O u/śmiechu. Jak rozśmieszać siebie i innych - ebook

WSTĘP
O HUMORZE I U/ŚMIECHU.
JAK ROZŚMIESZAĆ SIEBIE I INNYCH

Nasza planeta byłaby jednym wielkim wybuchem śmiechu, gdybyśmy, kiedy wszystko idzie dobrze, śmiali się równie głośno, jak głośno jęczymy, gdy jest źle.

Raymond Devos

Istnieją dwa powody, Droga Czytelniczko i Drogi Czytelniku, napisania przeze mnie tej książki. Po pierwsze, wszystkie moje dotychczasowe doświadczenia życiowe i zawodowe tylko potwierdziły tezę, że śmiech wpływa na jakość życia i poprawę atmosfery w relacjach międzyludzkich we wszystkich sferach naszej aktywności oraz że humor i śmiech z nauczaniem, jak również uczeniem się – powinny tworzyć nierozłączny duet. Po drugie, uwielbiam się śmiać i pobudzać innych do śmiechu.

Książka powstała w „czasach zarazy” (pisana z przerwami od lata 2020 roku), stając się swoistą ucieczką przed codziennymi, coraz bardziej przerażającymi wiadomościami związanymi z rozprzestrzenianiem się koronawirusa. Epidemie, pandemie i zarazy inspirowały różnych pisarzy na przestrzeni wielu stuleci¹. W momencie całkowitego „uwięzienia” w domu pojawiło się wspomnienie dawno czytanego Dekameronu Giovanniego Boccaccia, którego bohaterami są młodzi florentczycy, chroniący się przed epidemią dżumy w okolicach Florencji. Opowiadane przez nich zabawne, często frywolne historie, przesiąknięte różnym poczuciem humoru (od niewybrednego po wyrafinowany) – stały się dla mnie wskazówką, jak skupiać się na rzeczach odwracających myśli od złych nowin i negatywnych odczuć związanych z koronawirusem. Wymyślanie oraz modyfikowanie zabawnych ćwiczeń ze śmiechoterapii było przyjemnością i odrywało od potęgujących się obaw i nieprzyjemnych myśli. Wraz ze wzrostem liczby zachorowań w okresie jesiennym i z uwagi na własne doświadczenia, związane z przechodzeniem covid-19, uświadomiłam sobie, jak niebezpieczne i tragiczne w skutkach może stać się ponowne zamknięcie ludzi w domach. Już pierwszy wiosenny okres pandemii 2020 roku dla wielu z nas był niezwykle trudny; zaburzenia psychiczne wywołane ponowną, długotrwałą izolacją – mogą mieć nieprzewidywalne, tragiczne wręcz skutki.

Książka ta jest propozycją ucieczki przed psychiczną presją wywołaną zagrożeniem koronawirusem i poszukiwaniem wytchnienia poprzez przywoływanie pogodnych, radosnych myśli i śmianie się wbrew wszystkiemu, co nas gnębi i dołuje. Wielu z nas na początku pandemii szukało jakiejś odskoczni, oderwania się od „złych nowin”², uciekając instynktownie w śmiech, który pomagał spojrzeć na rzeczywistość z pewnego dystansu. Powstała wówczas niezliczona ilość zabawnych memów i filmików, udostępnianych i polecanych później znajomym, a sieć do tej pory zalewają najróżniejszego rodzaju żarty o sytuacji, w jakiej znaleźliśmy się z powodu pandemii.

Publikacja adresowana jest do dorosłych, szczególnie tych, którzy mają wpływ na wychowanie dzieci, a więc do rodziców, nauczycieli, opiekunów, animatorów, terapeutów. Zawiera ona kilkadziesiąt gotowych propozycji zabaw dla dzieci, które mogą wywołać uśmiech/śmiech, pomóc w kształtowaniu poczucia humoru młodszych i starszych dzieci. Ale publikacja ma też charakter bardziej uniwersalny, gdyż moim celem jest również przekonanie Czytelników, że humor jest istotną częścią składową szczęśliwego życia, a u/śmiech stanowi podstawę rozwoju wszystkich elementów struktury psychofizycznej człowieka.

Marzeniem moim jest, aby książka ta przyniosła Wam radość, by była swoistym antidotum na trudy i sytuacje obciążenia psychicznego wywołanego pandemią czy też innymi zagrożeniami, by podpowiadała, jak poszukiwać swojego „śmiechowego azylu” i jak w twórczy sposób wykorzystywać zamieszczone w publikacji propozycje ćwiczeń i zabaw ze śmiechoterapii. To również zachęta do śmiania się wtedy, gdy nie dzieje się nic śmiesznego, bo takie nastawienie do świata utrwala łączące nas wszystkich więzi. Rzadko bowiem śmiejemy się w samotności; badania naukowe potwierdziły, że radość przeżywana w grupie przyjaciół sprawia, że śmiejemy się wielokrotnie częściej. To wskazanie, by jak najwięcej śmiać się w większym gronie i uczyć się z radością, realizowałam przez lata, prowadząc amatorskie zespoły teatralne.

