowania aromaterapii jako gałęzi medycyny alternatywnej, zastąpienie bowiem kompleksu substancji aktywnych kilkoma składnikami reprezentatywnymi powoduje zanik aktywności biomedycznej.

Kolejnym pozytywnym trendem jest uwzględnienie w składzie kosmetyków komponentów biostymulujących, które inicjują w organizmie produkcję substancji pożądanych. Najczęściej są to wielkocząsteczkowe białka strukturalne (kolagen, elastyna) lub biopolimery (kwas hialuronowy), ulegające z wiekiem lub pod wpływem rodników i promieniowania nadfioletowego depolimeryzacji. Tak złożone związki chemiczne nie przenikają przez warstwę rogową naskórka, dlatego kosmetyki je zawierające nie wykazują efektu suplementacyjnego. Rozwiązaniem okazała się koncepcja, którą można nazwać „wędka zamiast ryby”. Zamiast podawać organizmowi substancję, której potrzebuje, serwujemy mu biostymulant, który inicjuje w organizmie syntezę pożądanego związku. W ten sposób jednocześnie likwidujemy problem transportu wielkocząsteczkowych substancji w głąb skóry oraz zjawisko jej uzależnienia od podaży z zewnątrz substancji odżywczych, które organizm przestaje produkować w wystarczających ilościach.

Synergiczne komponenty kosmetyków cechuje wzajemne wzmacnianie aktywności. Pojedyncze substancje wykazują aktywność, ale może ona ulec wzmocnieniu pod wpływem ich jednoczesnego zastosowania. Przykładem może być mieszanina witamin E i C, która synergicznie zmiata wolne rodniki hydroksylowe. Inne przykłady to synergiczny efekt przeciwzapalny, który wykazuje mieszania ekstraktu z rumianku (główny składnik aktywny – bisabolol) i kłącza imbiru oraz detoksykacyjny dla układu cynaryna–sylimaryna.

Jeżeli kosmetyk zawiera w swoim składzie substancje nietoksyczne o działaniu biostymulującym, naturalne ekstrakty substancji wykazujące efekt holistyczny i synergiczny, a wszystkie komponenty są osadzone na efektywnym nośniku, mamy podstawy, by przypuszczać, że taki preparat będzie wykazywał właściwą aktywność kosmetyczną. Możemy zatem przejść do drugiej fazy indywidualnych testów, czyli praktycznego sprawdzenia, czy tak jest w rzeczywistości. Na tym etapie mogą pojawić się niespodzianki, których przyczyną są swoiste cechy charakterystyczne naszych organizmów, w szczególności budowa skóry, czy skład chemiczny cementu międzykomórkowego. Powodują one, że ten sam kosmetyk może wykazywać działanie odmienne po zastosowaniu przez różne osoby. Zgodnie z koncepcją biomimetyczną najlepszą przyswajalność wykazują substancje, które znajdują się w stanie naturalnym w skórze. Inne, traktowane są przez nią jako potencjalnie niebezpieczni intruzi, dlatego ich zdolność wnikania zostaje znacznie ograniczona lub wyeliminowana. W konsekwencji obserwujemy zróżnicowane oddziaływanie kosmetyków w zależności od charakterystyki morfologicznej i biochemicznej organizmu. Efekt ten spowodował rozwinięcie koncepcji indywidualizacji składu chemicznego kosmetyków, który jest tak dobierany, by zapewnić maksymalną biozgodność preparatu z charakterystyką osobniczą organizmu. Pionierem w tym względzie jest nowojorska firma Bionova, która produkuje kremy przeznaczone dla konkretnej osoby, dopasowane do jej wieku, rasy i stanu skóry. Personalizacja składu preparatu kosmetycznego to najnowocześniejsza koncepcja, która może stać się standardem receptury kosmetyku XXI wieku. Przeszkodą w globalizacji kosmetyków personalnych jest ich wysoka cena oraz konieczność wykonania badań analitycznych ilościowych (stężenia) i jakościowych (składu chemicznego) substancji naturalnie występujących w skórze (kwasów tłuszczowych, ceramidów, cholesterolu, fosfolipidów, węglowodorów i innych).

