Oblicza leninizmu - ebook

WSTĘP

Dwudziestowieczny totalitaryzm komunistyczny jest zjawiskiem ciekawym z wielu względów. Najważniejszym z nich jest jego rozciągłość czasowa. Podczas gdy faszystowski reżim we Włoszech trwał 23 lata (1922–1945), a nazistowski w Niemczech – 12 lat (1933–1945), to reżim sowiecki utrzymał się aż przez 74 lata (1917–1991), a w Chinach trwa od 1949 roku aż do dziś. Z tej przyczyny badanie komunizmu koniecznie zasługuje na wpisanie na listę priorytetów historyków zajmujących się minionym stuleciem. W tym kontekście kluczowe jest znaczenie okresu rządów Włodzimierza (Władimira) Lenina – najpierw w Rosji Sowieckiej, a od 1922 roku w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) – gdyż to właśnie w tym czasie powstały fundamenty totalitaryzmu, które następnie Józef Stalin, Mao Tse-tung i inni dyktatorzy rozwijali i dostosowywali do realiów rządzonych przez siebie państw.

Na ten temat napisano dużo dobrych książek, przetłumaczonych również na język polski. Za najważniejsze należy uznać syntezy rewolucji rosyjskiej autorstwa Richarda Pipesa: _Rewolucja rosyjska_ i _Rosja bolszewików_ oraz Orlando Figesa _Tragedia narodów. Rewolucja rosyjska 1891–1924_. Wymienieni autorzy wydali swoje dzieła w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, zatem już po upadku komunizmu i ZSRR. Dzięki temu ich prace zostały oparte na solidnej bazie źródłowej, co stało się możliwe dzięki szerokiemu otwarciu archiwów sowieckich w czasach pierestrojki Michaiła Gorbaczowa (1985–1991) i za rządów Borysa Jelcyna (1991–1999). Obie publikacje oceniają rewolucję rosyjską i rządy Lenina z różnych perspektyw. Pipes jest bardziej surowy niż Figes dla wodza rewolucji i jego współpracowników, jednak co do meritum obaj są zgodni: najbardziej negatywne aspekty sowieckiej rzeczywistości – na czele z masowym ludobójczym terrorem w stosunku do rzesz społeczeństwa oraz niszczeniem gospodarki państwa sowieckiego – rozpoczęły się w momencie przejęcia władzy przez bolszewików w 1917 roku, a nie dopiero w czasach stalinowskich. Z tych dwóch autorów bliższy jest mi Pipes, który poddał ideologię bolszewicką głębszej analizie. Są jednak kwestie, w których przyznaję rację temu drugiemu. Pipes twierdzi, że początkiem rewolucji rosyjskiej były zamieszki na rosyjskich uniwersytetach w 1899 roku, z kolei Figes – moim zdaniem słusznie – doszukuje się przyczyn w klęsce głodu, która nawiedziła Imperium Rosyjskie w latach 1891–1892 i skierowała znaczną część inteligencji w stronę radykalnego marksizmu. Nie wchodząc w dalsze rozważania na temat różnic dzielących obu autorów, sądzę, że każdy zainteresowany „obliczami leninizmu” powinien zapoznać się z dziełami obu sowietologów, gdyż w wielu punktach mają odmienne zdania i dzięki temu się uzupełniają.

Kolejnym ważnym autorem jest Dimitrij Wołkogonow, historyk rosyjski, który także w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku wydał biografie Lwa Trockiego i Lenina. Dzięki piastowaniu w tym czasie funkcji doradcy prezydenta Jelcyna miał dostęp do wielu nieznanych wcześniej materiałów archiwalnych. Interesująca jest także napisana w tym samym okresie biografia Józefa Stalina pióra innego rosyjskiego historyka, Edwarda Radzińskiego, oraz nieco późniejsza biografia Trockiego, którą stworzył Bertrand M. Patenaude. Warto na koniec wspomnieć o najnowszej biografii wodza rewolucji, autorstwa Victora Sebestyena (2017, wydanie polskie 2018).

Celem niniejszej publikacji jest ukazanie najważniejszych aspektów leninowskiego okresu w historii Rosji, a od 1922 roku – ZSRR. Wbrew dotychczasowej praktyce w pracy przyjęto, że okres ten trwał także kilka lat po śmierci Lenina i zakończył się dopiero w 1929 roku, kiedy Józef Stalin ostatecznie zwyciężył w walce o władzę. W tym samym roku dyktator doprowadził do odrzucenia Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP). Zamiast niej narzucił gospodarkę centralnie planowaną, realizowaną w cyklu pięcioletnich planów gospodarczych, która miała na celu przede wszystkim szybką industrializację kraju i była nastawiona na przemysł ciężki. Również w 1929 roku wprowadzono politykę przymusowej kolektywizacji rolnictwa oraz wyjątkowo brutalną ateizację ludności, która – pomimo iż rozpoczęła się już w 1918 roku – to właśnie od tego momentu była prowadzona na skalę dotychczas niespotykaną.

Po przeanalizowaniu wszystkich najważniejszych cech leninizmu w zakończeniu starałem się odpowiedzieć na pytanie, na ile leninizm wynikał ze specyficznych cech kraju, w którym został wprowadzony, a na ile wywodził się z marksizmu czy też mówiąc szerzej – z ideologii lewicowej jako takiej. Podjąłem się również prób zbadania powiązań pomiędzy leninizmem a jego następcą – stalinizmem.