Jednym z ważniejszych uwarunkowań tworzenia spektakli są przyjacielskie relacje łączące członków grupy oraz humor i śmiech nieodzowny na każdym etapie powstawania teatralnego przedsięwzięcia. Jako autorka kilkudziesięciu scenariuszy, które w przeważającej większości zawierały zabawne elementy lub też były typowymi tekstami kabaretowymi, byłam świadkiem realizowania się potrzeby odprężenia oraz u/śmiechu i – jakby przy okazji – poznawania lub pogłębiania wiedzy z różnych dziedzin. Zwłaszcza seniorska widownia domagała się „wesołości” jako przeciwwagi dla jej problemów zdrowotnych i pogłębiających się lęków egzystencjalnych³. Humor i śmiech to potężne zjawiska związane z wieloma pozytywnymi skutkami społecznymi, w tym zmniejszeniem bólu emocjonalnego po stresujących sytuacjach, zwiększoną samooceną i wyższym poziomem uczuć interpersonalnych. Śledzenie tej tematyki pokazuje, jak jest to bogaty i różnorodny obszar badawczy, zawierający już bardzo pokaźny dorobek naukowy. Szczególną uwagę poświęciłam kategorii uśmiechu, który stanowi niedostatecznie zbadany i niedoceniony fenomen.

W niniejszym opracowaniu skupiam się na społecznym aspekcie uśmiechu/śmiechu, wspominając również o jego nieodzownym istnieniu w procesie uczenia się i nauczania. Ale u/śmiech odgrywa tak ważną rolę społeczną dlatego, że niesie ze sobą potencjał ulepszania wszelkich sfer naszego życia. Udowodnienie powyższej tezy, wydawałoby się oczywistej, odsłania jednak obszar naukowej penetracji niezwykle złożony i wielowymiarowy, o czym świadczy chociażby fakt, że do dziś nie powstała jedna spójna teoria humoru, a dociekania co do początków i roli u/śmiechu w życiu człowieka toczą się od dawna. Najbardziej interesuje mnie śmiech i uśmiech jako forma komunikowania się i tworzenia społecznej interakcji. Opracowanie nie zawiera, jak większość publikacji z gelotologii⁴, przykładów dowcipów czy też humorystycznych powiastek; pojawiają się za to wskazówki, jak wprowadzić element rozbawienia i pobudzić do śmiechu głównie osoby z najbliższego otoczenia (również online).

Przedstawione propozycje ćwiczeń i różnorodnych zabaw mogą zainspirować – jak wcześniej wspomniałam – nauczycieli, studentów, rodziców, opiekunów, ale też uatrakcyjnić spotkania towarzyskie ludzi dorosłych lub też umilić chwile spędzane sam na sam, w myśl mojego wskazania – śmiech zamiast alkoholu. Z moich osobistych doświadczeń wynika, że inicjowanie zabawy, w której humor jest siłą napędową pobudzającą do wesołości, może skutecznie odwrócić uwagę od używek (wszak sięgamy po nie głównie po to, by poczuć się swobodniej). Instrukcja odnośnie do wykorzystywania wyżej wymienionych zabaw-ćwiczeń brzmi: „bądź kreatywny; nie trzymaj się kurczowo zaleceń; wprowadzaj zmiany; nie sugeruj się do końca propozycją; wdrażaj modyfikacje uzależnione od sytuacji, od składu grupy, stopnia zaprzyjaźnienia i ogólnej atmosfery”; powodzenie zabaw w dużym stopniu zależy od nastawienia prowadzącego, który bierze udział w ogólnej radości, bawi się na równi z innymi uczestnikami i potrafi spojrzeć na siebie z dystansem.

Książka składa się z czterech części: pierwsza jest wprowadzeniem teoretycznym do zagadnień związanych z gelotologią. Druga traktuje o różnych sposobach rozśmieszania samego siebie i innych (członków rodziny, przyjaciół, znajomych); stanowi zapis dobrych rad czy też podpowiedzi, np. jak polubić samego siebie i czuć się coraz lepiej we własnym towarzystwie. Część trzecia zawiera propozycje zabaw terapeutycznych adresowanych do dorosłych zajmujących się dziećmi, których podstawą są znane bajki, nie tylko z europejskiego kręgu kulturowego, ale i te o chińskim, indyjskim oraz innym rodowodzie. Po każdej bajce pojawiają się zadania lub ćwiczenia związane z jej treścią, opatrzone komentarzem, niejednokrotnie zwracającym uwagę na jakiś problem natury psychologicznej, i na koniec propozycje ćwiczeń z jogi śmiechu. Zabawy i ćwiczenia mogą być realizowane nie tylko w bezpośrednim kontakcie dziecka z osobą dorosłą, ale też na odległość, np. przez Skype’a, WhatsAppa; stanowić też mogą inspirację do zabaw adresowanych do dorosłych, np. dla osób przebywających w placówkach opiekuńczych. Czwarta część składa się z szeregu propozycji ćwiczeń, które nauczyciel, instruktor czy opiekun może przeprowadzić z dziećmi lub z dzieckiem; opisane w niej zostały również ćwiczenia i zabawy dla dorosłych i młodzieży. Najlepiej podejść do tych propozycji twórczo, zmieniając i modyfikując sugerowane rozwiązania według własnych pomysłów, własnych wizji, które z pewnością spontanicznie pojawią się podczas zabaw i ćwiczeń.

