O łączeniu spraw zdrowotnych i społecznych w przebiegu życia - ebook

O przedmiocie i zastosowanych pojęciach

Książka, którą oddajemy Czytelnikom, traktuje o potrzebach i problemach społecznych oraz zdrowotnych identyfikowanych i analizowanych w przebiegu życia człowieka, a także o instytucjach, które potrzeby te zaspokajają, problemy zaś łagodzą, a nawet rozwiązują. Każda z kategorii: potrzeby, problemy i instytucje społeczne wymaga zdefiniowania i doprecyzowania z punktu widzenia zastosowania ich w tej pracy.

Identyfikowaniu potrzeb towarzyszy zwykle zastosowanie jakiejś ich klasyfikacji. Najczęściej służy temu teoria potrzeb Maslowa. Jej autorem jest amerykański psycholog Abraham Maslow (1943), który w syntetyczny sposób przedstawił hierarchicznie zależną strukturę potrzeb ludzkich, motywujących każdego człowieka do działań w określonej kolejności. Zgodnie z jego teorią po zaspokojeniu potrzeb podstawowych, biologicznych i bezpieczeństwa silniej odczuwa się potrzeby wyższego rzędu i człowiek przystępuje do ich realizacji w następnej kolejności. Teoria potrzeb przedstawiana jest w postaci piramidy z pięciostopniowym układem grup potrzeb. Do tych pięciu grup pod koniec życia Maslow dodał jeszcze dwie: potrzeby poznawcze oraz estetyczne (Maslow 1971) – patrz schemat W.1.

Teoria potrzeb Maslowa wyjaśnia źródła motywacji ludzi do podjęcia działania. Bez zaspokojenia głodu, ochrony przed zimnem i niebezpieczeństwem człowiek nie jest w pełni zdolny do innych działań związanych z zaspokojeniem potrzeb wyższego rzędu: dążenia do integrowania się, zdobywania uznania i zaspokajania potrzeb własnego rozwoju, poznawczych i estetycznych. Teorię Maslowa rozszerzali i zoperacjonalizowali inni autorzy (np. Bradshaw 1972; Doyal, Gough 1991; Dean 2010), proponując nowe klasyfikacje z punktu widzenia możliwości zastosowania w ekonomii, polityce społecznej i polityce zdrowotnej. Rozważali takie dylematy, jak uniwersalizm potrzeb versus specyfika, potrzeby indywidualne i kolektywne, potrzeby absolutne i relatywne, normatywne i odczuwane, a także rodzaje środków, jakie mogą być użyte do zaspokojenia tych potrzeb (np. materialne i niematerialne).

Mimo krytyki hierarchicznej teorii potrzeb jako zbyt uproszczonej (np. Fallatah, Syed 2018) weszła ona na stałe do kanonu wiedzy o porządku w zachowaniach ludzi i działaniach związanych z zaspokojeniem potrzeb. Weszła także do praktyki

zarządzania i prowadzenia polityki społecznej (Dean 2010). Welfare state jest zbudowany na założeniu niezbędności zaspokojenia potrzeb podstawowych (basic human needs), aby rozwijać możliwości zaspokojenia potrzeb kolejnych grup, wyżej usytuowanych w piramidzie.

Schemat W.1. Hierarchia potrzeb według Maslowa
Źródło: na podstawie Maslow 1971.

Nauki medyczne i rozwijające się nauki o zdrowiu zaoferowały inne podejście do oceny potrzeb ludzi – podejście holistyczne. Polega ono na postrzeganiu potrzeb człowieka całościowo, jako powiązanych ze sobą. To by oznaczało, że wszystkie potrzeby są jednakowo ważne, a stopniowanie ich zaspokojenia nie jest właściwe. Na holistycznym podejściu zbudowana jest definicja zdrowia WHO (zdrowie jest stanem pełnego, dobrego samopoczucia/dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego), rozszerzana i konkretyzowana w dalszych pracach¹.

Holistyczne podejście postulowane jest od dłuższego już czasu w opiece zdrowotnej (szczególnie pielęgniarskiej, wobec osób z niepełnosprawnościami i wymagających opieki długoterminowej). Dowartościowaniu pozamedycznych aspektów opieki służy ocena jakości życia osób chorujących, w której przyjmuje się, że zawsze różne aspekty ludzkiego życia są współzależne, wpływając także na zdrowie somatyczne (Ventegodt i in. 2016) – patrz schemat W.2.

Na holistycznym podejściu oparta została koncepcja rozwoju ludzkiego (materialnego, społecznego, poznawczego i zdrowotnego) przyjęta w raportach UNDP². Fundamentem tego podejścia jest zarówno akceptacja podstawowego zakresu potrzeb człowieka, jak i wskazanie możliwości rozwoju (capability approach) zaproponowanych przez filozofa i ekonomistę Amartyi Sena.