O nowoczesności kosmetyku decyduje również zastosowany w nim nośnik substancji aktywnych, który powinien zagwarantować ich efektywny transport w głąb skóry (nanosomy, liposomy) lub suplementację drogą pokarmową (cyklodekstryny) bez dekonstrukcji suplementu wskutek działania silnie kwasowego środowiska żołądka. Optymalny nośnik powinien być również aktywny kosmetycznie (oleje roślinne, tlen hiperbaryczny), by nie stanowić zbędnego balastu kompozycyjnego, oraz biozgodny z naturalnymi składnikami skóry (sfingolipidy, fosfolipidy).

Wysoko cenione są te, które zachowują stabilność mikrobiologiczną i fizykochemiczną bez udziału konserwantów i przeciwutleniaczy (np. silikony), co eliminuje ze składu potencjalnie szkodliwe substancje lub znacząco zmniejsza ich stężenie. Taka nowoczesna kombinacja – nośnik (efektywny, aktywny, biozgodny, stabilny) plus substancja aktywna (nietoksyczna, naturalna, synergiczna, biostymulująca) – gwarantuje wystąpienie pożądanego efektu kosmetycznego oraz maksymalne wykorzystanie wszystkich składników preparatu. Dlatego ważną rzeczą jest zwrócenie uwagi nie tylko na skład chemiczny kosmetyku, kodowany na opakowaniu nazwami INCI (International Nomenclature of Cosmetics Ingredients), ale również na typ zastosowanego nośnika. Jeżeli nie spełnia on podanych warunków, skuteczność preparatu będzie ograniczona lub wręcz znikoma.

W pierwszym tomie książki przedstawiono: środki i zabiegi stosowane w detoksykacji organizmu, przykładowe diety wspomagające zabiegi kosmetyczne oraz rekomendowane formy ćwiczeń uzupełniających. W drugim tomie opisano aktywne substancje pochodzenia roślinnego, zwierzęcego i syntetycznego oraz ich nośniki, które wchodzą w skład nowoczesnych kosmetyków aktualnie znajdujących się na rynku lub są na etapie badań prowadzonych pod kątem ich ewentualnych zastosowań kosmetycznych. Przedstawiono również suplementy i ich nośniki oraz zabiegi kosmetyczne bazujące na nowoczesnych technologiach.1Detoksykacja

1.5. Detoksykacja ogólna organizmu

Pewne substancje oddziałują detoksykująco na cały organizm, tzn. jelita, wątrobę, nerki oraz skórę. Mogą wykazywać aktywność hepatoprotekcyjną, diuretyczną i napotną, w różnych kombinacjach, dlatego ich działanie ma szeroki zakres, przyczyniając się do oczyszczania całego organizmu z toksyn zarówno środowiskowych, jak i metabolicznych.

1.5.1. Rośliny z Indii i Azji

Diabelski pazur (Harpagophytum procumbens), roślina rosnąca na pustyni Kalahari, rozwija liście i zakwita po opadach deszczu. Nie tylko działa moczopędnie i usuwa toksyny z organizmu, ale również leczy dolegliwości reumatyczne, w tym reumatoidalne zapalenie stawów, bóle mięśniowe, dnę moczanową, gościec, zapalenie więzadeł. Zioło stosuje się maksymalnie 8 tygodni; po przerwie trwającej 3 tygodnie można kurację wznowić. Dawkowanie: 1 g suchego ziela zalać 1 szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na 30 min. Pić 3 razy dziennie, przygotowując za każdym razem świeży napar. Przeciwwskazania: niskie ciśnienie, ciąża i stosowanie preparatów insulinowych.

Guggulu (Commiphora mukul), żywica o silnych właściwościach oczyszczających i przeciwstarzeniowych, regulator gospodarki lipidowej bardzo skuteczny w zwalczaniu otyłości, regulowaniu poziomu cholesterolu i „spalaniu” tkanki tłuszczowej.