A więc, Drodzy Czytelnicy, do dzieła!

Każdego dnia (u)śmiechem pokazujmy, że kogoś lubimy, że dobrze się czujemy w jego towarzystwie (również swoim własnym) i chcemy podtrzymać bliższą relację. W tych nietypowych, niełatwych dla nas wszystkich czasach nie zapominajmy o radości z życia! Okres powrotu do „normalności” po ustaniu zagrożenia związanego z pandemią, jak przewidują psychologowie, będzie bardzo trudny i długotrwały. Oby nie opuszczała nas pogoda ducha, a śmiech był codziennym gościem w naszym życiu. I by w kolejnych latach – stan ten pozostawał niezmienny.CZĘŚĆ I
HUMOR I ŚMIECH W BADANIACH NAUKOWYCH

Humor i u/śmiech wydają się bardzo wdzięcznym i nieprzysparzającym większych problemów przedmiotem refleksji naukowej, jak i badań. Wnikając jednak głębiej w tę problematykę, okazuje się, że nic bardziej mylnego. Penetracja naukowa tej tematyki stanowi cenne źródło wiedzy o postawach emocjonalnych i interakcjach społecznych w danym społeczeństwie, a tym samym o kulturze, w której się rodzą lub przez którą są reprezentowane. Humor i u/śmiech to zjawiska, które były dotąd badane głównie przez psychologów i znawców komunikacji międzyludzkiej; interesują także antropologów i etnologów. Wzmożone zainteresowanie tymi zagadnieniami przedstawicieli różnych dziedzin nauki obserwujemy dopiero od kilkunastu lat. Ale jakie są tego przyczyny? Gdzie poszukiwać genezy u/śmiechu i na czym tak naprawdę polega jego fenomen? Warto byłoby też wiedzieć, które klasyczne teorie humoru są współcześnie dominujące i dlaczego?

Odpowiedzi na powyższe pytania powinniśmy szukać głównie u królowej wszelkich nauk – filozofii. Sięgając do dawnych tekstów, pamiętać trzeba, że słowo humor nie było używane w obecnym rozumieniu śmieszności aż do XVIII wieku i dlatego tradycyjne dyskusje dotyczyły śmiechu lub komedii. W pismach dawnych myślicieli humor i śmiech pojawiały się przeważnie jako temat poboczny innych dociekań. Wielcy filozofowie, tacy jak Platon, Hobbes i Kant, pisali o śmiechu lub humorze zwykle w kilku akapitach w trakcie dyskusji na inny temat. Pierwszą książką dotyczącą komizmu był Śmiech Henriego Bergsona, znanego filozofa, z 1900 roku⁵. Antropolodzy porównujący ilość filozoficznych tekstów na temat humoru z tym, co napisano np. o sprawiedliwości czy prawdzie, mogliby dojść do wniosku, że humor można pominąć w ludzkim życiu bez większych strat.

Humor (poczucie humoru), skłonność do u/śmiechu są jednak dla współczesnych ludzi bardzo istotne, gdyż pytani o to, co jest ważne w ich życiu, właśnie te cechy często wymieniają⁶. Poczucie humoru umieszczane jest np. na szczycie oczekiwań wobec przyszłego partnera czy też małżonka, a wielu wskazuje na śmiech jako sprawcę poprawy miłosnych relacji⁷.

1. Humor i śmiech w antycznych cywilizacjach

Z prowadzonych badań wynika, że filozofowie najdawniejszych cywilizacji byli zainteresowani tematem śmiechu, humoru i komedii. Teoretyzowali na temat śmiechu i jego przyczyn, moralizowali w kwestii właściwego użycia humoru, wskazując niejednokrotnie, z czego należy się śmiać.

Humor leży u podstaw myśli i praktyki buddyjskiej. „Zabawa i śmiech są również kluczowe dla historii Maitrei, przyszłego Buddy, jak naucza literatura mahajany⁸. Kiedy buddyzm po raz pierwszy wkroczył do Chin, miało miejsce kilka przemian nauk indyjskich, a jedna z nich dotyczyła roli Maitrei⁹. Maitreya stała się wtedy Mi-Lo-Fu, Śmiejącym się Buddą”¹⁰. W sztuce buddyjskiej jest on często przedstawiany jako urocza postać z brzuszkiem i jowialnymi rysami. W Japonii stał się znany jako Hotei¹¹, a jego wizerunek można teraz znaleźć niemal w każdym sklepie z pamiątkami.