Schemat W.2. Holistyczne podejście do teorii potrzeb człowieka

Rozważania w tej książce prowadzone są w porządku wynikającym z przebiegu życia i przy założeniu, że na kolejnych jego etapach potrzeby mają jednak inną hierarchię. To wynika z biologicznego i społecznego rozwoju człowieka, co oznacza, że nawet holistyczne podejście do traktowania potrzeb człowieka uwzględnia istnienie zróżnicowanej struktury, polegającej nie tyle na zmianie hierarchii, co na zmianie wagi poszczególnych rodzajów potrzeb w kolejnej fazie życia. Ten rodzaj analizy jest wymagający, ponieważ oznacza sięganie do wiedzy z wielu dyscyplin naukowych, aby możliwa była perspektywa równocześnie biologiczna, psychologiczna, socjologiczna i polityczno-ekonomiczna.

Nie wszystkie potrzeby ludzkie są jednakowo ważne, gdy analizujemy je w kontekście prowadzenia polityki społecznej i zdrowotnej, które wymagają uzasadniania i zgody na interwencję publiczną. W odniesieniu do polityki społecznej zamiast potrzeb społecznych stosuje się pojęcie problemów społecznych. Kategoria „problem społeczny” traktowana jest jako jedno z ważniejszych pojęć socjologicznych (Merton 1971). W teoretycznych rozważaniach oraz zastosowaniach w badaniach prowadzonych w Polsce szczególnie zasłużyli się: Kazimierz Frieske (1987), Krzysztof Frysztacki (2009) i wielu młodszych reprezentantów badań społecznych³. Polityk społeczny identyfikuje problemy czy kwestie socjalne (ang. social problems, niem. Soziale Fragen), formułuje odpowiednie działania i je podejmuje. Za problem społeczny uznaje niezaspokojenie czy nierespektowanie potrzeb społecznych określonej grupy ludności, jeśli ten brak obniża potencjał rozwojowy osób przynależnych do tej grupy i jest poza ich kontrolą, a jednocześnie, mając znaczny zasięg, pogarsza jakość funkcjonowania całego społeczeństwa. Warunkiem skutecznego działania w ramach polityki społecznej jest społeczna akceptacja, wynikająca ze zrozumienia, iż problemy, które dotknęły grupę, wymagają solidarności i wsparcia.

Lista problemów społecznych, które są przedmiotem reagowania w ramach polityk publicznych, zależy od poziomu rozwoju danego kraju, struktury społecznej oraz realizowanego modelu welfare state. W licznych pracach i organizacjach definiuje się problemy społeczne określonego miejsca i czasu⁴. Do klasycznych problemów społecznych zalicza się: bezrobocie, ubóstwo, brak dostępu do edukacji i ochrony zdrowia, przemoc wobec dzieci, kobiet i osób starszych, alkoholizm, i inne uzależnienia, patologie społeczne, złe warunki mieszkaniowe i bezdomność oraz niszczenie środowiska naturalnego, skutkujące chorobami i wychodźstwem. Powstają regulacje zapobiegające powstawaniu problemów społecznych, adresowane do władz publicznych, pracodawców, organizacji społecznych, wspólnot obywatelskich i pojedynczych ludzi.

W krajach europejskich stosowane są jednolite standardy dotyczące respektowania minimalnych praw socjalnych, pozwalających na zaspokojenie potrzeb uznawanych za cywilizacyjnie niezbędne do respektowania i wymagające społecznego uznania oraz solidarnej powinności w ich powszechnej realizacji. Jednocześnie przyjmuje się, że istnieje pewien zakres odpowiedzialności indywidualnej, będącej podstawą wolności człowieka do decydowania o wyborach życiowych. Zasada ta, nazwana zasadą subsydiarności (pomocniczości), w praktyce oznacza zapewnienie niezbędnego zakresu wolności (i odpowiedzialności), zanim wystąpi domaganie się pomocy od innych czy chęć jej udzielenia.

Rozważania podjęte w niniejszej książce obejmują także analizę instytucji, wskazując na różne interwencje, odmienne w różnych fazach w przebiegu życia, a także na zmieniające się podstawy aksjologiczne i organizacyjne w czasie historycznym. Instytucjonalny wymiar przedmiotu tej książki oznacza analizowanie i ocenę systemu z punktu widzenia zdolności do unikania problemów i zapobiegania im oraz umiejętności ich zwalczania i łagodzenia, gdy występują. Specjalnym wymiarem tej analizy jest ocena możliwości i zdolności instytucji do stosowania podejścia zintegrowanego i/lub skoordynowanego. Problem oceny możliwości i zdolności instytucji do realizacji programów społecznych, wyrosłych na bazie idei czy rozpoznania problemów społecznych, jest przedmiotem rozważań w tzw. nurcie instytucjonalnym socjologii (Campbell 2002; Morawski 2010; Beland 2016). W naukach ekonomicznych instytucjonalny wymiar rezultatów działań uzyskiwanych w rzeczywistości zdobył uznanie dzięki pracom Douglasa Northa⁵, który na bazie historycznych studiów udowodnił, że sukcesy w rozwoju ekonomicznym zależą nie tylko od kapitału i pracy, lecz także od instytucji (North 2002). Zdefiniowanie instytucji nie jest proste. Podjął się tego Jerzy Wilkin (2016), wyjaśniając znaczenie instytucji, zaakcentował efekt ludzkiego działania, wyznaczonego przez zwyczaje, normy, regulacje i organizacje. Pisał, że „instytucje są w głowach ludzi” i ocena efektywności ich działania jest możliwa, gdy są zinternalizowane. Podejście instytucjonalne w polityce społecznej i zdrowotnej jest konieczne, gdy analizujemy i oceniamy reformy społeczne. Wtedy wyrazem oddziaływania instytucji jest nie tylko tworzenie regulacji, ale również ich efekt w zachowaniach, uwarunkowanych również szeregiem innych bodźców i ograniczeń.

