Oblicza polityki azjatyckiej. Szanse i bariery - ebook

Wstęp

Tom, któ­ry mają Pań­stwo w rę­kach wy­da­ny w ra­mach se­rii „Bi­blio­te­ka Azji i Pa­cy­fi­ku” za­wie­ra sie­dem­na­ście tek­stów pol­skich au­to­rów re­pre­zen­tu­ją­cych kil­ka­na­ście ośrod­ków na­uko­wych. Wszyst­kie one pre­zen­tu­ją za­gad­nie­nia zwią­za­ne z róż­ny­mi aspek­ta­mi po­li­ty­ki na kon­ty­nen­cie azja­tyc­kim.

W pierw­szym z ar­ty­ku­łów dok­tor Be­ata Ja­gieł­ło ze Szko­ły Głów­nej Han­dlo­wej przy­bli­ży­ła po­wsta­łe w cią­gu ostat­nich dwu­dzie­stu lat or­ga­ni­za­cje in­te­gra­cyj­ne Azji Środ­ko­wej i Za­chod­niej: REC­CA (Re­gio­nal Eco­no­mic Co­ope­ra­tion Con­fe­ren­ce on Afgha­ni­stan), CICA (Con­fe­ren­ce on In­te­rac­tion and Con­fi­den­ce Bu­il­ding Me­asu­res in Asia), ECO (Eco­no­mic Co­ope­ra­tion Or­ga­ni­za­tion). Ga­brie­la Bo­chen z Uni­wer­sy­te­tu w Bia­łym­sto­ku za­ję­ła się dzia­łal­no­ścią ASE­AN, czy­li Sto­wa­rzy­sze­nia Na­ro­dów Azji Po­łu­dnio­wo-Wschod­niej w pierw­szej de­ka­dzie XXI wie­ku. Za cel swo­jej dy­ser­ta­cji dok­tor Jo­an­na Maj z Uni­wer­sy­te­tu Łódz­kie­go przy­ję­ła pró­bę oce­ny pięć­dzie­się­ciu lat dzia­łal­no­ści Ru­chu Państw Nie­za­an­ga­żo­wa­nych w sto­sun­kach mię­dzy­na­ro­do­wych.

Pro­fe­sor Ja­kub Po­tul­ski z Uni­wer­sy­te­tu Gdań­skie­go przed­sta­wił Azję środ­ko­wą z per­spek­ty­wy współ­cze­snej my­śli geo­po­li­tycz­nej. Dok­tor Pa­weł Nie­czu­ja-Ostrow­ski z Aka­de­mii Po­mor­skiej w Słup­sku do­ko­nał po­rów­na­nia po­ten­cja­łu geo­po­li­tycz­ne­go państw Kau­ka­zu Po­łu­dnio­we­go. Sto­sun­kom pol­sko-ko­re­ań­skim przyj­rzał się z ko­lei dok­tor Mar­ce­li Bur­del­ski z Uni­wer­sy­te­tu Gdań­skie­go. Aga­ta Bier­nat z Uni­wer­sy­te­tu Mi­ko­ła­ja Ko­per­ni­ka w To­ru­niu prze­ana­li­zo­wa­ła pro­ces kształ­to­wa­nia się re­la­cji tu­rec­ko-sy­ryj­skich na prze­ło­mie XX/XXI wie­ku zwra­ca­jąc przy tym szcze­gól­ną uwa­gę na pod­sta­wo­we pro­ble­my, ja­kie dzie­li­ły oba pań­stwa przez kil­ka­dzie­siąt lat. Po­krew­ne za­gad­nie­nia, tym ra­zem do­ty­czą­ce sto­sun­ków tu­rec­ko-chiń­skich za rzą­dów Par­tii Spra­wie­dli­wo­ści i Roz­wo­ju (AKP) były przed­mio­tem za­in­te­re­so­wa­nia dok­to­ra Prze­my­sła­wa Osie­wi­cza z Uni­wer­sy­te­tu Ada­ma Mic­kie­wi­cza w Po­zna­niu.