Praca składa się z siedmiu rozdziałów. Pięć z nich opublikowano wcześniej na portalu Histmag.org, natomiast rozdziały dotyczące polityki narodowościowej Lenina oraz walki o władzę po jego śmierci zostały napisane na potrzeby niniejszego e-booka.WŁODZIMIERZ LENIN. ŻYCIE I DZIAŁALNOŚĆ DO REWOLUCJI LUTOWEJ

MŁODOŚĆ I PIERWSZE ZWROTY W STRONĘ RADYKALIZMU

Lenin urodził się w Symbirsku 10 kwietnia (22 kwietnia według kalendarza gregoriańskiego) 1870 roku. Jego ojciec, Ilja Uljanow, zmarły w 1886 roku, był inspektorem oświaty w randze radcy stanu. Udało mu się uzyskać status szlachecki. Wyznawał poglądy liberalno-konserwatywne i szczerze wierzył, że kluczem do postępu w Rosji jest oświata. Był człowiekiem pracowitym: udało mu się założyć kilkaset szkół. Matka Lenina, Maria, była córką lekarza żydowskiego pochodzenia. Małżeństwo rodziców Lenina należało do szczęśliwych oraz wiernych religii prawosławnej. W 1887 roku, rok po śmierci ojca, rodzinę Uljanowów spotkała kolejna tragedia – najstarszy brat Władimira, Aleksander (ur. 1866), został skazany na śmierć za udział w spisku na życie cara Aleksandra III. Egzekucja brata wpłynęła na stan emocjonalny młodego Lenina. Choć ze wspomnień rodzinnych wynika, że braci nie łączyła silna więź, śmierć Aleksandra mocno dotknęła Władimira.

Rodzina Uljanow. Mały Władimir siedzi po prawej stronie zdjęcia

Do ukończenia gimnazjum w 1887 roku młody Władimir nie wykazywał zainteresowania polityką. Dzięki temu (mimo iż był bratem człowieka zamieszanego w spisek przeciwko carowi) przyjęto go na wydział prawa Uniwersytetu w Kazaniu. Z powodu działalności brata Lenin cieszył się na uczelni szacunkiem kolegów, wyznających radykalne lewicowe poglądy polityczne. Po pewnym czasie zdecydował się na wstąpienie do jednego z kółek Wolności Ludu (_Narodnaja Wola_), rewolucyjnego ugrupowania, na którego czele stał Łazar Bogoraz. W grudniu 1887 roku grupa została rozbita. Za udział w niej Lenina na krótko aresztowano, a następnie wydalono z uniwersytetu. W trakcie śledztwa władze dowiedziały się o powiązaniach rodzinnych Lenina ze straconym niedawno Aleksandrem Uljanowem. Z tych dwóch powodów Lenin przez następne trzy lata nie mógł ponownie podjąć studiów – petycje jego oraz matki o ponowne przyjęcie na uczelnię za każdym razem odrzucano. Przez cały ten czas był na utrzymaniu matki, pobierającej rentę wdowią po zmarłym mężu. W tym okresie rodzina Uljanowów spotkała się z ostracyzmem ze strony wyższych sfer Symbirska – unikano z nimi kontaktów, aby nie zwracać na siebie uwagi policji. Ostatecznie jesienią 1888 roku Lenin i jego matka przenieśli się do Kazania. Te doświadczenia wywarły wpływ na mentalność młodego Władimira – stał się radykałem, przepełnionym nienawiścią do carskiego reżimu, który uniemożliwił mu dokończenie studiów oraz wykluczył jego rodzinę z życia społecznego.

Młody Lenin około 1900 roku

INSPIRACJE

Radykalizm pozostał już na stałe jedną z charakterystycznych cech osobowości Lenina. W tym okresie poświęcał dużo czasu na lekturę. Szczególne wrażenie zrobiła na nim powieść Nikołaja Czernyszewskiego (1828–1889) _Co robić?_ (1862). Główny bohater Rachmietow, człowiek, który wyrzekł się wszystkich życiowych przyjemności i stał się ascetą, poddaje samego siebie bezwzględnej dyscyplinie i bezinteresownie poświęca się „sprawie ludu”. W późniejszym okresie tryb życia Lenina stał się bardzo podobny do życia głównego bohatera książki. Duży wpływ wywarło na nim także dzieło Siergieja Nieczajewa (1847–1882) _Katechizm rewolucjonisty_ (1869), propagujące tezy, że rewolucjonista musi być człowiekiem całkowicie podporządkowanym rewolucji, bez życia prywatnego, gotowym „zniszczyć każdego, kto stoi mu na drodze”. Szczególnie złowieszczo brzmiał piętnasty punkt _Katechizmu_…, który zakładał, że „całe to podłe społeczeństwo powinno być podzielone na kilka kategorii. Kategoria pierwsza – bezapelacyjnie skazanych na śmierć. Niech zestawią towarzysze listę takich skazanych w kolejności ich względnej szkodliwości dla sprawy rewolucyjnej, tak aby numery wcześniejsze likwidowane były przed numerami dalszymi”. Oprócz tego należy wspomnieć także o Piotrze Tkaczowie (1844–1886). Jego pisma zaszczepiły w Leninie przekonanie, że konieczne jest stworzenie partii elitarnej, konspiracyjnej, zdyscyplinowanej i scentralizowanej, której zadaniem będzie przeprowadzenie rewolucji, ustanowienie dyktatury i rozpoczęcie budowy socjalizmu.