Książka wyrosła z doświadczenia autorek zarówno w pracy dydaktycznej w ramach wykładów na temat polityki społecznej i zdrowotnej, jak i w badaniach naukowych, prowadzonych w Instytucie Zdrowia Publicznego Wydziału Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum. Autorki uznały, że poznawanie i wyjaśnianie problemów społecznych i zdrowotnych człowieka oraz opisywanie instytucji społecznych z punktu widzenia ich odpowiedniości i skuteczności wymagają nowego podejścia. Z jednej strony – holistycznego, łączącego sprawy społeczne i zdrowotne, a z drugiej – postrzegającego życie człowieka i potrzeby społeczne w perspektywie przebiegu życia.

Tematy podejmowane w książce były prezentowane na seminariach, a także częściowo publikowane, np. dotyczące młodzieży (Kultura i Społeczeństwo 2010), a kwestie dotyczące osób starszych i starzenia były przedmiotem europejskich projektów badawczych, w których uczestniczyły autorki. Liczne publikacje, prezentujące wyniki tych badań, są przytaczane w odpowiednich miejscach książki. Przy okazji dziękujemy anonimowym recenzentom tych publikacji.

Z wdzięcznością zostały przyjęte uwagi i sugestie recenzentów książki, prof. Piotra Tyszki i prof. Ireny Kotowskiej. Spojrzenie z perspektywy medycznej z jednej strony i demograficznej – z drugiej, pozwoliło niekiedy doprecyzować ujęcia czy uzupełnić treści, a przede wszystkim dać poczucie zasadności podjętego trudu. Dziękujemy redaktorkom książki Joannie Cierkońskiej oraz Iwonie Stachowicz, z uważnością poruszających się w wielodyscyplinarnym języku badań społecznych i zdrowotnych.

Książka jest podręcznikiem akademickim, co oznacza, że omawiane treści mają podstawy w badaniach i ustaleniach naukowych. To wymaga szerokiego sięgania do literatury z dyscyplin, których przedmiotem jest rozwój człowieka, zarówno w przebiegu jego indywidualnego życia, jak i historycznych zmian warunków bytu kolejnych pokoleń. Podstawą informacyjną prowadzonych rozważań jest nie tylko literatura przedmiotu i wyniki różnych autorskich badań porównawczych, lecz także dane ilościowe z ogólnodostępnych zbiorów statystycznych. Do ich prezentacji wykorzystano koncepcje wskaźników społecznych, które w odpowiednich zestawieniach zostały przedstawione Czytelnikom. Często są to wskaźniki powstałe na potrzeby raportowania i opracowywania europejskich strategii społecznych.

Niniejszy podręcznik został zaprezentowany w ujęciu wielodyscyplinarnym, obejmującym problemy polityki społecznej i zdrowia publicznego, i jest w tym zakresie pionierski. Adresowany jest do studentów nauk społecznych i nauk o zdrowiu, praktyków w zakresie usług społecznych i zdrowotnych oraz policy makers, podejmujących decyzje na wielu szczeblach władzy i zarządzania.Combining social and health problems in the life course A man in all policies

On the subject and concepts used

This book treats on social needs and social problems identified and analysed in the life course perspective, as well as institutions that satisfy these needs and alleviate or even solve those problems. Each category: needs, problems, and social institutions, requires defining and clarification from the point of view of their application in the book.

Identifying social needs, one usually refers to some classification. The classification of needs by Maslow is the most popular one. Abraham Maslow (1943) was an American psychologist who, in a synthetic manner, presented a hierarchically dependent structure of human needs, which motivate people to satisfy their needs in a specific order. According to his theory, after the basic biological and safety needs are satisfied, higher needs are felt more strongly and a person starts to pursue them next. This theory of needs is represented in the form of a pyramid with a five-level system of needs. At the end of his life, Maslow added two more groups of needs: cognitive and aesthetic (Maslow 1971).