Dag­ma­ra Sub­er­lak z Uni­wer­sy­te­tu Mi­ko­ła­ja Ko­per­ni­ka w To­ru­niu przy­bli­ży­ła sto­sun­ki Wiel­kiej Bry­ta­nii i Chin w cza­sach rzą­dów Tony’ego Bla­ira. Mi­chał Za­rę­ba z Uni­wer­sy­te­tu Łódz­kie­go pod­jął cie­ka­wą kwe­stię zwią­za­ną ze sto­sun­ka­mi in­dyj­sko-pa­ki­stań­ski­mi a mia­no­wi­cie tzw. dy­plo­ma­cję kry­kie­to­wą. O sprzecz­no­ściach w mię­dzy­na­ro­do­wej po­zy­cji współ­cze­snych Chin trak­tu­je tekst Woj­cie­cha Wie­jac­kie­go z Uni­wer­sy­te­tu Wro­cław­skie­go. Z ko­lei Alek­san­dra Ło­piń­ska z Uni­wer­sy­te­tu Ada­ma Mic­kie­wi­cza z Po­zna­nia przyj­rza­ła się ste­reo­ty­pom i mi­tom w oce­nie chiń­skich mi­gra­cji do Ro­sji.

Po­zy­cję Gru­zji na are­nie mię­dzy­na­ro­do­wej po 2008 roku przy­bli­ży­ła Jo­an­na Pie­cho­wiak-Lam­par­ska z Uni­wer­sy­te­tu Mi­ko­ła­ja Ko­per­ni­ka. O pro­ble­mie człon­ko­stwa Pa­le­sty­ny w Or­ga­ni­za­cji Na­ro­dów Zjed­no­czo­nych na­pi­sa­ła dok­tor Mag­da­le­na Po­gań­ska-Pol z Uni­wer­sy­te­tu Łódz­kie­go. Z ko­lei dok­tor An­drzej Pu­rat swo­je za­in­te­re­so­wa­nia skie­ro­wał na In­die i ich rolę w re­gio­nal­nej i glo­bal­nej po­li­ty­ce mię­dzy­na­ro­do­wej w ostat­nim cza­sie.

W cie­niu Ja­śmi­no­wej Re­wo­lu­cji, któ­ra za­po­cząt­ko­wa­ła Arab­ską Wio­snę, pra­wie nie­zau­wa­żo­ne zo­sta­ły wy­da­rze­nia po­li­tycz­ne, ja­kie mia­ły miej­sce w Li­ba­nie. Ten gra­ni­czą­cy z Izra­elem i Sy­rią kraj po raz ko­lej­ny prze­cho­dził bar­dzo trud­ne chwi­le. Temu za­gad­nie­niu po­świę­cił swój ar­ty­kuł dok­tor Ma­rek Bry­lew z Aka­de­mii Po­mor­skiej w Słup­sku.

Tom wień­czy ar­ty­kuł Ma­te­usza Cwe­tle­ra z Uni­wer­sy­te­tu Ja­giel­loń­skie­go przy­bli­ża­ją­cy po­zy­cję Ne­pa­lu w Azji Po­łu­dnio­wej.

Jak moż­na się zo­rien­to­wać z po­wyż­sze­go opi­su za­war­to­ści książ­ki Ob­li­cza po­li­ty­ki azja­tyc­kiej. Szan­se i ba­rie­ry pre­zen­tu­je ona bar­dzo sze­ro­kie spek­trum za­gad­nień. Ich wspól­nym mia­now­ni­kiem jest z pew­no­ścią ak­tu­al­ność po­ru­sza­nych te­ma­tów. Jako re­dak­tor ni­niej­sze­go tomu za­chę­cam wszyst­kich Pań­stwa do lek­tu­ry.

Jo­an­na Mar­sza­łek-KawaBeata Jagiełło Ugrupowania integracyjne w Azji Środkowej i Zachodniej – nowy wymiar współpracy regionalnej czy globalnej?