Wielki wpływ wywarła na niego także tradycja rewolucji francuskiej. Gruntownie zapoznał się z funkcjonowaniem stronnictwa jakobinów, jak i z zasadami terroru rewolucyjnego. Lew Trocki już w 1904 roku stwierdził, że Lenin kieruje się powiedzeniem Maksymiliana Robespierre’a: „Znam tylko dwie partie: dobrych obywateli i złych obywateli”. Skonkludował to w następujący sposób: „Ten aforyzm polityczny jest wyryty w sercu Maksymiliana Lenina”. Idąc tym tokiem myślenia, każdą grupę czy osobę niezgadzającą się z jego poglądami i niepoddającą się jego wpływowi traktował jako wrogów, których należało unicestwić. Tak samo jak Robespierre Lenin utożsamiał się z ludem do tego stopnia, że uważał, iż on i lud to jedno. Ślady wpływu rewolucji francuskiej na Lenina i jego ruch widać także w wielu innych kwestiach, na przykład w posługiwaniu się przez niego pojęciem „wróg ludu”, wprost zapożyczonym z okresu rządów jakobinów we Francji. Sam Lenin w czasie swoich rządów także się odwoływał do tradycji jakobińskiej.

Karol Marks i Fryderyk Engels

W tym okresie życia (1887–1890) Lenin był zwolennikiem Wolności Ludu i utrzymywał bliskie kontakty z członkami tej organizacji. W 1890 roku władze carskie wreszcie pozwoliły mu dokończyć w trybie eksternistycznym przerwane studia prawnicze, co też uczynił w listopadzie 1891 roku. Powoli zaczął skłaniać się ku marksizmowi. W 1889 roku przeczytał _Kapitał_ Karola Marksa (1818–1883), zaś w latach 1892–1893 zapoznał się z pismami Gieorgija Plechanowa (1856–1918), ówczesnego czołowego teoretyka marksizmu rosyjskiego. Jak powiedział swoim siostrom: „Zakochałem się w Marksie i Engelsie. Dosłownie się zakochałem”. Jesienią 1893 roku Lenin przeprowadził się do Petersburga i nawiązał kontakty z tamtejszymi zwolennikami marksizmu. Latem 1895 roku wyjechał za granicę, gdzie się zetknął z Plechanowem. Na przełomie 1895 i 1896 roku, po powrocie do Rosji, został aresztowany za podżeganie do strajków i skazany na trzy lata zesłania na Syberię (1897–1900). W tym okresie zawarł małżeństwo z Nadieżdą Krupską (1869–1939), tak samo jak on działaczką rewolucyjną. Co ciekawe, ślubu udzielił im duchowny prawosławny, choć obydwoje byli zaprzysięgłymi ateistami. Nie mieli jednak wyjścia, gdyż w tamtym czasie nie istniały w Rosji małżeństwa cywilne. Ich związek okazał się trwały, choć bezdzietny. Później Lenin zaangażował się w romans z Inessą Armand (1874–1920), rosyjską komunistką francuskiego pochodzenia, ale nie doprowadził on do rozpadu jego małżeństwa, które przetrwało aż do śmierci wodza rewolucji.

W kwestii wykształcenia i obycia intelektualnego Lenin nie zachwycał. Dosyć słabo znał klasyków literatury rosyjskiej (poza Turgieniewem), nigdy nie bywał z żoną na koncertach czy w teatrze. Jego znajomość historii, poza historią rewolucji, była dosyć pobieżna. Lubił muzykę, ale tłumił w sobie to zamiłowanie, zgodnie z zasadą ascetyzmu. Jak sam wyznał: „Nie mogę słuchać muzyki, gdyż podnieca nerwy. Chce mi się gadać głupstwa i pieścić ludzi, którzy żyjąc w takim nędznym piekle, mogą tworzyć tyle piękna. Ale dziś nie wolno nikogo pieścić: odgryzą ci rękę. Trzeba rozwalać łby, bez litości rozwalać łby, nawet jeśli w teorii jest się przeciwnikiem wszelkiej przemocy”. Znajomi twierdzili, że z Leninem dało się rozmawiać jedynie o polityce, niczym innym bowiem się nie interesował i nie miał nic interesującego do powiedzenia. Nie można go zatem określić mianem człowieka wszechstronnego.

NARODZINY BOLSZEWIZMU

Po powrocie z zesłania zaangażował się w działalność Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR), utworzonej w 1898 roku. W 1902 roku na wzór powieści Czernyszewskiego wydał broszurę pod tytułem _Co robić?_, w której apelował o utworzenie zdyscyplinowanej i scentralizowanej partii, złożonej z ludzi zajmujących się wyłącznie działalnością rewolucyjną (tak zwanych „zawodowych rewolucjonistów”), poświęconych idei obalenia caratu. Odrzucał koncepcję demokracji wewnątrzpartyjnej i lansował tak zwany centralizm demokratyczny, zakładający, iż wszelkie decyzje dotyczące partii zapadałyby w gremiach wybieranych przez wszystkich członków, lecz między zebraniami owych gremiów zwierzchnicy partyjni posiadaliby nieograniczoną władzę nad działalnością partii. W tym okresie Władimir Uljanow przyjął pseudonim „Lenin” – zapożyczył go od nazwy syberyjskiej rzeki Leny. Pierwszy raz nazwał się tak w korespondencji z Plechanowem, który sam podpisywał się jako „Wołgin”. Ich pseudonimy miały nawiązywać do przeciwnych nurtów rzek i podkreślać różnicę poglądów między nimi.