Maslow’s theory of needs explains the source of human motivation to take actions. If hunger and the need of protection against cold and danger are not satisfied, a person is not fully able to perform any other actions related to satisfying higher needs, such as striving for integration, achieving recognition, self-development, as well as cognitive and aesthetic needs. Maslow’s theory was extended and operationalized by other scholars (e.g. Bradshaw 1972; Doyal, Gough 1991; Dean 2010), who suggested new classifications from economics, social policy, and health policy points of view. They discussed such dilemmas as the universalism of needs versus specificity, individual and collective needs, absolute and relative needs, normative and felt needs as well as the types of means, which may be utilized for satisfying needs (e.g. material and non-material).

Figure P.1. Hierarchy of needs according to Maslow
Source: Maslow 1971.

Despite the criticism of the hierarchical structure of needs as being over-simplified (e.g. Fallatah, Syed 2018), this theory occupies a permanent place in the canon of knowledge on human behaviour in satisfying needs. It also has its place in the practice of management and the implementation of social policy. A welfare state is built on the assumption that satisfaction of basic human needs is indispensable for development of the abilities to meet other needs that are located higher in the pyramid.

Medical science and still-developing health science have offered another approach to the assessment of human needs – the holistic approach. In this approach, human needs are perceived as a whole, and are related to each other. This implies that all the needs are equally important, and thus the gradation of their satisfaction is improper. The holistic approach is applied in the WHO’s definition of health (health is a state of complete physical, mental, and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity) that was later extended and specified by others⁶. The holistic approach has been postulated for a long time in health care (in particular in nursing care, towards people with disabilities and those who require long-term care). Quality of life assessment of suffering people, serves to enhance non-medical aspects of care, where it is assumed that various aspects of human life are always interdependent and influence somatic health (Ventegodt et al. 2016).

Figure P.2. Holistic approach to the theory of human needs

The holistic approach also served as a base for the concept of human development (material, social, cognitive and health) presented in the UNDP reports⁷. The foundation for this approach is both the acceptance of the basic human needs as well as the indication of the possibility of development (capability approach), suggested by the philosopher and economist Amartya Sen.

Discussions in this book follow the life course approach, assuming that at different life stages, the significance of needs might differ. This is a consequence of the human biological and social development. This means that even the holistic approach to human needs takes into consideration a varied structure of needs, which does not mean different hierarchy but rather different significance of particular needs in subsequent stages of life. This type of analysis is demanding since it means drawing on the knowledge from many scientific disciplines to make a biological, psychological, sociological, political, and economic perspective possible.

Not all human needs are equally important when we analyse them in the context of social and health policy where public intervention requires justification and a broader consent. In social policy, instead of social needs, the concept of social problems is applied. The ‘social problem’ category is considered as one of the most important sociological concepts (Merton 1971). In theoretical discussions and empirical studies carried out in Poland, persons of merit are Kazimierz Frieske (1987), Krzysztof Frysztacki (2009), and many other younger representatives of social research⁸. A social policy maker identifies social problems or issues (German Soziale Fragen), formulates relevant actions and undertakes them. A social problem is defined as a situation where social needs of a given population group are not satisfied or not respected, and this reduces the potential for their development and is outside their control. It also deteriorates the functioning of the entire society due to a broad scale of the problem. An effective social policy action depends on social acceptance resulting from the understanding that problems affecting a given group require solidarity and support.

The list of social problems subject to public policies in a given country depends on the country’s development level, its social structure and model of the welfare state. Numerous works and organizations define the social problems of a specific place and time⁹. Classical social problems include unemployment, poverty, poor access to education and health care, violence towards children and the elderly, alcoholism and other addictions, social pathologies, poor living conditions and homelessness, and the destruction of the natural environment resulting in diseases and emigration. Regulations that prevent social problems are addressed to authorities, employers, social organizations, and communities of citizens and individuals. European countries apply uniform standards for respecting minimal social rights that enable the satisfaction of needs that, from the point of view of civilization, require respect, social recognition and joint actions to address them. Simultaneously, it is assumed that there is a scope of individual responsibility, which is the foundation for the human freedom to make life choices. This principle, known as the principle of subsidiarity, in practice means ensuring an indispensable scope of freedoms (and responsibilities) before requesting or offering help in satisfying needs.

Discussions in the book also include the analysis of institutions indicating diverse interventions at various stages of life, as well as the changes in axiological and organizational foundations through historical time. The institutional dimension presented in this book involves the analysis and assessment of the system, i.e. its ability to avoid and prevent problems as well as to combat and mitigate them when they occur. The assessment of the capability and ability of institutions to apply integrated and/or coordinated approach is a special dimension of this analysis. The problem of assessing the capability and ability of the given institution to realize social programmes that are based on ideas or recognition of social problems, is a subject of discussion in what is known as the institutional current of sociology (Campbell 2002; Beland 2016; Morawski 2010). In economic sciences, an institutional dimension of undertaken actions has been recognized due to the works of Douglas North¹⁰ who, based on historical studies, proved that successes in economic progress depend not only on capital and labour but also on the institution (North 2002). Defining the institution is not simple. Jerzy Wilkin (2016) in his efforts to explain the meaning of the institution emphasizes the effect of human actions determined by customs, standards, regulations, and organizations. He wrote that ‘institutions are in human minds’ and the assessment of their performance is possible when they are internalized. An institutional approach in social and health policy is necessary when we analyse and evaluate social reforms. Then, not only does the process of creating regulations express the impact of institutions but so does their effect on behaviour.