Gurmar (Gymnema sylvestre), pnącze podobne do winorośli, rosnące w południowych Indiach. Hindusi nazwali ją „niszczycielem cukru” – żucie liści powoduje utratę słodkiego smaku. Ma działanie moczopędne i detoksykujące, przeciwcukrzycowe, regeneruje uszkodzoną trzustkę, przeciwpasożytnicze. Badania przeprowadzone w Indiach pokazały, że liście gurmaru podawane osobom zdrowym nie powodują obniżenia poziomu cukru, a stosujące je osoby spożywały mniej cukru w czasie posiłków i występował u nich zmniejszony apetyt na słodycze. Gurmar jest stosowany w przypadku cukrzycy 1 i 2. Dawkowanie: 1–3 g zioła zalać 1 szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem na 30 min. Pić 3 razy dziennie, parząc za każdym razem świeży napar. Pierwsze efekty pojawią się po 3–4 miesiącach stosowania. Przeciwwskazania: ciąża i karmienie piersią.

Jiaogulan (Gynostemma pentaphyllum) rośnie w południowych Chinach. Surowcem są dziko rosnące liście z domieszką łodyg. Chroni wątrobę przed trującymi substancjami, wzmacnia układ odpornościowy; skuteczny przy nadciśnieniu i niedociśnieniu, zapobiega osłabieniu, zmęczeniu, zwiększa wydajność mięśnia sercowego.

1.5.2. Rośliny andyjskie i amazońskie

Flor de Arena (Tiquilia paronychioides). Surowcem jest kwiat, z którego otrzymuje się napar stosowany w detoksykacji i leczeniu otyłości. Działa on silnie moczopędnie; używany jest przez Indian do leczenia chorób wenerycznych. Okłady lub kąpiele oczyszczają i ujędrniają skórę oraz niwelują symptomy jej starzenia. Skład chemiczny nie został dotąd ustalony, a zastosowanie rośliny bazuje na wielowiekowych doświadczeniach rdzennych mieszkańców Amazonii.

Hercampuri (Gentianella alborosea). Surowcem jest ziele, które zawiera substancje aktywne: terpenoidy (sekologanozyd, amaroswerynę, amarogentynę, nitydazynę, nitiol), flawonoidy (izoorientynę, magniferynę i inne), ksantony (norswertianinę, demetylobellidifolinę, swertianinę), sterole (stigmasterol, ergosterol), ksantyny, saponiny, taniny, kwas gencjanowy. Działanie wspomagające pracę wątroby i woreczka żółciowego – oczyszcza wątrobę, stymuluje wydzielanie żółci, obniża poziom cholesterolu, eliminuje nadmierny tłuszcz, oczyszcza krew. Wykazuje działanie przeciwutleniające i hepatoprotekcyjne. Stosowane jest w kuracjach odchudzających i przeciwstarzeniowych.

Manayupa (Desmodium mollicum). Surowcem jest ziele, które zawiera substancje aktywne: saponiny, flawonoidy (pochodne kwercetyny), glikozydy, olejek eteryczny, taniny, śluzy. Działanie detoksykacyjne, regulujące funkcje wątroby, uspokajające, przeciwzapalne, niwelujące symptomy procesu starzenia organizmu. Zalecane przy infekcjach, zatruciach i nerwowości. W Peru stosowane przez szamanów jako ziele o magicznym działaniu (przywraca utracony obiekt miłości!). Uwaga: zbyt duże dawki mogą obniżyć ciś­nienie tętnicze krwi.

Quina (Cinchona officinalis), chinowiec soczystoczerwony, drzewo chinowe. Wiecznie zielone drzewo osiągające wysokość 25 m. Rośnie głównie w Boliwii, Ekwadorze, Peru i Wenezueli; uprawiane jest w Indonezji i na Jawie. Surowcem jest kora pozyskiwana z młodych pni i gałęzi. Substancje aktywne: alkaloidy chinolinowe (17%), w których skład wchodzą m.in. chinina oraz jej izomery: chinidyna, cynchonina, cynchonidyna. Olejek eteryczny zawiera m.in.: a-terpineol, linalol i limonen. Działanie odtruwające, moczopędne, przeciwgorączkowe, ściągające, antyseptyczne. Stosowana jest w leczeniu malarii (zimnicy) oraz jako środek wzmacniający łaknienie i tonizujący. W kosmetyce chinina stosowana jest jako składnik płynów na porost włosów oraz – ze względu na gorzki smak – jako substancja skażająca.