Gieorgij Plechanow

Na II zjeździe SDPRR w Brukseli w lipcu 1903 roku doszło do rozłamu w partii. Powodem stał się postulat Lenina ograniczenia członkostwa tylko dla ludzi, którzy działają w jednej z partyjnych organizacji. Sprzeciwił się temu Julij Martow, postulujący przyjmowanie do partii każdego, kto uznaje jej program i jest gotów podporządkować się jej przywództwu. Ponieważ w czasie jednego z głosowań frakcja Lenina uzyskała większość, zaczął on nazywać ją „bolszewicką” (ros. _bolszinstwo_ – większość), natomiast swoich przeciwników pod przewodnictwem Martowa nazwał „mienszewikami” (ros. _menszinstwo_ – mniejszość). Z mienszewikami sympatyzował w tym okresie – do pewnego stopnia – Lew Trocki, który z ruchem bolszewickim związał się ostatecznie dopiero po rewolucji lutowej w 1917 roku. W następnych latach drogi obu frakcji coraz bardziej się oddalały, aż w końcu w 1912 roku całkowicie się rozeszły. Ostatecznie bolszewicy przyjęli pogląd o konieczności dokonania w Rosji rewolucji i ustanowienia socjalizmu. Mienszewicy zaś – w zgodzie z zasadami wyłożonymi przez Marksa – argumentowali, że Rosja nie jest w obecnym czasie gotowa na ustrój socjalistyczny z powodu bardzo małej liczebności rosyjskiej klasy robotniczej, niezbędnej do utworzenia tego typu ustroju. Postulowali, że Rosja przez jakiś czas musi funkcjonować w systemie kapitalistycznym. Dopiero, gdy powstanie liczna klasa robotnicza, także ustrój Rosji będzie mógł stać się socjalistyczny – na drodze ewolucyjnych zmian w kapitalizmie. W walce politycznej z mienszewikami Lenin nie cofał się przed żadnymi środkami: używał wobec nich oszczerstw, pomówień, intryg i wulgarnie napastliwego stylu polemiki.

Bolszewicy i mienszewicy nie wywarli większego wpływu na przebieg rosyjskiej rewolucji z 1905 roku. Dopiero w momencie utworzenia Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych (grudzień 1905 roku) mienszewicy uzyskali pewien wpływ na tę rewolucję. Bolszewicy zaczęli w tym czasie uciekać się do metod o charakterze terrorystycznym, wystarczy wspomnieć napad na transport pieniężny w Tbilisi z 1907 roku. Ta akcja miała na celu zdobycie funduszy na działalność partyjną. Kierował nią młody (wówczas dwudziestoośmioletni) działacz bolszewicki Józef Dżugaszwili pseudonim Stalin.

Józef Stalin w 1902 roku

Warto zwrócić także uwagę na skład społeczny bolszewików i mienszewików do 1917 roku. Ci pierwsi przyciągali przeważnie chłopów (38 procent wobec 26 procent wśród mienszewików) oraz etnicznych Rosjan (78 procent wobec 34 procent wśród mienszewików). Żydzi stanowili wśród bolszewików zaledwie 10 procent członków (wśród mienszewików było ich 20 procent).

KU REWOLUCJI

W okresie 1905–1917 Lenin ostatecznie opracował rewolucyjny program. Wbrew dotychczasowemu poglądowi socjaldemokratów, wywodzącemu się od Marksa i Engelsa, który głosił, że chłopi (z wyjątkiem bezrolnego proletariatu wiejskiego) to „warstwa reakcyjna” w przeciwieństwie do „postępowych” robotników. Lenin doszedł do wniosku, że chłopi są naturalnym, choć tymczasowym sojusznikiem robotników przemysłowych w dziele rewolucji. Należy zatem im obiecać przekazanie im na własność ziemi należącej do szlachty rosyjskiej (tak zwanej ziemi obszarniczej), a następnie po dokonaniu rewolucji, kiedy poparcie chłopów nie będzie już potrzebne, odebrać im całą ziemię – zarówno zdobytą przez nich na szlachcie, jak i posiadaną przez nich wcześniej – na rzecz państwa i przekazać im ją pod uprawę, wyłącznie jako użytkownikom.

W sposób równie instrumentalny podszedł do kwestii narodowościowych. Opowiedział się za głoszeniem „prawa do samostanowienia narodów” dla ludności nierosyjskiej państwa carskiego w początkowej fazie rewolucji, aby uzyskać ich poparcie w walce z ustrojem. Jednak po rewolucji „proletariackie prawo do samostanowienia miało być ważniejsze od zasady samostanowienia narodów”, co oznaczało, że narody te mają ponownie zostać zintegrowane z państwem rosyjskim przemocą. W latach 1907–1917 bolszewicy posiadali także swoją frakcję w parlamencie rosyjskim, Dumie Państwowej, na której czele w latach 1912–1914 stał Polak, Roman Malinowski. Okazał się on współpracownikiem carskiej policji politycznej, Ochrany, za co władze sowieckie rozstrzelały go w 1918 roku. Mimo wszystko Malinowski wyświadczył ruchowi bolszewickiemu wiele ważnych przysług. Przede wszystkim w 1912 roku pomógł założyć gazetę o nazwie „Prawda” (w okresie ZSRR był to czołowy dziennik państwowy). Poza tym podczas swoich przemówień w Dumie odczytywał teksty pióra Lenina, Zinowjewa i innych przywódców bolszewickich, dzięki czemu ich poglądy stawały się powszechne w całym kraju. Zgodnie z życzeniem Lenina Malinowski zabiegał także o niedopuszczenie do zjednoczenia zwolenników Uljanowa z mienszewikami.