This book has grown out of the authors’ experience in both teaching as part of lectures on social and health policy, and research work conducted at the Institute of Public Health of the Faculty of Health Sciences, Jagiellonian University Medical College. The authors have found that learning about and explaining people’s social and health problems as well as describing social institutions from the point of view of their suitability and effectiveness require a new approach. On the one hand, a holistic one, that combines social and health issues, and on the other, one that perceives human life and social needs from the life course perspective.

The topics addressed in the book were presented at seminars and partly published, e.g. on youth (Kultura i Społeczeństwo 2010), while issues related to older people and aging were the subject of European research projects in which the authors participated. Numerous publications presenting the results of these studies are cited in appropriate places in the book. We take here the opportunity to thank the anonymous reviewers of these publications.

The comments and suggestions of reviewers of the book: prof. Piotr Tyszka and prof. Irena Kotowska, were gratefully received. A look from, on the one hand, a medical perspective and on the other – demographic one, sometimes made it possible to clarify the approaches or supplement the content, and above all to give a sense of legitimacy to the effort undertaken to write this book.

The book is a scientific textbook, which means that the content discussed is founded on scientific evidence. This requires a more extensive use of literature in various disciplines related to human development in the course of individual lives as well as historical changes in life conditions of different generations. The informative basis of the discussions is not only the literature of the subject matter and results of various original comparative studies, but also the quantitative data from available statistical databases. The concept of social indicators was used for presentation of quantitative data. Often these are indicators created for reporting purposes and development of European social strategies.

The offered textbook presents a multidisciplinary approach covering both social policy and public health problems, and is a pioneer within this scope. It is addressed to students of social sciences and health sciences, social and health services practitioners, and to policy makers who take decisions on many levels of power and management.

Chapter 1. The life course perspective in social and health policy

The needs and social problems analysed in the book are viewed from the life course perspective. This approach required defining the stages of human development. Designation of such stages, used in various disciplines of social sciences, does not give identical classifications. The selected classification allows for indicating specific (typical) social problems and social risks in the course of life, which are identifiable in health sciences and social policy, and that have an institutional framework. Five population groups were included: children, youth, young adults, midlife persons and seniors. Additionally, internal divisions of the distinguished groups have been utilized, which find justification, at the same time, in the biology of human development, the social gradation of social roles, and in the emergence of overwhelming social issues against the background of failures to satisfy needs specific to given periods of life.

Chapter 2. Integration and coordination of social and health issues

After years of separating and undertaking deep specialization in almost every area of life, the time has come for a greater understanding of the combined parts as a whole that can be fully encompass and for which direction of its development can be indicated. Connecting these parts takes various forms, both stronger and weaker: integration, coordination, and linkages. Integration involves combining separate activities within one large sectoral organization. Within the health sector, this includes the creation of an organization for the treatment of a specific disease (disease management) or the continuity of treatment of a patient with a specific disease (case management). Coordination generally refers to the collaboration of various organizations in the areas of given functions. This usually requires a coordinator. Finally, the linkages relate to less institutionalized activities undertaken in connection to free initiatives of experts, civic organizations, various self-governments, or political organizations. They arise (are created) in order to recognize, compare, and analyse the problems of similar institutions located in various sectors and places.

Reforming social and health systems towards integration/coordination of activities is carried out along with the process of decentralizing public policies, including social and health services. These two tendencies, integration/coordination, both rational and socially desirable for many reasons, require reconciliation, which is the biggest challenge for the current phase of reforming public affairs.

Chapter 3. Children’s social and health problems

Children are defined as the population from birth to adolescence, i.e. until they reach 12–13 years of age. From the biological point of view, this period is significantly diverse due to the dynamics of development and, consequently, the needs of children. There are three sub-periods: infancy (early and late), lasting up to 2.5–3 years old, childhood, lasting up to 6–7 years old, and the pre-pubertal period (7–8 to 12–13 years old). Although human development in childhood is of fundamental importance for a child’s future, the concepts of its support are subject to controversy. The main institutions, i.e. family, care and school institutions have been established and developed in the context of the eternal conflict between recognizing the absolute power of parents and granting a greater influence to the appropriate institutions. This conflict has a long history in Poland and results in delays in the application of modern concepts of childhood development that take into account their increased needs for health protection and the creation of appropriate conditions that stimulate psychosocial and intellectual development. Public institutions are dispersed and weakened in terms of staff and finances, while the limitations in the integrity of health, care, and educational facilities reduce their potential for effective impact on children’s development.