Tara (Cesalpina spinosa), krzew lub drzewo pochodzące z Peru. Surowcem są kora, liście, świeże lub suszone owoce i nasiona. Substancje aktywne: m.in. taniny – głównie kwas taninowy, śluzy, steroidy, flawonoidy (kemferol), antrachinony, gorycze. Działanie detoksykacyjne, ściągające, przeciwdrobnoustrojowe. Z tary pozyskuje się kwas galusowy, pirogalol i pirogalusan na skalę przemysłową.

Wira-Wira (Culcitium canescens), peruwiańska roślina zielna. Surowcem są liście. Substancje aktywne: m.in. glikozydy flawonoidowe (kemferol, izoramnetyna), pochodne kwasu chinowego i chinowowego. Działanie detoksykacyjne, przeciwwirusowe, przeciwzapalne, wykrztuśne.

Vilcacora (Uncaria tomentosa), Una de gato (koci pazur), Cat’s claw, czepota puszysta. Liana rosnąca w puszczy amazońskiej. Substancje aktywne: m.in. kwasy ursolowy i oleanolowy, które są przeciwutleniaczami – umożliwiają prawidłowe funkcjonowanie i odnowę komórek skóry; blizny, przebarwienia i zmarszczki stają się mniej widoczne, a procesy starzenia powodowane promieniowaniem UV i zanieczyszczeniem środowiska są spowalniane. Aktywnymi składnikami chemicznymi vilcacory są również alkaloidy oksoindolowe – wzmacniają barierę immunologiczną skóry; glikozydy kwasu chinowego mają właściwości przeciwwirusowe; sterole (sitosterol, stigmasterol, kamposterol) mają działanie przeciwzapalne; katechiny (cis-epikatechina) to przeciwutleniacze silniejsze niż witamina E, wykazujące również działanie ochronne na naczynia krwionośne; flawonoidy (proantocyjanidy) działają przeciwzapalnie, uszczelniająco i uelastyczniająco na naczynia krwionośne. Kosmetyki z vilcacorą zalecane są dla skóry wrażliwej, delikatnej, skłonnej do reakcji alergicznych Na rynku kosmetycznym znajdują się: Vilcacora-krem nawilżający i Vilcacora-krem natłuszczająco-regenerujący oraz inne kosmetyki. Działanie: neutralizujące toksyny, antyalergiczne, antylipemiczne (obniża poziom cholesterolu LDL), regulujące ciśnienie, łagodzące bóle reumatyczne, zmniejszające przerost gruczołu krokowego (prostaty), niwelujące zaburzenia hormonalne u kobiet, wzmacniające odporność.

Dawkowanie: 1–3 g surowca zalać 1 szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem 30 min. Pić 3 razy dziennie, parząc za każdym razem świeży napar. Przeciwwskazania: anemia, ciąża, hemofilia, laktacja, stosowanie insuliny i hormonów, transplantacja organów wewnętrznych lub szpiku kostnego.

Zarzaparilla (Smilax sp.), kolcorośl, krzewiące się pnącze występujące głównie w Amazonii. Surowcem jest korzeń oraz sok z rośliny. Substancje aktywne: sarsasapogenina i jej izomer smilagenina, sitosterol, stigmasterol, saponiny steroidowe, glukositosterol, alkohol cetylowy. Jest środkiem detoksykacyjnym, moczopędnym, przeciwzapalnym, wzmacniającym. Stosowana jest w leczeniu reumatyzmu i chorób skórnych (łuszczycy).

Ziołowa kuracja oczyszczająco-przeciwstarzeniowa z Peru. Stosowana jest przynajmniej raz w roku w celu zregenerowania i oczyszczenia organizmu oraz zniwelowania symptomów jego starzenia; działa również profilaktycznie przeciwnowotworowo. W kuracji oczyszczającej stosujemy: manayupę (2 tygodnie), flor de arena (2 tygodnie), hercampuri (2 tygodnie).

Przygotowanie naparu z ziół: 3,6 g (1 płaską łyżeczkę) ziół zalać trzema szklankami wrzątku, gotować na małym ogniu 3–7 min, przelać do termosu i zostawić na noc. Rano odcedzić i pić między posiłkami 1 godzinę przed lub po posiłku. Wieczorem przygotować napar na dzień następny.