W 1912 roku doszło, jak już wspomniano wcześniej, do ostatecznego rozłamu między bolszewikami a mienszewikami. Stało się to w styczniu tego roku na konferencji praskiej, po której już nigdy nie zorganizowano wspólnego spotkania. Lenin zawłaszczył sobie instytucję Komitetu Centralnego i powołał w jej skład jedynie bolszewików. W tym samym roku przywódca mienszewików Julij Martow ujawnił, że Lenin przeprowadzał nieuczciwe operacje finansowe i wykorzystywał nielegalnie zdobyte w ten sposób pieniądze, aby przejąć władzę we wspólnej do tego czasu partii, czyli Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. Na posiedzeniu Biura Międzynarodówki Socjalistycznej Gieorgij Plechanow publicznie oskarżył Lenina o kradzież. Mimo rozłamu szeregowi bolszewicy i mienszewicy nadal działali wspólnie i traktowali się wzajemnie jak towarzysze.

Lenin w 1916 roku

Po wybuchu I wojny światowej Lenin zdecydował się osiąść w Szwajcarii. Opracował tam _Zadania rewolucyjnej socjaldemokracji w wojnie europejskiej_, w których zakładał, iż dla dobra rewolucji klęska Rosji w trwającej wojnie jest „najmniejszym złem”. Zaczął także głosić hasło, że dla dobra rewolucji socjalistycznej socjaliści powinni dążyć nie do zakończenia wojny, lecz do przekształcenia jej w wojny domowe w swoich krajach. Na początku kwietnia 1917 roku, po obaleniu caratu w wyniku rewolucji lutowej, Lenin powrócił do Rosji. Dalszy rozwój doktryny bolszewickiej przypada już na okres rewolucji dokonanej przez Lenina w Rosji w latach 1917–1920. W tym czasie Lenin napisał jeszcze dwa ważne dzieła: _Imperializm jako najwyższe stadium ginącego kapitalizmu_ (1917) oraz _Państwo i rewolucja_ (1919). W pierwszym z nich głosił, że rywalizacja między państwami kapitalistycznymi będzie trwać, dopóki nie obali ich rewolucja socjalistyczna. W drugim zaś – iż po rewolucji socjalistycznej państwo jako organizacja zacznie stopniowo obumierać, w miarę jak ludzie będą przyzwyczajać się do pokojowego współżycia między sobą, dobrowolnie i bez żadnych nakazów.

Podsumowując proces tworzenia się ideologii bolszewickiej do roku 1917, nie da się ukryć, że proces jej powstawania był niesłychanie skomplikowany. Niewątpliwie Lenin stał się „heretykiem” wobec marksizmu, ponieważ zdecydował się wbrew niemu propagować rewolucję socjalistyczną i ostatecznie jej dokonać w zacofanym chłopskim kraju, w którym robotnicy stanowili w tym okresie zaledwie kilka procent ludności, podczas gdy Marks i Engels zakładali, iż rewolucja taka ma się dokonać w państwach wysoko uprzemysłowionych, posiadających liczną klasę robotniczą. Na Lenina silny wpływ wywierali nie tylko Marks i Engels, ale także Nikołaj Czernyszewski, Siergiej Nieczajew, Piotr Takaczow i tradycja rosyjskiej „Narodnej Woli”.

Trzeba jednak dodać, że nie można przyjąć założenia, że marksizm nie miał tak naprawdę nic wspólnego z leninizmem – Marks i Engels również wzywali do obalenia przemocą istniejącego ustroju społecznego, co znalazło wyraz już w ich _Manifeście komunistycznym_ z 1848 roku: „Komuniści uważają za niegodne ukrywanie swych poglądów i zamiarów. Oświadczają oni otwarcie, że cele ich mogą być osiągnięte jedynie przez obalenie przemocą całego dotychczasowego ustroju społecznego. Niechaj drżą panujące klasy przed rewolucją komunistyczną”. Także w 1848 roku w swoim piśmie _Zwycięstwo kontrrewolucji w Wiedniu_ Marks stwierdził: „Jest tylko jedna droga, aby skrócić przedśmiertne męki starego społeczeństwa i skurcze porodowe nowego. Tą drogą jest rewolucyjny terror”. Marks postulował także zniesienie prywatnej własności środków produkcji, czego przecież dokonali w Związku Radzieckim Lenin i Stalin. Pierwszy – przyczyniając się do nacjonalizacji przemysłu, drugi na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku – dokonując kolektywizacji rolnictwa.REWOLUCJA LUTOWA 1917 ROKU. O KROK OD DEMOKRACJI

Na początku XX wieku Rosja była krajem, w którym panował ustrój monarchii autokratycznej. Można go najkrócej opisać fragmentem jednego z artykułów wojskowych Piotra I Wielkiego: „Jego Cesarska Mość jest monarchą samowładnym, który za swoje czyny nie musi odpowiadać przed nikim na świecie, potęgę i władzę nad swoimi państwami i ziemiami sprawuje zaś jako chrześcijański suweren, wedle własnego życzenia i dobrej woli”.

W myśl tej zasady władcy rosyjscy, czyli carowie – od 1721 roku noszący tytuł imperatora (cesarza) – byli wyłącznym źródłem prawa w swoim kraju. Samodzielnie decydowali we wszystkich ważnych sprawach dotyczących zarówno polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. Każdy, kto kwestionował ten stan rzeczy, stawał się przedmiotem surowych represji. Obywatele nie posiadali podstawowych praw.