Biorąc pod uwagę wizerunek śmiejącego się Buddy jako punkt wyjścia, warto zgłębić temat i poszukać odpowiedzi na pytanie: jaką rolę humor odgrywa w życiu duchowym?¹² Humor może być użyty w kontekście praktyki duchowej, aby pomóc nam w osiągnięciu oświecenia. Celem praktyki buddyjskiej w ogóle, a metod medytacji w szczególności, jest uświadomienie sobie, że w rzeczywistości możemy otworzyć się na życie bez iluzji bycia poza nim. Nawet niektórzy spośród tych, którzy nic nie wiedzą o buddyjskiej mitologii i folklorze, wierzą, że delikatne pocieranie brzucha Buddy może przynieść szczęście. Innym obszarem, w którym humor odgrywa ważną rolę w życiu duchowym, są relacje między nauczycielem a jego uczniem, gdyż za pozornie surowym spojrzeniem mistrza Budda wewnątrz powstrzymuje uśmiech. Dobrym humorem i dzisiaj może nas obdarzyć uśmiechnięty Budda.

Humor w starożytnych Chinach wydaje się niezwykle trudny do analizy, szczególnie z powodu trudności językowych. Głównym wyzwaniem w tej kwestii jest to, że większość żartów zawiera kluczowe odniesienia kulturowe, których po prostu nie można skutecznie przetłumaczyć. Niektóre mandaryńskie dowcipy, które mogą wywoływać wybuchy śmiechu chińskiej publiczności, dla ludzi z Zachodu będą kompletnie niezrozumiałe. A co gorsza, próby ich interpretacji wymagałyby zbyt wielu wyjaśnień, pozbawiając ich iskry humoru. Nie opracowano do tej pory chińskiej mapy słów związanych z humorem. O tym, jak trudno przebrnąć przez niuanse skomplikowanej terminologii związanej z chińskim humorem, świadczą poniższe przykłady ilustrujące występowanie kilku słów określających śmiech: youmo oznacza większą delikatność niż starsze tubylcze określenie huaji („śmieszny” lub „zabawny”)¹³; inny stary termin związany ze śmiechem, warai (chiński „śmiech”), kojarzy się z jeszcze szerszym zakresem pojęciowym terminu – zabawą¹⁴. Fascynująca jest też postać, występująca w literaturze starożytnych Chin, dowcipnego błazna przeciwstawiającego się autorytetowi władzy w czasach dynastii Zhou (1045–256 p.n.e.). Biografie czterech huaji-istów („dowcipnych ludzi”) pojawiają się w jednym z najwcześniejszych chińskich dzieł historycznych Simy Qiana (Zapiski historyka)¹⁵. Ci czterej „dowcipni ludzie” słynęli z ukrywania rad najczęściej nieczytelnych dla autokratycznych władców w sprytnej grze słownej i żartach; ryzykowali przy tym utratę łaski, jeśli nie życia. Postaci błaznów są znacznie starsze od tych wymienianych na dworach Europy Zachodniej.

Poszukiwanie z kolei humoru w Mezopotamii kierować powinno naukowców do powszechnych wtedy szkół kształcących skrybów, którzy specjalizowali się w wiernym kopiowaniu tekstów. Jeśli chodzi o obecność humoru, najbardziej interesujące dla badaczy są tzw. teksty sapiencjalne (dydaktyczne). Zaliczyć do nich można utwory, które zajmowały się oceną działalności ludzkiej opartą na bezpośredniej obserwacji człowieka i jego otoczenia. Obecność humoru lub jego brak w tekstach babilońskich uzależniony był od nastawienia do niego skrybów. „Forma zmieniała się zależnie od rodzaju utworu, czasem jest opisowa, obiektywna, innym razem nakazowa czy napominająca: albo też wyrażająca subiektywne przeżycia jednostki. Spotyka się różne ujęcia: od powagi i moralizatorstwa (np. poemat Cierpiący sprawiedliwy) poprzez praktyczne rady dla księcia, mędrca, dla młodzieńca aż po czasem ironiczny humor lub satyrę (np. zbiory przysłów, esej Biedny człowiek z Nippur)”¹⁶.

Do naszych czasów przetrwało wiele zbiorów przysłów sumeryjskich w formie dobrze zachowanych tabliczek lub ich fragmentów. Przysłowia w Mezopotamii wykorzystywano zwłaszcza na podstawowym etapie szkolenia skrybów. Ich niskie miejsce w programie nauczania wynikało po części z ich niskiej oceny w porównaniu z arcydziełami, które stały się przedmiotem zainteresowania bardziej zaawansowanych uczniów. Badacze pisma klinowego natrafili na wiele trudności podczas poszukiwania humoru w analizowanych tekstach (przysłowiach) z powodu odmiennego ich rozumienia i interpretacji¹⁷. Innym powodem niedostrzegania humoru w piśmie klinowym mogło być nastawienie badaczy, skupiających się bardziej na naukowych i religijnych celach w tekstach, którymi się zajmowali. Jeszcze innym wytłumaczeniem mogło być powszechne wówczas założenie, że Mezopotamczyk zawsze traktował siebie i swój sposób życia poważnie¹⁸. W sumeryjskiej literaturze humorystyczne treści stanowiły niewielką jej część i rzadko były cenione przez badaczy i krytyków.