Pro­ce­sy, któ­re za­cho­dzą w świe­cie w okre­sie kil­ku de­kad wy­zna­cza­ją pew­ne wy­da­rze­nia zmie­nia­ją­ce bieg hi­sto­rii. Ta­ki­mi wy­da­rze­nia­mi o istot­nym zna­cze­niu, któ­re za­po­cząt­ko­wa­ły nowy etap w hi­sto­rii świa­ta bądź re­gio­nu były m.in. wy­da­rze­nia 1989 roku na ob­sza­rze Eu­ro­py Środ­ko­wej, na­stęp­nie roz­pad d. ZSRR w la­tach 1990/1991. W re­gio­nie, któ­ry nas in­te­re­su­je zmia­ny wy­zna­czy­ły ta­kie wy­da­rze­nia, jak re­wo­lu­cja is­lam­ska w Ira­nie z lat 1979/1980, któ­ra oba­li­ła pro­za­chod­nią i pro­ame­ry­kań­ską wła­dzę sza­cha Mo­ham­me­da Rezy Pah­la­wi i roz­po­czę­ła na­ro­do­wą czy też na­cjo­na­li­stycz­ną po­li­ty­kę. Zwrot w re­la­cjach ze świa­tem ze­wnętrz­nym miał przede wszyst­kich cha­rak­ter an­ty­ame­ry­kań­ski. Pod­sta­wą do dra­stycz­nie an­ty­ame­ry­kań­skie­go kur­su no­wych władz była za­rów­no oce­na fak­tów hi­sto­rycz­nych, jak udział CIA w oba­le­niu pre­mie­ra Mos­sa­de­ka, któ­ry pró­bo­wał zna­cjo­na­li­zo­wać irań­ski prze­mysł naf­to­wy, ale też pro­ces we­ster­ni­za­cji kra­ju pro­wa­dzo­ny przez sza­cha. Dzia­ła­nia te od­bie­ra­ne były jako od­stęp­stwo od kul­tu­ry i toż­sa­mo­ści na­ro­do­wej, wresz­cie trwo­nie­nie do­cho­dów z ropy po­przez roz­bu­do­wę ar­mii i za­ku­py sprzę­tu woj­sko­we­go na ska­lę prze­kra­cza­ją­cą po­trze­by kra­ju.

Dla re­pu­blik środ­ko­wo­azja­tyc­kich punk­tem zwrot­nym w ich hi­sto­rii i roz­wo­ju było ode­rwa­nie się od d. ZSRR i roz­po­czę­cie eg­zy­sten­cji jako pań­stwa sa­mo­dziel­ne. Nie zna­czy to, że znik­nę­ły wię­zy łą­czą­ce je z daw­nym cen­trum po­li­tycz­nym, w za­się­gu któ­re­go znaj­do­wa­ły się od kil­ku stu­le­ci sta­jąc się stop­nio­wo czę­ścią ro­sną­ce­go w siłę im­pe­rium ro­syj­skie­go, a na­stęp­nie ra­dziec­kie­go.

Datą nie­zwy­kle zna­czą­cą dla re­gio­nu i pro­ce­sów w nim za­cho­dzą­cych był 11 wrze­śnia 2001 roku i za­mach na World Tra­de Cen­ter w No­wym Jor­ku. Fakt, że głów­ny au­tor tego za­ma­chu, po­cho­dzą­cy z Ara­bii Sau­dyj­skiej Osa­ma bin La­den zna­lazł schro­nie­nie w Afga­ni­sta­nie prze­są­dził o lo­sie tego kra­ju i wy­da­rze­niach, któ­re roz­gry­wa­ły się jego te­ry­to­rium.