REWOLUCJA LUTOWA 1917 ROKU A IMPERIALNE BOLĄCZKI

Sytuacja szerokich rzesz ludności była trudna. Chłopi w 1861 roku na mocy carskiego ukazu uwłaszczeniowego uzyskali co prawda zniesienie poddaństwa wobec szlachty oraz zwolnienie z pańszczyzny, ale w zamian zostali zobowiązani do wykupienia uprawianej ziemi i zapłacenia 20 procent jej ceny rynkowej. Pozostałe 80 procent miało zapłacić państwo, jednak zaledwie w formie pożyczki – chłopi musieli zwrócić tę należność w ratach, a ponieważ nie posiadali takich środków, realizacja tego punktu carskiego ukazu przeciągnęła się aż do roku 1906. Nietrudno sobie zatem wyobrazić, że na wsiach żyło się na dosyć niskiej stopie. Należy przy tym wspomnieć, że na mocy ukazu uwłaszczeniowego pojedynczy chłop nie stawał się właścicielem ziemi – należała ona do wspólnoty gminnej, zwanej mirem, a poszczególne chłopskie rodziny były tylko jej użytkownikami.

Druga ważna warstwa społeczna, która pojawiła się w Rosji w drugiej połowie XIX wieku na skutek rewolucji przemysłowej – robotnicy – była pozbawiona prawa chroniącego ją przed wyzyskiem ze strony pracodawców. Prócz tego powodów do zadowolenia nie miały mniejszości narodowe (Polacy, Litwini, Łotysze, Estończycy, Finowie, Ukraińcy, Białorusini, Gruzini, Ormianie, Azerowie, ludy Azji Centralnej), które na początku XX wieku stanowiły około 50 procent ludności państwa rosyjskiego i wśród których coraz silniej rozwijały się dążenia do autonomii bądź niepodległości.

Przeciwko opisanemu stanowi rzeczy formowała się coraz silniejsza opozycja – głównie wśród inteligencji, która na przełomie wieków XIX i XX doprowadziła do wyłonienia się w Rosji nowych ugrupowań politycznych. W 1901 roku została założona Partia Socjalistów-Rewolucjonistów (tak zwani eserowcy) na czele z Wiktorem Czernowem i Borysem Sawinkowem. Postulowała ona przekształcenie Rosji w republikę demokratyczną oraz konfiskatę ziemi szlacheckiej i przekazanie jej chłopskim wspólnotom gminnym. Dokonywała zamachów terrorystycznych na carskich dygnitarzy (między innymi w 1904 roku na Wiaczesława Plehwego, ministra spraw wewnętrznych).

W 1898 roku powstała także Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji, która – jak już wspomniano w poprzednim rozdziale – w 1903 roku podzieliła się na frakcję bolszewików pod zwierzchnictwem Lenina, która głosiła konieczność dokonania krwawej rewolucji w Rosji w celu stworzenia z niej republiki socjalistycznej, oraz mienszewików na czele z Julijem Martowem i Pawłem Akselrodem, twierdzącymi, że do socjalizmu należy dojść na drodze ewolucyjnych zmian w obrębie kapitalizmu.

Car Mikołaj II około 1905 roku

KROK NAPRZÓD

Ówczesny car Rosji, panujący od 1894 roku jako Mikołaj II, był człowiekiem wyjątkowo słabego i chwiejnego charakteru. Samowładztwo traktował jak święty obowiązek, uważał się za „kuratora ojcowizny”, którą miał obowiązek przekazać swojemu następcy. Mimo wszystko mógłby okazać się skłonnym do jakichś ustępstw na rzecz opozycji, gdyby nie wpływ, jaki wywierała na niego żona Aleksandra, wnuczka brytyjskiej królowej Wiktorii, która usilnie namawiała go do sprzeciwu wobec jakichkolwiek reform. „Ty i Rosja to jedno” – mawiała.

Dopiero klęska w wojnie z Japonią w latach 1904–1905 oraz będąca jej efektem rewolucja zmusiły Mikołaja II do dokonania pewnych reform. 17 października 1905 roku (30 października według kalendarza gregoriańskiego – aż do 1918 roku obowiązywał w Rosji kalendarz juliański) car wydał manifest, w którym zapowiadał utworzenie parlamentu o nazwie Duma Państwowa. Prócz tego przyznawał swoim poddanym prawo do nietykalności osobistej, wolności sumienia, słowa i zrzeszeń.

W tym czasie w Rosji utworzono także urząd premiera, który najpierw objął Siergiej Witte (1905–1906), po nim zaś Iwan Goriemykin (1906) i Piotr Stołypin (1906–1911). Ustępstwa te były jednak ze strony Mikołaja tylko chwilowym, taktycznym zabiegiem, o czym świadczy jedna z jego wypowiedzi: „Powołałem Dumę nie po to, by mi dyktowała, ale by mi doradzała”.

Z tej przyczyny pierwszy parlament obradował zaledwie przez siedemdziesiąt dwa dni (kwiecień–maj 1906 roku), po czym car go rozwiązał. Drugą Dumę po 105 dniach funkcjonowania (marzec–czerwiec 1907 roku) spotkało to samo. Dopiero dzięki modyfikacji ordynacji wyborczej w duchu korzystnym dla monarchy wybrano kolejny parlament, bardziej konserwatywny, dzięki czemu przetrwał on swoją pięcioletnią kadencję (1907–1912). Czwarta Duma, wybrana w 1912 roku, funkcjonowała do roku 1917.