1.5.3. Rośliny Ameryki Środkowej i Północnej

Jukka liczy około 50 gatunków bylin, krzewów i drzew, które występują w Ameryce Północnej, Ameryce Środkowej i na Azorach. Gatunkiem typowym jest Yucca aloifolia L. z rodziny agawowatych. Jest odporna na niekorzystne warunki atmosferyczne – deszcz, wiatr, promienie słoneczne. Stosowana jest w medycynie naturalnej Indian na bóle reumatyczne oraz sztywność stawów. Składniki aktywne: wyciąg z jukki zawiera m.in. saponiny – mają działanie moczopędne, detoksykacyjne i przeciwzapalne, intensyfikują wydzielanie śluzu, soków trawiennych i żółci; antyoksydanty, w tym pochodne resweratrolu – zmiatają rodniki i działają przeciwstarzeniowo; enzymy – rozpuszczają zalegające w jelitach złogi metabolityczne, regenerują błony śluzowe jelit i florę bakteryjną. Działanie: antyseptyczne, przeciwzapalne i przeciwbakteryjne, wzmacnia układ immunologiczny oraz intensyfikuje wchłanianie substancji odżywczych. Zalecana w leczeniu: zespołu nieszczelnego jelita, zaburzeniach trawienia, zapaleniu okrężnicy, w dysfunkcji stawów i kości – jukka zawiera makroelementy budulcowe, takie jak wapń, fosfor, magnez. Zmniejsza cellulit, obniża poziom cholesterolu frakcji LDL, który jest odpowiedzialny za wiele schorzeń, między innymi nadciśnienie, stany zawałowe i miażdżycę. Kuracja wyciągiem z jukki polecana jest seniorom mającym problemy z koncentracją, pamięcią, bólami stawowo-kostnymi oraz osobom przebywającym w środowisku toksyn egzogennych (zanieczyszczenia powietrza i wody, zła dieta). Przeciwwskazania: podczas kuracji mogą wystąpić biegunki, nadmierna diureza, silne pocenie. Jukki nie mogą stosować kobiety w ciąży, osoby ze sztucznym stawem (np. biodrowym) oraz dzieci. Dawkowanie: 3 kapsułki z suchym wyciągiem z jukki zażywamy w odstępach sześciogodzinnych; należy pić przynajmniej 3 litry płynów dziennie. Kurację można powtarzać 2 razy do roku.

1.5.4. Rośliny europejskie

Berberys pospolity (Berberis vulgaris L.), krzew z rodziny berberysowatych (Berberidaceae Juss.), osiągający wysokość do 3 m. Kwitnie w maju i w czerwcu. Owoc jest wielonasienną, lśniącoczerwoną jagodą o cierpkim i kwaśnym smaku. Dawniej występował pospolicie na całym obszarze Polski. Odkrycie, że jest żywicielem pośrednim rdzy zbożowej, stanowiącej zagrożenie dla upraw rolnych, spowodowało redukcję jego populacji. W starożytności drewno berberysu stosowane było do wyrobu mebli, przedmiotów ozdobnych, natomiast z kory i korzeni otrzymywano żółtozłoty wyciąg do barwienia lnu, skóry, drewna, a z soku owoców produkowano czerwony atrament. Ze względu na malejącą populację berberysu obecnie nie pozyskuje się kory i korzeni, tylko owoce i liście. Owoce zbiera się przed dojrzeniem, suszy w temp. 40°C. Ze świeżych można wytwarzać dżemy, konfitury, marmolady, soki. Ze względu na dużą zawartość witaminy C nazywany jest „polską cytryną”. W Czechach produkuje się z niego lecznicze wino, skuteczne w migrenach i zaparciach. Surowcem zielarskim są kora (Cortex Berberidis), korzeń (Radix Berberidis), owoce (Fructus Berberidis) i liście (Folium Berberidis). Substancje aktywne: kora i korzenie zawierają alkaloidy izochinolinowe, o właściwościach antybiotycznych, głównie berberynę (1,24%), berbaminę (2,5%), palmatynę i magnoflorynę i garbniki. Owoce zawierają kwasy organiczne, witaminę C, flawonoidy (rutynę), cukry, sole mineralne, pektyny oraz karotenoidy. Ponieważ berberyna kumuluje się w sercu, wątrobie i trzustce, berberys można stosować tylko okazjonalnie.