Waż­nym ak­to­rem sce­ny mię­dzy­na­ro­do­wej na ob­sza­rze, o któ­rym mowa, to Tur­cja. Włą­czo­na w za­chod­ni sys­tem obron­ny po­przez uczest­nic­two w NATO oraz ko­lej­ne pak­ty woj­sko­we (Pakt Bag­dadz­ki, CEN­TO), po­zo­sta­wa­ła z jed­nej stro­nie w po­li­tycz­nym związ­ku i so­ju­szu oraz współ­pra­cy go­spo­dar­czej z Za­cho­dem, z dru­giej w trud­nych re­la­cjach ze swo­imi mu­zuł­mań­ski­mi są­sia­da­mi, kra­ja­mi arab­ski­mi i per­skim Ira­nem. Tra­dy­cja prze­mian we­wnętrz­nych na wzór eu­ro­pej­ski (czy sze­rzej za­chod­ni), za­po­cząt­ko­wa­na przez Ke­ma­la Ata­tür­ka, któ­ry ura­to­wał nie­pod­le­głość kra­ju spra­wi­ła, że Tur­cja wią­za­ła swo­ją przy­szłość z człon­ko­stwem w Unii Eu­ro­pej­skiej. Prze­dłu­ża­ją­cy się pro­ces ak­ce­sji trwa­ją­cy od lat 80. spra­wił, iż kraj ten roz­po­czął re­ali­za­cję wła­snej, nie­zwy­kle ak­tyw­nej po­li­ty­ki za­gra­nicz­nej. Isto­tą tej po­li­ty­ki było ro­sną­ce za­an­ga­żo­wa­nie w spra­wy naj­bliż­sze­go są­siedz­twa i bu­do­wa­nie no­we­go sil­ne­go cen­trum na ob­sza­rze Azji Środ­ko­wej i Za­chod­niej. W wy­ni­ku dzia­łań rzą­du w An­ka­rze za­czął kształ­to­wać się nowy re­gion Azji Środ­ko­wo-Za­chod­niej z Tur­cją jako siłą do­mi­nu­ją­cą, aspi­ru­ją­cą do roli mo­car­stwa re­gio­nal­ne­go.

Wszyst­kie po­wyż­sze zja­wi­ska i pro­ce­sy zna­la­zły swo­je od­zwier­cie­dle­nie w pro­ce­sie two­rze­nia i dzia­ła­nia or­ga­ni­za­cji obej­mu­ją­cych kra­je tego ob­sza­ru. Nie­któ­re z tych or­ga­ni­za­cji są pew­ne­go ro­dza­ju kon­ty­nu­acją za­ist­nia­łych w prze­szło­ści so­ju­szy, cho­ciaż w zmie­nio­nej for­mie i tre­ści, inne są for­ma­cja­mi o zu­peł­nie no­wym cha­rak­te­rze. Jest też do­bit­nym do­wo­dem na kształ­to­wa­nie się no­wych wię­zi po­mię­dzy pań­stwa­mi¹. Po­ni­żej przed­sta­wio­ne zo­sta­ły trzy struk­tu­ry po­li­tycz­ne i or­ga­ni­za­cyj­ne ma­ją­ce de­cy­du­ją­cy wpływ na kształ­to­wa­nie się sto­sun­ków mię­dzy­na­ro­do­wych na ob­sza­rze azja­tyc­kim.

REC­CA (Re­gio­nal Eco­no­mic Co­ope­ra­tion Con­fe­ren­ce on Afgha­ni­stan)

REC­CA, po­wo­ła­na do ży­cia w 2005 roku jest mię­dzy­na­ro­do­wą ini­cja­ty­wą ma­ją­cą na celu sta­bi­li­za­cję sy­tu­acji w Afga­ni­sta­nie oraz włą­cze­nie tego kra­ju do pro­ce­su współ­pra­cy re­gio­nal­nej w Azji, w tym Azji Środ­ko­wej oraz z naj­bliż­szy­mi są­sia­da­mi. Roz­mach i ska­la dzia­łań REC­CA oraz jej głów­ni uczest­ni­cy wska­zu­ją na fakt, że jest ona ele­men­tem pro­ce­su mię­dzy­na­ro­do­we­go za­po­cząt­ko­wa­ne­go kon­fe­ren­cją w Bonn w 2001 roku, któ­ry ma zaj­mo­wać się zmia­na­mi w Afga­ni­sta­nie. Jest to fo­rum, w któ­rym uczest­ni­czy wie­lu uczest­ni­ków sce­ny mię­dzy­na­ro­do­wej. Za­an­ga­żo­wa­ni są w nim wiel­kie mo­car­stwa: USA, Ro­sja, Chi­ny, jak też or­ga­ni­za­cje mię­dzy­na­ro­do­we.