Starożytny Egipt jawi się nam jako kraina świątyń i grobowców, zaludniona przez mieszkańców poświęcających większość swoich myśli śmierci i życiu pozagrobowemu. Czy Egipcjanie mieli poczucie humoru, czy tysiące lat temu nad Nilem chętnie opowiadano żarty i zabawne historie? Przykłady elementów humoru w dziełach egipskich twórców znajdziemy zwłaszcza na ilustracjach zachowanych na ostrakonach¹⁹, papirusach czy ścianach grobowców. Część z nich przetrwała do dziś bez uszczerbku. W Egipcie zachowały się też najstarsze na całym świecie obrazy karykatur, które odzwierciedlają poczucie humoru starożytnych Egipcjan. Najczęściej krytykowali otaczającą ich rzeczywistość, odnosząc się do problemów politycznych, ekonomicznych i społecznych²⁰. Pamiętać trzeba, że poczucie humoru starożytnych Egipcjan niekoniecznie pokrywa się z poczuciem humoru ludzi XX i XXI wieku. Żart jest dość trudny do rozpoznania w języku od dawna martwym, którego niuanse nam umykają; najprawdopodobniej Egipcjanie nie widzieliby nic śmiesznego w opowieściach, które wydają nam się lekkie i przyjemne, a zaśmiewaliby się z historii, które współcześnie nie uznalibyśmy za zabawne²¹.

Wydaje się, że jako ludzie Zachodu nie potrafimy dostrzec humoru w naszym położeniu i często wykazujemy tendencję do traktowania naszej duchowej podróży zbyt poważnie. Może nawet skłonność do zabawy i radowania się w dawnych kulturach ujawniała się częściej niż w czasach współczesnych? Zaryzykować można by twierdzenie, że pomimo dzielących nas czterech tysięcy lat cywilizacyjnego rozwoju w gruncie rzeczy często śmiejemy się z tego samego, a wysiłek wkładany w badania nad humorem w starożytności przynosi nie tylko wymierne korzyści naukowe, ale też wzbogaca samego badacza odkrywającego fascynujący świat dawnych cywilizacji. Poznawanie go poprzez odkrywanie elementów humorystycznych jest jednym z najlepszych sposobów na głębokie i pełne zrozumienie antycznej kultury, ponieważ odzwierciedla jej ideały i niepokoje, jej tabu i jej obsesje. Badanie humoru w starożytnych cywilizacjach powinno być prowadzone w perspektywie kontekstowej, obejmującej językoznawstwo, historię literatury, problemy społeczno-polityczne i etyczne.

Podążając z kolei śladem kultury śródziemnomorskiej, warto zauważyć, że ocena humoru i śmiechu w antyku była najczęściej negatywna. W kulturze śródziemnomorskiej, od czasów starożytnej Grecji do XX wieku, zdecydowana większość filozoficznych komentarzy na temat humoru nie koncentrowała się na komedii, dowcipie czy żartach, ale na śmiechu szyderczym, zjadliwym czy też cynicznym, który działał na ludzi przytłaczająco. Platon, najbardziej wpływowy krytyk śmiechu, traktował go jako emocję, która eliminuje racjonalną samokontrolę²². Greccy myśliciele po Platonie mieli podobnie negatywne uwagi na temat śmiechu i humoru. I chociaż Arystoteles uważał dowcip za cenną część rozmowy (Etyka nikomachejska²³), zgodził się z Platonem, że śmiech jest wyrazem kpiny i pogardy.

Te zastrzeżenia do śmiechu i humoru wpłynęły na pierwszych Ojców Kościoła²⁴, a przez nich później na kulturę europejską. To wielowiekowe potępienie śmiechu pozostaje w sprzeczności z tekstami biblijnymi, w których pojawia się „Boża radość” i „wesele Boże”, zwłaszcza w psalmach²⁵. „W Biblii jest wiele tekstów wskazujących na poczucie humoru jej bohaterów, np. Abraham i Sara śmiali się przed narodzeniem Izaaka, nie dowierzając, że on się urodzi (Rdz 17, 17), król Dawid bawił się i tańczył (2 Sm 6, 14)”²⁶. Radowali się Apostołowie, radowała się Maryja, wyśpiewując: Magníficat anima mea Dominum, et exsultavit spíritus meus (Wielbi dusza moja Pana i ducha mojego)²⁷. Ale czy sam Chrystus miał poczucie humoru? Wiele wskazuje na to, że musiał je mieć, wszak był do nas podobny we wszystkim oprócz grzechu. Wesele w Kanie Galilejskiej odczytać można – na co zwraca uwagę Simon Critchley²⁸ – jako oznakę humorystycznej, ludzkiej strony Chrystusa, kiedy na polecenie matki przemienia wodę w wino, nie tylko okazując swoją boską moc, ale też sprawiając, że dzięki Niemu weselne przyjęcie trwa dłużej. Dywagację tę nie sposób nie potraktować z przymrużeniem oka, ale nie mniej jednak zaskakujące jest to, że inicjatorką tegoż cudu była Maryja. Konkluzja owego wydarzenia też może wywoływać humorystyczne konotacje: w pierwszym z odnotowanych cudów Chrystus rozpoczyna swą posługę od zachęty utrwalania tradycji picia wina podczas uroczystości weselnej, najpierw wina gorszego, później lepszego, a wszystko po to, by podtrzymać weselny nastrój.