Jedyną znaczącą zmianą w Rosji w tym okresie była reforma agrarna premiera Piotra Stołypina z 1906 roku, która zezwalała chłopom na opuszczanie wspólnot wiejskich oraz przejmowanie uprawianej ziemi na własność. Niestety nie wprowadzono szerokiego ustawodawstwa socjalnego, chroniącego robotników przed przejawami wyzysku ze strony pracodawców. Pojawiły się za to nowe ugrupowania polityczne: Partia Konstytucyjnych Demokratów (1906) na czele z Piotrem Milukowem, postulująca przekształcenie Rosji w monarchię konstytucyjną, oraz Związek 17 Października, którego członkowie stali na gruncie zasad manifestu Mikołaja II z 17 (30) października 1905 roku. Ich najbardziej znanymi przedstawicielami byli Aleksandr Guczkow i Michaił Rodzianko.

SAMODZIERŻAWIE W OPAŁACH

Wybuch I wojny światowej stał się przyczyną ostrego kryzysu politycznego i ekonomicznego w Rosji. Po początkowych sukcesach w walkach z siłami państw centralnych sytuacja Rosjan na froncie gwałtownie się pogorszyła – po bitwie pod Gorlicami 2–6 maja 1915 roku zostali oni w zasadzie wyparci z Galicji, a w sierpniu i wrześniu musieli wycofać się również z terenów Królestwa Polskiego i Litwy. Kontrofensywa rosyjska z czerwca 1916 roku, tak zwana ofensywa Brusiłowa, zakończyła się tylko częściowym sukcesem i nie doprowadziła do odzyskania utraconych ziem.

Pojawił się także kryzys na szczytach władzy. W sierpniu 1915 roku Mikołaj II zdecydował się objąć stanowisko naczelnego wodza armii i wyjechał ze stolicy. Nie zyskał w ten sposób nic, ponieważ będąc osobą pozbawioną zdolności wojskowych, oddał _de facto_ prowadzenie wojny swoim generałom, natomiast od tego momentu wszystkie rosyjskie klęski militarne zaczęły obciążać jego konto. W Piotrogrodzie zaś coraz większe wpływy zyskiwała jego żona oraz syberyjski chłop cieszący się jej zaufaniem – Grigorij Rasputin, który z racji swych umiejętności tamowania krwotoków chorego na hemofilię carewicza Aleksego, zaczął odgrywać ważną rolę na dworze.

Rasputin w 1916 roku

Według dostępnych źródeł Rasputin rzeczywiście potrafił ulżyć w cierpieniu małoletniemu Aleksemu, ale był przy tym alkoholikiem i człowiekiem rozpustnym, co kompromitowało tak jego, jak i całą carską rodzinę. Ponieważ nie udało się skłonić Mikołaja II do odesłania go z dworu, w grudniu 1916 roku grupa monarchistów pod przewodnictwem księcia Feliksa Jusupowa zdecydowała się zamordować rzekomego mnicha.

Afera Rasputina i klęski wojenne trwale zburzyły jednak autorytet cara w społeczeństwie rosyjskim. Równolegle w kraju zaczęły się pojawiać trudności z zaopatrzeniem miast w żywność i opał. Powoli dojrzewał społeczny grunt do wybuchu rewolucji…

NIEPOKOJE W STOLICY

Zima przełomu 1916 i 1917 roku była w Rosji niesłychanie ostra. W styczniu średnia temperatura w Piotrogrodzie wynosiła 12,1 stopnia Celsjusza. Około 20 lutego (5 marca) w stolicy nastąpiło jednak bardzo wyraźne ocieplenie, dzięki czemu ludność, do tej pory przebywająca głównie w domach, masowo wyległa na ulice.

22 lutego (7 marca) car Mikołaj II zdecydował się wyjechać z Piotrogrodu do Mohylewa na naradę generałem Michaiłem Aleksiejewem, głównym doradcą wojskowym. Nazajutrz po jego wyjeździe w mieście wybuchły rozruchy. Dzień później przypadał Międzynarodowy Dzień Kobiet. Zorganizowany przez socjalistów pochód domagał się chleba i równouprawnienia kobiet. Grupa robotników, licząca od 78 do 128 tysięcy, zorganizowała strajk na znak protestu przeciwko brakom żywności. Do starć z policją i wojskiem jednak nie doszło.

Barykada w Piotrogrodzie w marcu 1917 roku

24 lutego (9 marca) miały miejsce kolejne demonstracje, w których uczestniczyło już od 160 do 200 tysięcy robotników. Pojawiły się hasła: „Precz z samowładztwem!”, „Precz z wojną!”. I tym razem siły porządkowe nie interweniowały. Dzień później tłumy, zachęcone brakiem represji, wystąpiły już zdecydowanie agresywnie. Protesty miały już zorganizowany charakter i polityczne oblicze. Pojawiły się czerwone flagi z rewolucyjnymi hasłami, śpiewano także hymn rewolucyjnej Francji – _Marsyliankę_. Wieczorem car wysłał depeszę do dowódcy wojskowego Piotrogrodu, w której nakazał mu stłumienie rozruchów przy pomocy wojska.

Następnego dnia wprowadzono całodobową godzinę policyjną. W kilku dzielnicach wojsko otworzyło ogień do tłumu. Do najkrwawszego incydentu doszło koło pomnika cara Aleksandra III, gdzie zginęło 40 osób, a tyle samo zostało rannych. Użycie siły przyniosło pożądany skutek – po zapadnięciu zmroku w mieście zapanował spokój. Aby rozwiązać wszelkie problemy z opozycją, car nakazał zawiesić obrady Dumy do kwietnia. Właśnie wtedy, gdy wydawało się, że sytuacja jest już opanowana, doszło do wydarzenia, które przesądziło o losie rosyjskiej monarchii: buntu garnizonu piotrogrodzkiego.