We­dług do­świad­czeń po­li­ty­ków ame­ry­kań­skich bez­pie­czeń­stwo w Azji Środ­ko­wej jest za­sad­ni­czym in­te­re­sem stra­te­gicz­nym Sta­nów Zjed­no­czo­nych². Kwe­stia Afga­ni­sta­nu jest więc klu­czo­wą dla tej kon­cep­cji, zwłasz­cza w kon­tek­ście za­po­wie­dzi wy­co­fa­nia się mi­li­tar­ne­go z tego kra­ju w po­ło­wie 2014 roku. Z każ­dym z kra­jów Azji Środ­ko­wej USA pro­wa­dzą tzw. Do­rocz­ne Kon­sul­ta­cje Dwu­stron­ne (An­nu­al Bi­la­te­ral Con­sul­ta­tions), a z Ka­zach­sta­nem Dia­log Part­ner­stwa Stra­te­gicz­ne­go (Stra­te­gic Part­ner­ship Dia­lo­gue). Pro­ble­ma­ty­ka tych kon­sul­ta­cji obej­mu­je sze­ro­ki za­kres za­gad­nień, od po­mo­cy w za­kre­sie bez­pie­czeń­stwa, po­przez po­moc i współ­pra­cę go­spo­dar­czą, wy­mia­nę kul­tu­ral­ną, na­uko­wą i edu­ka­cyj­ną do kwe­stii sys­te­mo­wych, jak de­mo­kra­ty­za­cja czy prze­strze­ga­nie praw czło­wie­ka. Sto­sun­ki z tymi kra­ja­mi, a zwłasz­cza z Kir­gi­sta­nem są o tyle istot­ne, że na te­ry­to­rium tego kra­ju znaj­du­je się cen­trum tran­zy­to­we dla woj­sko­we­go za­opa­trze­nia i trans­por­tu wojsk i sprzę­tu do Afga­ni­sta­nu.

Na­zwy ini­cja­tyw i okre­śleń wska­zu­ją też, że pró­bu­je się nadać roz­mach tej ini­cja­ty­wie. Ści­ślej­sza współ­pra­ca go­spo­dar­cza ma otwie­rać Nowy Je­dwab­ny Szlak (New Silk Road) na ob­sza­rze, któ­ry sta­no­wi Ser­ce Azji (The He­art of Asia) – Afga­ni­sta­nie, zaj­mu­ją­cym cen­tral­ne miej­sce na kon­ty­nen­cie. Cha­rak­ter tych okre­śleń pod­kre­ślać ma, jak się wy­da­je, za­rów­no zna­cze­nie kra­ju, jak i wiel­kość po­mo­cy ze­wnętrz­nej. Ini­cja­to­ra­mi REC­CA były Sta­ny Zjed­no­czo­ne, dla któ­rych struk­tu­ra ta jest in­stru­men­tem za­an­ga­żo­wa­nia w pro­ces prze­bu­do­wy Afga­ni­sta­nu przy wspar­ciu wie­lu uczest­ni­ków sto­sun­ków mię­dzy­na­ro­do­wych. Dla kra­jów są­sied­nich współ­uczest­nic­two w tym pro­ce­sie jest kwe­stią za­pew­nie­nia bez­pie­czeń­stwa i sta­bi­li­za­cji we­wnętrz­nej, jak i re­gio­nal­nej.

Ini­cja­ty­wa sku­pia łącz­nie 70 państw, a więc nie tyl­ko kra­je re­gio­nal­ne, a tak­że or­ga­ni­za­cje mię­dzy­na­ro­do­we, in­sty­tu­cje fi­nan­so­we oraz in­we­sto­rów z sek­to­ra pry­wat­ne­go.

Za­an­ga­żo­wa­nie wie­lu in­sty­tu­cji fi­nan­so­wych wska­zu­je, że środ­ki prze­zna­cza­ne na od­bu­do­wę i prze­bu­do­wę Afga­ni­sta­nu pły­ną z wie­lu źró­deł. Do do­na­to­rów na­le­żą m.in.: Asian De­ve­lop­ment Bank, Cen­tral Asia Re­gio­nal Eco­no­mic Co­ope­ra­tion (CA­REC), ECO, OIC, SA­ARC, SCO, UNE­SCAP (UN Eco­no­mic and So­cial Com­mis­sion for Asia-Pa­ci­fic), World Bank.