Łącząc negatywne oceny śmiechu z Biblii z krytyką filozofii greckiej, wczesnochrześcijańscy Ojcowie Kościoła, tacy jak Ambroży, Hieronim, Bazyli, Efraim i Jan Chryzostom, ostrzegali przed nadmiernym śmiechem lub ogólnie przed śmiechem. Najczęściej krytykowali ten rodzaj śmiechu, w wyniku którego osoba traci samokontrolę. W pierwszym tysiącleciu święty Jan Chryzostom dowodził, że Chrystus nie śmiał się nigdy, zatem śmiech nie jest dobry. Natomiast Benedykt z Nursji, główny patron Europy, uważany za duchowego ojca wszystkich mnichów Zachodu, uważał, że mnichom śmiech nie przystoi. Wątek związany ze śmiechem pojawia się w powieści Umberta Eco Imię róży, kiedy to szalony mnich Jorge ukrywa przed współbraćmi drugą księgę Poetyki Arystotelesa traktującą o komedii. Śmiech dla Jorge to „słabość, zepsucie, jałowość naszego ciała”²⁹.

Średniowiecze na ogół kojarzymy z ciemnym okresem dziejów, utarło się bowiem przez wieki, że to epoka fanatyzmu religijnego, biedy, zacofania intelektualnego i przemocy. Od dłuższego czasu historycy pokazują, że ocena ta jest krzywdząca, gdyż w tym niby ponurym średniowieczu wskazać można wiele przykładów, kiedy „uśmiechano się do Boga i do świata”. Wedle Jacques’a Le Goffa dziełem średniowiecza był „wynalazek uśmiechu”³⁰. Wychwalano w tym czasie uśmiechniętych, czyli radosnych dobrodziejów darujących dobra kościołom i klasztorom, i zachęcano do ich naśladowania. Uśmiech pojawił się też w sztukach plastycznych gotyckich mistrzów, którzy coraz częściej uwieczniali oblicza rozpromienione uśmiechem, nie tylko aniołów, ale też Madonny z Dzieciątkiem³¹.

Kwestia humoru i śmiechu pojawiała się od zarania dziejów w kręgach różnych cywilizacji i była poruszana przez wielu wybitnych myślicieli. Temat ten uznać można za jeden z najważniejszych w filozofii, bo budzący zarazem ogromne zainteresowanie i niejednokrotnie skrajne odczucia. Śmiech jest nieodłącznym atrybutem człowieczeństwa i towarzyszy każdej jednostce ludzkiej od wczesnego okresu dziecięctwa; śmieją się nawet niewidome i głuche niemowlęta, które nie widziały nigdy uśmiechu/śmiechu ani nie mogły słyszeć dźwięków im towarzyszących. Śmiech jest częścią uniwersalnego języka podstawowych emocji, które rozpoznają wszyscy ludzie niezależnie od tego, w jakim czasie historycznym przyszło im żyć, niezależnie od miejsca zamieszkania czy też psychofizycznej kondycji. Coś tak wszechobecnego musi być ważne, choć w minionych wiekach nie zdawano sobie z tego sprawy, traktując zjawisko u/śmiechu marginalnie lub też krytycznie.

2. Fenomen humoru i śmiechu, gelotologiczna terminologia

2.1 Humor

2.2 Śmiech

2.3 Uśmiech

2.4 Śmiech versus uśmiech

2.5 Śmianie się z siebie

2.6 Popularne teorie humoru i śmiechu

2.7 Kim jest śmiejący się? Kto i jak się śmieje?

2.8 Zdrowotne walory humoru i śmiechu; korzyści z zastosowania humoru i śmiechu

2.9 Humor i śmiech w wychowaniu i nauczaniu (uczeniu się)

2.9.1 Wychowanie wspomagane przez humor i śmiech

2.9.2 Nauczanie i uczenie się z udziałem śmiechu i humoru

PodsumowanieCZĘŚĆ III
HUMOR I ŚMIECH ODKRYWANY NA NOWO W BAJKACH I BAŚNIACH

Refleksje i zabawy powstałe na kanwie dobrze znanych w kręgu kultury śródziemnomorskiej bajek i baśni