Berberyna jest to czwartorzędowa sól amoniowa z grupy alkaloidów izochinolinowych.

Występuje w roślinach z gatunku Berberis, np. Berberis aquifolium (winogron Oregon), Berberis vulgaris (berberys zwyczajny), Berberis aristata (drzewo kurkumowe), Hydrastis canadensis, Xanthorhiza simplicissima, Amurense phellodendron (drzewo korkowe), Chinensis coptis, Tinospora cordifolia, Argemone mexicana (mak kolczasty) i Eschscholzia californica (mak kalifornijski). Berberyna zwykle znajduje się w korzeniach, kłączach, łodydze i korze. Barwi na żółty kolor, dlatego stosowana jest do dnia dzisiejszego, np. w Indiach, do barwienia bawełny. W świetle nadfioletowym wykazuje silną żółtą fluorescencję, dlatego stosowana jest w histologii do barwienia heparyny w komórkach tucznych. Berberyna jest naturalnym antybiotykiem, hamującym wzrost bakterii Staphylococcus aureus, Microcystis aeruginosa oraz toksycznych cyjanobakterii. Badania wykazały, że berberyna może wpływać na oporność insulinową przez modulowanie kluczowych cząsteczek w szlaku sygnalizacji insuliny, co prowadzi do zwiększonego wychwytu glukozy w komórkach insulinoopornych i czyni komórki β wrażliwsze na wahania stężenia glukozy oraz skuteczniejsze w teście tolerancji glukozy. Berberyna obniża podwyższony poziom cholesterolu LDL, triglicerydów i miażdżycogennych apolipoprotein typu A i B. Redukuje zawartość tłuszczu w wątrobie szczurów, w niealkoholowym stłuszczeniu wątroby, zapobiega proliferacji komórek gwiaździstych wątroby (HSC), które mają kluczowe znaczenie dla rozwoju zwłóknienia podczas uszkodzenia wątroby. Wykazuje aktywność przeciwnowotworową, w szczególności hamuje rozwój komórek raka sutka, białaczki, czerniaka, skóry, wątroby, trzustki, prostaty, żołądka i raka glejaka. Najnowsze badania sugerują, że berberyna może być stosowana w leczeniu choroby Alzheimera i jej zapobieganiu, przez hamowanie syntezy β-amyloidów. Inne badania wykazały, że może być naturalnym antydepresantem, ponieważ wpływa na poziom noradrenaliny i serotoniny w mózgu (szczura), hamując działanie dopaminergiczne. Może również działać podobnie do tianeptyny przez zwiększenie liczby transporterów serotoniny w mózgu, wpływając na jej wychwyt zwrotny. Ponieważ okres półtrwania berberyny in vivo wynosi 3–4 godziny, podawanie jej jako zastępcy, np. prozacu, powinno odbywać się co najmniej 3 razy dziennie.

Działanie: napar z suszonych owoców berberysu podnosi odporność organizmu, zalecany w stanach gorączkowych, w zakażeniach bakteryjnych, w stanach zapalnych błon śluzowych, katarze, krwawieniu z nosa oraz dla zwiększenia szczelności naczyń włosowatych. Napary z liści stosowane są w zaburzeniach trawienia, braku apetytu, w kamicy żółciowej, przewlekłym zapaleniu wątroby, zahamowaniu wydzielania żółci. W kosmetyce maseczki z owoców leczą trądzik, a także przebarwienia skóry, wyciągi z owoców stosowane są do łagodzenia poparzeń słonecznych, do pielęgnacji skóry zniszczonej, przesuszonej, z oznakami starzenia się i łuszczącej się; naturalny filtr promieniochronny frakcji UV-A i UV-B.

Konfitura z berberysu: 1 szklanka cukru rozpuszczona w małej ilości gorącej wody plus 1 szklanka owoców berberysu; krótko gotujemy, zostawiamy pod przykryciem do następnego dnia i proces kontynuujemy przez 3 dni.

Odwar z owoców berberysu: 15 g owoców zalane szklanką gorącej wody ogrzewamy przez ok. 3 min i odstawiamy na 15 min. Przecedzamy i pijemy ¼–½ szklanki 2–3 razy dziennie.