Spo­tka­nia człon­ków REC­CA od­by­wa­ją się co rok lub dwa lata i sta­no­wią fo­rum za­rów­no dla po­su­mo­wa­nia mi­nio­ne­go okre­su, jak i na­kre­śle­nia pla­nów na przy­szłość. W spo­tka­niach tych uczest­ni­czą przed­sta­wi­cie­le 70 kra­jów oraz wie­lu or­ga­ni­za­cji, w tym ONZ, OBWE, UE oraz or­ga­ni­za­cji re­gio­nal­nych. Do­tych­czas od­by­ło się pięć ta­kich spo­tkań. Były to:

REC­CA I, Ka­bul 2005,

REC­CA II, Del­hi 2006,

REC­CA III, Is­la­ma­bad 2009,

REC­CA IV, Stam­buł 2010,

REC­CA V, Du­szan­be 2012.

Ce­lem tej ini­cja­ty­wy jest bu­do­wa sta­bil­ne­go Afga­ni­sta­nu w opar­ciu o Pro­ces Ka­bul­ski (Ka­bul Pro­cess) we współ­pra­cy z or­ga­ni­za­cja­mi re­gio­nal­ny­mi. Do­ku­men­ty REC­CA wy­mie­nia­ją ta­kie or­ga­ni­za­cje, jak CA­REC, SA­ARC i ECO³. REC­CA V pro­po­nu­je nowe po­dej­ście do re­gio­nal­nej współ­pra­cy go­spo­dar­czej. Isto­tą jego jest uczy­nie­nie z Afga­ni­sta­nu po­mo­stu po­mię­dzy ota­cza­ją­cy­mi go re­gio­na­mi: Azją Środ­ko­wą, Azją Po­łu­dnio­wą, Bli­skim Wscho­dem, Eu­ro­pą i Da­le­kim Wscho­dem. Współ­pra­ca po­mię­dzy pań­stwa­mi tych re­gio­nów do­ty­czyć mia­ła­by wy­mia­ny han­dlo­wej, trans­por­tu, ener­gii, ale też kul­tu­ry i idei.

Jed­nym z waż­niej­szych do­ku­men­tów przy­ję­tych przez REC­CA, od­zwier­cie­dla­ją­cych isto­tę i kie­ru­nek dzia­łań, jest De­kla­ra­cja Stam­bul­ska z 2 li­sto­pa­da 2011 roku⁴. De­kla­ra­cja zo­sta­ła pod­pi­sa­na przez 13 kra­jów, w tym Afga­ni­stan oraz czte­ry kra­je środ­ko­wo­azja­tyc­kie (Ka­zach­stan, Kir­gi­stan, Ta­dży­ki­stan, Turk­me­ni­stan), dwa kra­je bli­skow­schod­nie (Ara­bia Sau­dyj­ska, ZEA), dwa kra­je z re­jo­nu Azji Za­chod­niej (Iran, Tur­cja) oraz Ro­sję, Chi­ny i In­die. De­kla­ra­cja zo­sta­ła przy­ję­ta i uzna­na przez 13 in­nych kra­jów (w tym Pol­skę, USA, Niem­cy, Fran­cję, W. Bry­ta­nię) i 9 or­ga­ni­za­cji, z NATO, Unią Eu­ro­pej­ską, OBWE, SCO, SA­ARC, OIC i CICA.

W punk­cie 2 De­kla­ra­cja przed­sta­wia dzie­sięć głów­nych za­sad, któ­ry­mi będą kie­ro­wać się uczest­ni­cy spo­tka­nia i jej sy­gna­ta­riu­sze, a na­le­żą do nich m.in.: uzna­nie cen­tral­nej roli ONZ w kwe­stiach mię­dzy­na­ro­do­wych (1), wspar­cie dla pro­ce­su sta­bi­li­za­cji i utrzy­ma­nia po­ko­ju w Afga­ni­sta­nie oraz dla roz­wo­ju kra­ju, od­bu­do­wy jego go­spo­dar­ki i ka­pi­ta­łu ludz­kie­go (2), zwal­cza­nie i eli­mi­na­cję ter­ro­ry­zmu we wszyst­kich for­mach, prze­jaw eks­tre­mi­zmu, dzia­łań ma­ją­cych na celu chro­nie­nie ter­ro­ry­stów (3), uzna­nie, że ter­ro­ryzm sta­no­wi za­gro­że­nie dla spo­łe­czeństw kra­jów pod­pi­su­ją­cych de­kla­ra­cję, dla re­gio­nu (4), uła­twie­nie po­wro­tu uchodź­com z Afga­ni­sta­nu (5), wy­eli­mi­no­wa­nie nie­le­gal­nych upraw opium, han­dlu i prze­my­tu nar­ko­ty­ków (6), prze­ciw­dzia­ła­nie dzia­łal­no­ści or­ga­ni­za­cji eks­tre­mi­stycz­nych oraz zor­ga­ni­zo­wa­nej prze­stęp­czo­ści (7), po­ko­jo­we ure­gu­lo­wa­nie kwe­stii spor­nych (8).