Chapter 4. Social and health problems of youth

The concept of youth covers the population of people who are in a transition phase of development: from childhood to adulthood. The adolescent period comprises three age sub-periods: 11–14, 15–18, and 19–24 years old. In the first sub-period, puberty (adolescence) occurs, whilein the second, 15–18 years old, the so-called peak of somatic development. In the third sub-period, 19–24 years old, we deal with a population already shaped in terms of biological development. Treating young people in this last sub-period as youth is due to their economic dependence, caused by the extension of education as a result of increasing participation in higher education.

The adolescence period, and above all its first two sub-periods, is very difficult. The internal control system is inadequate while the cognitive needs are high, which leads to risky behaviours. The main ones are linked to adverse health effects: drug use, unhealthy food, insufficient physical activity, and early and unprotected sexual activity, which all often lead to dramatic effects. Parents and public institutions, especially school, often do not properly perform the functions of health protection and education appropriate to age. At the same time, the introduced education reform in Poland, not only affects the organizational perturbations of young people’s school life, but also does not take into account the need for integrated (coordinated) health and socio-pedagogical activities in response to the problems of this particular and difficult phase of human life.

Chapter 5. Social and health problems of young adults

Young adults are people ranging from the age of finishing education (about 25 years old), entering traditional adult roles (leaving the family home, taking up a job, starting a family), up to midlife (approx. 45 years of age). It is a group characterized by relatively good health, although behavioural risk factors, which are common among young adults, such as smoking or alcohol abuse, significantly reduce the health capital of young adults, leading to chronic diseases in older age.

The fulfilment of young adults’ needs in the area of family and work is important in order to ensure their well-being. Nevertheless, the formation and functioning of family have changed significantly in recent decades, which is manifested in fewer marriages, more divorces, and lower fertility. The precarious and dynamic labour market also places high demands on the adaptation abilities of young adults and may negatively affect their income protection. Combining these two areas: family and professional life, is one of the greatest challenges young adults face today. It requires coordinated actions to ensure work-life balance, achieved through a more even distribution of family responsibilities between men and women, more flexible work arrangements and the availability of formal childcare services.

Chapter 6. Social and health problems of late adulthood

Around the age of 45, the clearly regressive phase of human biological development begins, which is accompanied by changes in social position. Chronic illnesses appear, leading to disability as well as premature mortality, mainly for men. Family life changes as a result of children leaving home, and thus initiating the so-called the empty nest phase. There is a trend towards a multidirectional path on the labour market, especially across qualifications and gender; on the one hand, for professional and income growth, and on the other, for early exit from the labour market. Women take on double caring responsibilities, i.e. towards grandchildren and old, dependent parents (the sandwich generation). The response of public policies in Poland to specifically difficult health problems, as well as to the problem of combining family and work in this phase of people’s lives, is insufficient. This promotes deactivation, which is not only a waste of ‘productive’ human resources, but also limits the investment approach – preparation for active and healthy old age.

Chapter 7. Social and health problems in old age

Nowadays, the social and health problems in old age have more dimensions than before. On the one hand, they cover a dynamic and universal population aging process, commonly leading to an increase in the share of the elderly in the total population. On the other hand, they include the process of individual, biological, and social aging of the human being, lasting longer and in the last phase – in worse health and greater dependence.

The indication of the point at which old age begins, is the result of an institutionalized convention that changes as the average life expectancy and progress in the well-being of older people increase. In most international institutions and the EU, it is assumed that the age of 65 sets a contractual old age limit (60 years in Poland). Yet, old age is not homogeneous. It includes the so-called third age: 65/67 – 80/85 years of age and the fourth age: 85+. The third age can be a period of active life not only in the family, but also in the social and even professional sphere. However, it requires investing in the prevention of chronic diseases and the social acceptance of the integration of older people in society, who have greater health needs and often have disabilities. The fourth age, when dependence arises, and the need for constant care emerges, requires new institutional solutions and an increase in the scope of long-term care funded from public resources. This makes the problem of coordinating social and health issues (in Poland particularly) urgent, and it should be carried out with an indication of the local level as the implementer of public policies in this area. Creating a system for financing long-term care is still a challenge.

Literatura (References)

Beland D. (2016). Ideas and Institutions in Social Policy Research, Social Policy and Administrations, Vol. 50, No. 6: 734–750.

Bradshaw J.R. (1972). The taxonomy of social need G. McLachlan (ed.), Problems and Progress in Medical Care, Oxford: Oxford University Press.

Buliński L. (2014). Zdrowie i choroba. W poszukiwaniu wiedzy i pomocy, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Campbell J.L. (2002). Ideas, Politics, and Public Policy, Annual Review of Sociology, Vol. 28/2002: 21–38.

Dean H. (2010). Understanding Human Need. Social issues, policy and practice, Bristol: Policy Press.