27 lutego (12 marca) w Pułku Pawłowskim przegłosowano odmowę posłuszeństwa rozkazom strzelania do ludności cywilnej. Do buntu przyłączyły się Pułk Prieobrażeński i Litewski. Wszystkie wyszły na miasto. Zaatakowano i zdemolowano koszary żandarmerii. W dzielnicy Wyborskiej do żołnierzy przyłączyli się zrewoltowani robotnicy. Wojskowi opanowali słynną Twierdzę Pietropawłowską i uwolnili przetrzymywanych w niej więźniów. Zdobyli także siedzibę Ochrany (carskiej policji politycznej). Rewolucjoniści opanowali także zbrojownię i zabrali z niej tysiące karabinów. Wieczorem połowa z liczącego 160 tysięcy żołnierzy garnizonu piotrogrodzkiego była zbuntowana, reszta zaś przyjęła postawę „neutralną”. Dowódca wojskowy miasta, generał Chabałow, mógł liczyć na zaledwie od jednego do dwóch tysięcy ludzi.

POCZĄTEK KOŃCA

Początkowo Mikołaj II ignorował napływające do niego sygnały. Po otrzymaniu informacji o kryzysie od ówczesnego przewodniczącego Dumy Państwowej, Michaiła Rodzianki, powiedział do jednego ze swoim adiutantów: „Ten grubas Rodzianko znów wypisuje mi różne bzdury, na które nie zadam sobie nawet trudu odpowiedzieć”. Wkrótce zrozumiał jednak powagę sytuacji i w nocy z 27 na 28 lutego (z 12 na 13 marca) zdecydował się wrócić do stolicy, żeby osobiście przejąć kontrolę nad wydarzeniami.

Po całodziennej podróży do pociągu carskiego wsiadł oficer z wiadomością, że dalsza podróż jest niemożliwa, ponieważ tory znajdują się pod kontrolą „nieprzyjaznych wojsk”. W tej sytuacji pociąg zatrzymał się w Pskowie. W stolicy natomiast 27 lutego (11 marca) powołano Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich (początkowo złożoną głównie z mienszewików i eserowców), która ostatecznie ukonstytuowała się dzień później. Jej przewodniczącym został Mikołaj Czcheidze, jego zastępcami zaś – Aleksander Kiereński i Matwiej Skobielew.

Płoną symbole caratu

Dzień wcześniej deputowani do Dumy Państwowej powołali Tymczasowy Komitet, złożony z 12 przedstawicieli różnych ugrupowań politycznych, na czele którego stanął Michaił Rodzianko. W wyniku negocjacji między Tymczasowym Komitetem Dumy Państwowej a przywódcami Rady Delegatów Robotniczych w sprawie powołania nowego rządu ustalono ośmiopunktowy program, który zakładał: amnestię dla wszystkich więźniów politycznych, wprowadzenie wolności słowa, zrzeszania się i gromadzenia, przygotowanie demokratycznych wyborów do Zgromadzenia Konstytucyjnego oraz samorządów lokalnych, gwarancję, że jednostki wojskowe, które wzięły udział w rewolucji nie zostaną skierowane na front ani rozbrojone oraz rozwiązanie policji, której miejsce miała zająć milicja podległa samorządom.

W tej sytuacji generałowie otaczający cara Mikołaja II zdecydowali się nakłonić go do abdykacji, co też monarcha uczynił 2 marca (15 marca), jednak nie na rzecz swojego trzynastoletniego syna, lecz brata – wielkiego księcia Michaiła Romanowa. Ten jednak, pozbawiony poważnego oparcia politycznego, nie postanowił nie przyjmować korony, do czasu gdy Zgromadzenie Konstytucyjne, mające zostać wyłonione w demokratycznych wyborach, nie rozstrzygnie kwestii, czy Rosja ma pozostać monarchią, czy stać się republiką.

ZAPRZEPASZCZONA SZANSA

3 marca powołano Rząd Tymczasowy. Na jego czele stanął książę Gieorgij Lwow, szefem dyplomacji został przywódca Partii Konstytucyjnych Demokratów Paweł Milukow, ministrem wojny – przywódca Związku 17 Października Aleksander Guczkow, natomiast ministrem sprawiedliwości – umiarkowany działacz eserowski Aleksander Kiereński.

Niestety gabinet ten zdecydował się odłożyć rozwiązanie najważniejszych kwestii społecznych (chłopskiej i robotniczej) do czasu wyłonienia nowego rządu przez Zgromadzenie Konstytucyjne. Zadeklarował także dalszy udział Rosji w wojnie po stronie państw ententy. Stanowisko Rządu Tymczasowego we wszystkich tych kwestiach umożliwiło radykalnej partii bolszewickiej pozyskanie poparcia społecznego i stopniową anarchizację w szeregach rosyjskiej armii. Sytuację gabinetu pogarszał także fakt istnienia Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich oraz całej sieci podobnych jej organów, które rościły sobie pretensje do wpływu na sprawowanie władzy w kraju.

Od lutego (marca) do października (listopada) 1917 roku _de facto_ panował więc w Rosji system dwuwładzy. Sytuacja ta prowadziła do coraz większego chaosu, który umożliwił bolszewikom dokonanie w Rosji kolejnej rewolucji w nocy z 25 na 26 października (z 6 na 7 listopada) – na kilka dni przed planowanymi wyborami do Zgromadzenia Konstytucyjnego…

Abdykacja cara Mikołaja II