Czerwony Kapturek

Księżniczka na ziarnku grochu

Kopciuszek

Śpiąca Królewna

Pinokio

Królowa Śniegu

Humor i śmiech w bajkach i opowieściach z całego świata (bajki adresowane do dziecięcego i dorosłego odbiorcy)

Bajka chińska
Bajka o niewdzięcznym wilku

Bajka mongolska
Oddaj mi mój ogon

Bajka wietnamska
Spotkanie z tygrysem

Bajka chińska

Bajka japońska

Bajka afrykańska i perska na podstawie bajki Ezopa

Bajka eskimoska

Bajka indonezyjska

Bajka buddyjska

Bajka turecka

Opowieść o żebraku

Opowieść o dwóch żonach Nasreddina

Bajka abazyjska (kaukaska) z Azji

Bajka indyjska

Bajka nepalska

Bajka chińska------------------------------------------------------------------------

¹ Czas izolacji wiosną 2020 roku przywołał w pierwszej kolejności tytuły książek, w których zaraza była dominującym motywem lub pojawiała się w tle opowieści, jak: Dżuma Alberta Camusa, Stacja jedenaście Emily St. John Mandel, Miłość w czasach zarazy Gabriela Garcíi Márqueza, Księga Sądu Ostatecznego Connie Willis, Królestwo lęku Huntera Thompsona,Kwarantanna Włodzimierza Odojewskiego czy Oczy ciemności Deana Koontza.

² Cytat z wiersza Józefa Czechowicza pt. Wieczorem: „trudno z miłości się podnieść / a jeszcze ciężej od złych nowin”.

³ Zespół Panaceum, składający się z seniorów, krążył z komediowym repertuarem, odwiedzając wiele instytucji społecznych, jak np. uniwersytety trzeciego wieku, domy opieki, domy pomocy społecznej, domy kultury, ośrodki sanatoryjne, świetlice itp. (około 120 występów w Bielsku-Białej i w innych miastach w Polsce, jak też za granicą). W mojej wieloletniej pracy nauczyciela – humor i śmiech były i nadal są stale obecne, stając się nieodzownym składnikiem procesów edukacyjnych.

⁴ Gelotologia – (z greckiego γέλως, gelos – „śmiech”) jest badaniem śmiechu i jego wpływu na organizm z psychologicznego i fizjologicznego punktu widzenia; za: Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Gelotology.

⁵ H. Bergson, Śmiech. Esej o komizmie, Warszawa 2000.

⁶ J. Rosenfeld, 11 Scientific Benefits of Having a Laugh, „Mentalfloss”, 11 kwietnia 2018, https://www.mentalfloss.com/article/539632/scientific-benefits-having-laugh.

⁷ J.A. Hall, Sexual Selection and Humor in Courtship: A Case for Warmth and Extroversion, „Evolutionary Psychology”, 2015, nr 13 (3), https://www.researchgate.net/publication/281974385_Sexual_Selection_and_Humor_in_Courtship_A_Case_for_Warmth_and_Extroversion; E. Bressler, Humour and human courtship: Testing predictions from sexual selection theory, „Evolution and Human Behavior”, nr 27, 2006, s. 29–39; E. Bressler, S. Balshine, The influence of humor on desirability, „Evolution and Human Behavior”, nr 27, 2006, https://abel.mcmaster.ca/publications/pdfs/Bressler%20-%20Balshine.pdf.

⁸ Mahajana (sanskr. mahā-yāna, ‘wielki wóz’, ‘wielka droga’), jeden z gł. nurtów buddyzmu (obok hinajany i mantrajany), za: Słownik języka polskiego PWN.

⁹ Imię Maitreja pochodzi z sanskryckiego maitri, co znaczy „nieuwarunkowana, uniwersalna miłość”. Czasami słowo to tłumaczy się jako „kochająca życzliwość”. Maitreja – doskonale współczujący – cieszył się niezwykłą popularnością. Stał się buddą światłości, pocieszycielem cierpiących, spowiednikiem grzeszników i przewodnikiem „dusz” po śmierci. Za: Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Budda_Maitreja.

¹⁰ D. Sibley, The Laughing Buddha Humour and the Spiritual Life, „Buddhism Now”, 31 maja 2014, https://buddhismnow.com/2014/05/31/the-laughing-buddha-humour-and-the-spiritual-life-by-dennis-sibley/.

¹¹ Śmiejący się Budda – wywodząca się z chińskiego folkloru niekanoniczna postać Buddy. Popularny w Chinach, Japonii oraz na Zachodzie jako symbol szczęścia i pomyślności.

¹² M. Clasquin, Real Buddhas Don’t Laugh: Attitudes towards Humour and Laughter in Ancient India and China, „Social Identities” 2001, nr 7(1), s. 97–116.

¹³ Podobne rozróżnienie występuje w terminologii japońskiej, gdzie ynjmoa oznacza życzliwy, delikatny śmiech w sensie dickensowskim, podczas gdy kokkei (chińskie huaji) oznacza komiks.