Na­cisk zo­stał też po­ło­żo­ny na spraw­nie dzia­ła­ją­ce in­sty­tu­cje, siły po­li­cyj­ne. Kil­ka punk­tów De­kla­ra­cji po­świę­co­nych jest kwe­stii zwal­cza­nia ter­ro­ry­zmu (punkt 6, 7, 8, 9).

W De­kla­ra­cji Stam­bul­skiej Afga­ni­stan po raz ko­lej­ny zo­stał uzna­ny za cen­trum Azji (⁵. Pod­kre­śla­na była rów­nież rola ta­kich or­ga­ni­za­cji glo­bal­nych, jak ONZ, w tym UN Spe­cial Pro­gram­me for the Eco­no­mies of Cen­tral Asia oraz or­ga­ni­za­cji re­gio­nal­nych, z któ­rych zo­sta­ły wy­mie­nio­ne: Or­ga­ni­za­cja Kon­fe­ren­cji Is­lam­skiej (OCI), Szan­ghaj­ska Or­ga­ni­za­cja Współ­pra­cy (SCO), Sto­wa­rzy­sze­nie Azji Po­łu­dnio­wej na rzecz Współ­pra­cy Re­gio­nal­nej (SA­ARC), REC­CA, Or­ga­ni­za­cja Współ­pra­cy Go­spo­dar­czej (ECO), Eu­ro­azja­tyc­ka Unia Go­spo­dar­cza (EEU), Środ­ko­wo­azja­tyc­ka Re­gio­nal­na Współ­pra­ca Go­spo­dar­cza (CA­REC), Kon­fe­ren­cja ds. Współ­dzia­ła­nia i Środ­ków Bu­do­wy Za­ufa­nia w Azji (CICA), jak też OBWE (punkt 13).

Współ­pra­ca go­spo­dar­cza Afga­ni­sta­nu z kra­ja­mi są­sied­ni­mi bę­dzie no­si­ła cha­rak­ter bi­la­te­ral­ny, trój­stron­ny lub czte­ro­stron­ny, w za­leż­no­ści (punkt 14).

Ostat­nie spo­tka­nie, REC­CA V z 2012 roku kon­cen­tro­wa­ła się przede wszyst­kim na ini­cja­ty­wach zwią­za­nych z go­spo­dar­czy­mi in­we­sty­cja­mi trans­gra­nicz­ny­mi, w tym z kon­tro­lą gra­nic, sze­re­giem re­form re­gu­lu­ją­cych cła, po­ro­zu­mie­nia­mi tran­zy­to­wy­mi, wzmoc­nie­niem re­gio­nal­nej in­te­gra­cji go­spo­dar­czej.

W pro­ces współ­pra­cy mają być za­an­ga­żo­wa­ne i inne kra­je. Prze­wi­du­je się m.in., że Azja Środ­ko­wa sta­nie się ryn­kiem zby­tu dla tek­sty­liów wy­twa­rza­nych w Ban­gla­de­szu, a gaz z Turk­me­ni­sta­nu po­pły­nie do Pa­ki­sta­nu i In­dii.