Domaradzki J. (2013). O definicjach zdrowia i choroby, Folia Medica Lodziensia, No. 40/1:5–29.

Doyal L., Gough I. (1991). A Theory of Human Need. HoundmiIls, Basingstoke, Hampshire and London: The Macmillan Press.

Fallatah R.H.M., Syed J. (2018). A Critical Review of Maslow’s Hierarchy of Needs Employee Motivation in Saudi Arabia. An Investigation into the Higher Education Sector, London: Palgrave Macmillan: 15–59.

Frieske K. (1987). Teoretyczne opcje socjologii problemów społecznych Frieske K. (red.). Socjologia problemów społecznych: teorie i rzeczywistość, Wrocław: Ossolineum.

Frysztacki K. (2009). Socjologia problemów społecznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Maslow A.H. (1943). A theory of human motivation, Psychological Review, 50(4): 370–396.

Maslow A.H. (1971). The farther reaches of human nature, New York, NY, US: Arkana/Penguin Books.

Merton R.K. (1971). Social Problems and Sociological Theory Merton R.K., Nisbet R. (ed.). Contemporary Social Problems, New York: Harcourt Brace Jovanich: 793–845.

North D.C. (2002). Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge: Cambridge University Press.

Morawski W. (ed.) (2010). Modernizacja Polski. Struktury agencje instytucje, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.

Poławski P., Zalewski D. (2017). Problemy społeczne. Między socjologią demaskatorską a polityką społeczną. The jubilee book for Kazimierz W. Friesk, Warszawa: Oficyna Naukowa.

Stewart F., Ranis G., Samman E. (2018). Advancing Human Development. Theory and Practice, Oxford: Oxford University Press.

Ventegodt S. et al. (2016). Concepts of Holistic Care Rubin I.L. et al. (ed.). Health Care for People with Intellectual and Developmental Disabilities across the Lifespan, Basel: Springer International Publishing Switzerland.

Wilkin J. (2016). Instytucjonalne i kulturowe podstawy gospodarowania. Humanistyczna perspektywa ekonomii, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Wróblewska W. (2014). Zdrowie i nierówności społeczne w zdrowiu Panek T. (ed.), Statystyka społeczna, Warszawa: PWN: 284–322.Perspektywa przebiegu życia w polityce społecznej i zdrowotnej

Streszczenie

Potrzeby i problemy społeczne oraz zdrowotne analizowane w tej książce ujmowane są z perspektywy przebiegu życia. To podejście wymagało zdefiniowania etapów rozwoju człowieka i jednocześnie zmian społeczno-demograficznych populacji. Wyznaczanie takich etapów, stosowane w różnych dyscyplinach nauk społecznych i biologicznych, nie daje identycznych klasyfikacji. Wybrano podział, który pozwala na wskazywanie charakterystycznych (typowych) problemów społecznych i ryzyka socjalnego w przebiegu życia, możliwych do identyfikacji w naukach o zdrowiu i polityce społecznej i mających ramy instytucjonalne. Uwzględniono pięć grup ludności: dzieci, młodzież, młodzi dorośli, starsi dorośli i seniorzy. Zastosowano podziały wewnętrzne wyróżnionych grup, których wyodrębnienie znajduje uzasadnienie jednocześnie: w biologii rozwoju człowieka, w społecznej gradacji ról społecznych oraz w polityce społecznej, w ramach której podejmowane są działania na rzecz rozwiązywania problemów społecznych i zdrowotnych charakterystycznych dla danego okresu życia.

Wprowadzenie

Perspektywa przebiegu życia (life course perspective) znajduje coraz szersze zastosowanie zarówno w badaniach, jak i w politykach publicznych. Przedmiotem rozważań stają się, z jednej strony, wydarzenia zmieniające pełnione role społeczne; przechodzenie w biografii jednostki z jednej roli i pozycji do drugiej, np. przedszkolaka, ucznia, studenta, pracownika, rodzica, emeryta. W demografii to podejście badawcze oznacza rozpatrywanie przebiegu życia poprzez występowanie naturalnych zdarzeń demograficznych zarówno w biografiach jednostkowych, jak i w procesach zmian populacyjnych, umożliwiając tworzenie modeli trajektorii przejścia struktur ludnościowych w czasie (Willekens 1999).

Z drugiej strony, analizie przebiegu życia poddane są zmiany otoczenia i wpływ tych zmian na biografię i rozwój jednostki. Perspektywa ta umożliwia analizę przebiegu życia różnych kohort urodzeniowych ludności z uwzględnieniem zmieniającego się kontekstu historycznego. Wtedy przedmiotem rozważań są kolejne pokolenia (lub generacje) ludności wyodrębnione ze względu na wyjątkowość okresu ich narodzin i doświadczeń, np. kolejne roczniki osób urodzonych po drugiej wojnie światowej (baby boomers)¹¹, pokolenia rewolty młodych z lat 60. XX w. czy tzw. milenialsów (urodzonych w ostatniej dekadzie XX w. i nieco później)¹². Uznanie dla analizowania historycznego wymiaru przebiegu życia określonych kohort ludności przyniosła praca niemieckiego socjologa pochodzenia węgierskiego Karla Mannheima (1928), w której pojawia się kategoria pokolenia połączonego doświadczeniem życia w tym samym czasie, z jego specyfiką społeczną i intelektualną (z niemieckiego Zeit Geist).