Bodziszek cuchnący (Geranium robertianum), roślina jednoroczna lub dwuletnia rosnąca na terenie całej Polski. Osiąga wysokość około 40 cm i rośnie w lasach lub zaroślach na podłożu próchniczym. Kwitnie od maja do września. Po raz pierwszy zastosował go św. Robert na przełomie VII i VIII wieku w leczeniu kamicy nerkowej oraz w krwawieniach, stąd jego łacińska nazwa gatunkowa. Natomiast nazwa zwyczajowa pochodzi od nieprzyjemnego zapachu spalonej gumy, który pojawia się po roztarciu liści. W medycynie ludowej stosowany w chorobach skóry, bielactwie, na ból zęba, krwawienia z nosa. Jest repelentem skutecznym w odstraszaniu komarów. Substancje aktywne: garbniki, gorycz geraniin i olejki eteryczne zawierające linalol (22,9%), γ-terpinen (13,9%), germakren-D (7,8%), limonen (5.3%), geraniol (4,4%), α-terpineol (3,8%) i pitol (3,8%). Działanie: diuretyczne, przeciwwirusowe i bakteriobójcze, intensyfikuje przemianę materii, przyspiesza gojenie skaleczeń i ran, płukanki zalecane są w stanach zapalnych jamy ustnej.

Dawkowanie: 1–3 g suchego ziela zalać 1 szklanką wrzącej wody i pozostawić pod przykryciem około 30 min. Pić 3 razy dziennie, parząc za każdym razem nową porcję ziół. Nie należy używać w czasie ciąży i laktacji.

Bylice to jednoroczne rośliny z rodziny astrowatych. Łacińska nazwa Artemisia pochodzi od imienia żony władcy karyjskiego Mauzolosa. Zajmowała się ona botaniką oraz medycyną naturalną. Znanych jest ok. 300 gatunków bylic. Wszystkie cechuje aromatyczny zapach i gorzki smak. Są to pospolite chwasty rosnące na rumowiskach i nieużytkach. W wierzeniach ludowych bylica wypędza negatywne moce i złe energie, chroni przed zmęczeniem i udarem słonecznym. Była wkładana do buta w czasie wędrówki. Wszystkie gatunki działają detoksykująco, w tym najczęściej spotykane: bylica boże drzewko, bylica estragon, bylica piołun i bylica pospolita.

Bylica boże drzewko (Artemisia abrotanum L.), ksenofit, czyli roślina obcego pochodzenia, która niedawno zadomowiła się w Polsce. Właściwości lecznicze mają części nadziemne rośliny. W medycynie ludowej stosowana była jako środek pobudzający apetyt i wywołujący menstruację; w połączeniu z mąką jęczmienną i olejem – do robienia okładów na obrzęki. Substancje aktywne: olejek eteryczny, związki kumarynowe, żywice, kwasy organiczne, w tym kwas kawowy, garbniki, gorycze, sole mineralne i niewielkie ilości prowitaminy A i witaminy C. Działanie: diuretyczne, żółciopędne, napotne, ułatwia trawienie poprzez intensyfikację wytwarzania soków trawiennych. Ze względu na właściwości bakteriobójcze może być stosowana do płukania jamy ustnej w stanach zapalnych. Szampony z dodatkiem bylicy pobudzają wzrost włosów i zapobiegają łupieżowi. Dawkowanie: 1 łyżeczkę suszonego zioła zalać 1 szklanką wrzątku i parzyć pod przykryciem przez około 15 min. Napar pić trzy razy dziennie lub stosować jako dodatek do kąpieli poprawiających krążenie.