¹⁴ J. Chey, J. Milner Davis (red.), Humor in Chinese Life and Letters: Classical and Traditional Approaches, Hong Kong 2011, s. 312.

¹⁵ Zapiski historyka lub Zapiski historyczne – jedna z najważniejszych kronik historii Chin, uważana za czołowe osiągnięcie chińskiej historiografii i wzór dla pokoleń dziejopisarzy, będąca zarazem pierwszym elementem, jak i prototypem wszystkich kronik zawartych w oficjalnym zbiorze Dwudziestu czterech historii. Powstała w latach 109–91 p.n.e., a jej autorem był Sima Qian, historyk na dworze dynastii Han. Zapiski sięgają czasów mitycznego Żółtego Cesarza, a kończą się na epoce autora. Ze względu na rolę, jaką pełnią w chińskiej tradycji, Sima Qian bywa nazywany „chińskim Herodotem”. Za: Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Zapiski_historyka.

¹⁶ Babilońska literatura mądrości, wybór, tłum. z akadyjskiego, kom. K. Łyczkowska, Warszawa 2014, s. 9.

¹⁷ N. Veldhuis, Sumerian Proverbs in Their Curricular Context, „Journal of the American Oriental Society”, nr 3(120), lipiec–sierpień 2000, s. 383–399, Department of Middle Eastern Languages and Cultures, https://melc.berkeley.edu/Web_Veldhuis/articles/proverbs.pdf.

¹⁸ M. Gretkowska, Buddyjskie safari, „Elle”, http://www.webfabrika.com.pl/tybet/safari.htm.

¹⁹ Ostrakon – skorupa ceramiczna lub odłamek kamienny, służący starożytnym za materiał piśmienniczy.

²⁰ Z. Hawass, Egyptians’ Sense of Humor… Pharaonic Legacy, „See News”, 17 września 2019, https://see.news/egyptians-sense-of-humor-pharaonic-legacy/.

²¹ K. Bodziony-Szweda, Humor grobowców,„Fragile”, 2010, nr 2(8).

²² Platon, Państwo, Gliwice 2018.

²³ Arystoteles, Etyka nikomachejska, Warszawa 2012.

²⁴ Głównie św. Justyn, św. Klemens Aleksandryjski czy Tertulian; G.J. Zakrzewski, Filozofia antyczna w pierwotnym chrześcijaństwie. O recepcji filozofii antycznej w pismach Ojców Kościoła według Dariusza Karłowicza, Lublin 2013.

²⁵ Księga Psalmów: 5, 12 „Niech zaś radują się wszyscy, co Tobie ufają, niech nie ustaje ich radość”; 16, 11: „To Ty mi pokazujesz drogę do życia, a przed Twym obliczem – pełnia radości, po Twej prawicy radość trwa na wieki”; 89, 16–18: „Szczęśliwy lud, który umie się cieszyć. Tacy zawsze chodzą w świetle Twego oblicza. Imieniem Twoim cieszą się nieustannie i wysławiają Twoją sprawiedliwość. Bo Ty jesteś ich pięknem i mocą, dzięki Twojej dobroci wzrasta nasza siła” (Biblia warszawsko-praska, oprac. K. Romaniuk, Warszawa 1997).

²⁶ Czy Jezus miał poczucie humoru?, Serwis Internetowy „Katolik”, forum – autor „Katarzyna”, 15 października 2003, https://www.katolik.pl/forum/read.php?f=1&t=34759&a=2.

²⁷ Magnificat anima mea Dominum (Wielbi dusza moja Pana) – to radosna pieśń dziękczynna, oparta na tekstach ze Starego Testamentu, którą według Ewangelii św. Łukasza (1, 46–55) wypowiedziała (lub zaśpiewała) Maria podczas spotkania ze św. Elżbietą krótko po Zwiastowaniu. Za: Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Magnificat.

²⁸ S. Critchley, O humorze, tłum. T. Mizerkiewicz, I. Ostrowska, Warszawa 2012, s. 44–45.

²⁹ U. Eco, Imię róży, Warszawa 2013; J. Kowalski, Umberto Eco, a kłamie, czyli o średniowiecznym uśmiechu i powadze, „Polonia Christiana”, https://pch24.pl/umberto-eco--a-klamie--czyli-o-sredniowiecznym-usmiechu-i-powadze-pch,65385,pch.html.

³⁰ J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, Gdańsk 2006.

³¹ Przełomu dokonali anonimowi rzeźbiarze katedry w Reims. Na jej portalach zjawiły się radosne anioły z l’ange au sourire, czyli „uśmiechniętym aniołem” na czele.

²⁹² W propozycjach zabaw rozwijających intelekt, sprawność fizyczną i plastyczną czasem pobrzmiewają gdzieś w tle zabawy wykorzystywane w zajęciach z rozbudzania kreatywności, które stały się dla mnie inspiracją w tworzeniu nowej humorystycznej jakości.