Ponadto perspektywa przebiegu życia stosowana jest w biologii i naukach o zdrowiu. Podejście to sugeruje ciągłą i nieodwracalną sekwencję zmian zachodzących w organizmie człowieka pod względem fizycznym i psychicznym. W naukach o zdrowiu perspektywa przebiegu i cyklu życia (np. health trajectories and transitions) stosowana jest relatywnie często, częściej niż w naukach społecznych, w których dominują raczej analizy struktur klasowych, nierówności dochodowych czy majątkowych, występujące w zdefiniowanym okresie czy okresach historycznych.

Pojęć dotyczących analizy przebiegu życia ludzkiego w tej pracy, takich jak cykl, fazy, etapy czy stadia, używamy odpowiednio do treści rozważań¹³. W biologii, naukach o zdrowiu oraz psychologii częściej używa się terminu „cykl życia” (life span), aczkolwiek w ostatnich raportach i deklaracjach WHO (ramka 1.1) promuje się zastosowanie perspektywy life course. W naukach społecznych częściej natomiast stosuje się kategorię faz czy stadiów przebiegu życia (life course), wskazując na jego społecznie zdefiniowane etapy, takie jak dzieciństwo, młodość, wiek średni i starość.Przypisy

1 Polskie prace poświęcone nowym podejściom w definiowaniu zdrowia powstawały zarówno w kręgach nauk społecznych (głównie psychologii i socjologii zdrowia), jak i zdrowia publicznego (np. Domaradzki 2013; Buliński 2014) oraz zostały wprowadzone do statystyki społecznej (Wróblewska 2014).

2 Podejście UNDP opisano w bardzo klarownej i informatywnej publikacji przygotowanej pod kierunkiem Francis Stewart (Stewart i in. 2018).

3 Na przykład obecnych w książce jubileuszowej profesora Frieske (Poławski, Zalewski 2017).

4 Badacze problemów społecznych podnoszą też różnice związane z interpretacją pojęcia (np. ujęcie bardziej lub mniej subiektywne), z dominującymi w społeczeństwie systemami wartości czy po prostu rzetelną wiedzą (a nie tylko informacjami medialnymi) o warunkach życia współobywateli.

5 W 1993 r. Douglas North otrzymał Nagrodę Nobla z ekonomii. Uznawany jest za głównego reprezentanta nowej ekonomii instytucjonalnej.

6 Polish papers on new approaches in defining health have been written both in the fields of social sciences (mainly psychology and sociology of health) as well as in public health (e.g. Domaradzki 2013; Buliński 2014) and were introduced to social statistics (Wróblewska 2014).

7 The UNDP approach was described in a very clear and informative paper under the supervision of Francis Stewart (Stewart et al. 2018).

8 e.g. those present in the jubilee book dedicated to Professor Frieske (Poławski, Zalewski 2017).

9 Researchers of social problems also raise the issue of differences related to interpretation of the concept (e.g. a more or less subjective approach) with systems of values prevailing in the society or simply to thorough knowledge (and not only to media information) on the conditions of life of co-citizens.

10 In 1993 Douglas North was awarded a Nobel Prize in economics. He is recognized as the main representative of new institutional economy.

11 Pokolenie baby boomers jest przedmiotem licznych studiów socjologiczno-historycznych, szczególnie amerykańskich, niekiedy z zastosowaniem poważnej analizy krytycznej (np. Bouk 2018). W polskiej literaturze z obszaru polityki społecznej opis generacji urodzonej w pierwszych piętnastu latach po drugiej wojnie światowej naszkicowała Barbara Szatur-Jaworska (2018).

12 Głównym czynnikiem zainteresowania pokoleniem milenialsów są nowe technologie informatyczne, które upowszechniły się wraz z wejściem tych ludzi w dorosłość, stanowiąc oczywisty element ich życia. Pokolenie to nazywane też bywa pokoleniem Y (Wrzesień 2007).

13 W języku angielskim stosowane są dwa pojęcia: life course i life span, które różni zastosowanie w odmiennych dyscyplinach naukowych, np. w socjologii raczej life course, a w psychologii life span (Diewald 2008). Niekiedy też proponuje się odejście od szczegółowego rozróżniania kategorii związanych z przebiegiem życia, ponieważ każda z nich zawiera wspólne treści (Alwin 2012). W języku polskim brak jest zdefiniowanych różnic bliskoznacznych pojęć przebiegu życia czy cyklu życia, co często prowadzi do zamiennego ich stosowania.