Bylica piołun (Artemisia absinthium L.), archeofit, czyli roślina zadomowiona w czasach wczesnohistorycznych. W medycynie ludowej stosowana jako repelent – odstrasza owady; współcześnie jest składnikiem gorzkich likierów żołądkowych, wermutów i absyntu. Wermut pobudza funkcje wydzielnicze przewodu pokarmowego i apetyt, leczy nieżyty żołądka i jelit. Ze względu na gorzki smak jest polecany przy zgadze i kolce jelitowej. Substancje aktywne: olejek lotny – zawiera tujon, tujol, azulen, gorycze, flawonoidy, garbniki, sole mineralne, w tym potas. Działanie: żółciopęde, przeciwskurczowe, antyseptyczne i przeciwpasożytnicze. Dawkowanie: 1 łyżkę suszonego ziela zalać 1 szklanką wrzącej wody i zaparzać 30 min. Odstawić na 10 min, odcedzić i pić napar od 1/2 do 1 łyżki na godzinę przed posiłkiem. Napar poprawia przemianę materii, wspomaga pracę trzustki. Zewnętrznie stosuje się do nacierania, przemywania i odkażania skóry, działa łagodząco, bakteriostatycznie i pielęgnacyjnie.

Bylica pospolita (Artemisia vulgaris L.), chwast występujący na terenie całej Polski. Jej lecznicze właściwości są podobne do bylicy piołunu, jednak znacznie słabsze. W ziołolecznictwie stosuje się ziele i korzeń. Substancje aktywne: olejki eteryczne, żywica i gorycze; korzeń zawiera inulinę – prebiotyk, który wpływa pozytywnie na rozwój korzystnej mikroflory przewodu pokarmowego. Pobudza ona wydzielanie soku żołądkowego, ułatwia przepływ żółci do dwunastnicy i pobudza wątrobę do zwiększonego wytwarzania żółci, łagodzi wzdęcia i skurcze mięśni gładkich przewodu pokarmowego. Oczyszcza organizm, działa moczopędnie, toksycznie na robaki obłe w przewodzie pokarmowym. Przeciwwskazania: w dużych dawkach pobudza menstruację i może spowodować poronienie. Nie stosować w okresie ciąży i laktacji.Przypisy

Przedmowa

M. Molski, Chemia piękna, WN PWN, Warszawa 2009.

M. Molski, W. Stryła, Fizyka piękna, Scriptor, Poznań 2007.

M. Molski, Nowoczesne składniki kosmetyków, Kosmoprof, Poznań 2013.

Rozdział 1

Amarogentyna jest monoterpenem – irydoidem; jest to jedna z najbardziej gorzkich substancji naturalnych, jaką znamy: wskaźnik goryczy wynosi 58 000 000.

Y. Li, G.Y. Zuo, „Advances in studies on antimicrobial activities of alkaloids”, Chinese Traditional and Herbal Drugs, 2010, 41(6), 1006.

L.Z. Liu, S.C. Cheung, L.L. Lan i inni., „Berberine Modulates Insulin Signaling Transduction in Insulin-resistant Cells”, Mol. Cel. Endocr., 2009, 317(1–2), 148.

J.Y. Zhou, S.W. Zhou, K.B. Zhang i inni, „Chronic effects of berberine on blood, liver glucolipid metabolism and liver PPARs expression in diabetic hyperlipidemic rats”, Biol. Pharm. Bull., 2008, 31(6), 1169.

Y. Sun, K. Xun, Y. Wang, X. Chen, „A systematic review of the anticancer properties of berberine, a natural product from Chinese herbs”, Anticancer Drugs, 2009, 20(9), 757; J. Tang, Y. Feng, S. Tsao i inni, „Berberine and Coptidis Rhizoma as novel antineoplastic agents: a review of traditional use and biomedical investigations”, J. Ethnopharm., 2009, 126(1), 5.

J. Xiang, C. Yu, F. Yang, „Conformation-activity studies on the interaction of berberine with acetylcholinesterase, Physical chemistry approach”. Progress in Natural Science, 2009, 19(12), 1721; L. Huang, A. Shi, F. He, X. Li, „Synthesis, biological evaluation, and molecular modeling of berberine derivatives as potent acetylcholinesterase inhibitors”, Bioorg. Med. Chem., 2009, 18(3), 1244.

W.H. Peng, K.L. Lo, Y.H. Lee, T.H. Hung, Y.C. Lin, „Berberine produces antidepressant-like effects in the forced swim test and in the tail suspension test in mice”, Life Sc., 2007, 81(11), 933.

L.G. Pedro1, M. Salomé, S. Pais, J.J.C. Scheffer, „Composition of the essential oil of Geranium robertianum L.”, Flavour and Fragrance Journal, 1992, 7(4), 223.