Współ­pra­ca go­spo­dar­cza może jed­nak w peł­ni roz­wi­jać się w bez­piecz­nym i względ­nie sta­bil­nym śro­do­wi­sku. Za­ło­że­nia prze­wi­du­ją więc pro­ces re­form we­wnętrz­nych w kra­jach re­gio­nu ma­ją­cych wy­eli­mi­no­wać wie­le ne­ga­tyw­nych zja­wisk, jak ko­rup­cja, prze­myt, w tym prze­myt lu­dzi i nar­ko­ty­ków, bez­pie­czeń­stwo gra­nic itp. Wpro­wa­dza się więc me­cha­ni­zmy, jak CAB­SI⁶, któ­re mają wzmoc­nić współ­pra­cę trans­gra­nicz­ną. Sta­ny Zjed­no­czo­ne wspie­ra­ją UNODC Cen­tral Asia Re­gio­nal In­for­ma­tion Co­or­di­na­tion Cen­ter (CA­RICC), z sie­dzi­bą w Al­ma­ty w za­kre­sie wy­mia­ny in­for­ma­cji i współ­pra­cy w re­gio­nie⁷.

Zo­sta­ło uru­cho­mio­nych wie­le pro­gra­mów szko­le­nio­wych. W pro­ces ten włą­czo­ny zo­sta­ła rów­nież Rada NATO–Ro­sja, któ­ra wspie­ra an­ty­nar­ko­ty­ko­wy pro­gram szko­le­nio­wy.

W za­ło­że­niu ogrom­ną rolę przy­wią­zu­je się do in­we­sty­cji zwią­za­nych z in­fra­struk­tu­rą, któ­ra obej­mu­je m.in. dro­gi, ko­le­je, elek­trow­nie, ga­zo­cią­gi i ru­ro­cią­gi⁸. W 2011 roku roz­po­czę­ła się bu­do­wa ru­ro­cią­gu TAPI⁹ pro­wa­dzą­ce­go z Turk­me­ni­sta­nu po­przez Afga­ni­stan do In­dii i Pa­ki­sta­nu. Inny pro­jekt, o na­zwie CASA-1000 do­ty­czy prze­sy­łu ener­gii elek­trycz­nej z Uz­be­ki­sta­nu, Turk­me­ni­sta­nu i Ta­dży­ki­sta­nu do Afga­ni­sta­nu i Pa­ki­sta­nu. Li­nia ko­le­jo­wa po­łą­czyć ma Afga­ni­stan i inne re­pu­bli­ki środ­ko­wo­azja­tyc­kie z ob­sza­rem ka­spij­skim.

Włą­cze­nie Afga­ni­sta­nu do pro­ce­su in­te­gra­cji re­gio­nal­nej ma swo­je wy­mia­ry po­li­tycz­ne, go­spo­dar­cze, in­fra­struk­tu­ral­ne, bez­pie­czeń­stwa, praw­ne, zwią­za­ne z sze­ro­ko po­ję­tym śro­do­wi­skiem, jak za­rzą­dza­nie za­so­ba­mi wody i za­so­ba­mi na­tu­ral­ny­mi, współ­pra­cy na rzecz szko­le­nia i edu­ka­cji, wy­mia­ny kul­tu­ral­nej, dia­lo­gu mię­dzy­kul­tu­ro­we­go i mię­dzy­re­li­gij­ne­go. Pro­ces od­bu­do­wy Afga­ni­sta­nu, jak też współ­pra­cy re­gio­nal­nej fi­nan­so­wa­ny bę­dzie rów­nież przez Is­lam­ski Bank Roz­wo­ju.

CICA (Con­fe­ren­ce on In­te­rac­tion and Con­fi­den­ce Bu­il­ding Me­asu­res in Asia)

CICA jest or­ga­ni­za­cją, któ­ra w cza­sie swo­je­go ist­nie­nia zmie­ni­ła znacz­nie swój cha­rak­ter. Z ini­cja­ty­wą jej po­wo­ła­nia wy­stą­pił w paź­dzier­ni­ku 1992 roku ów­cze­sny pre­zy­dent Ka­zach­sta­nu N. Na­zar­ba­jew¹⁰. Licz­ba jej uczest­ni­ków zmie­nia­ła się: po­cząt­ko­wo li­czy­ła 12 uczest­ni­ków, w cią­gu kil­ku mie­się­cy po­więk­szy­ła się do 29 człon­ków, by po­now­nie zmniej­szyć się do licz­by 16 kra­jów w 2002 roku. Obec­nie li­czy 24 człon­ków, państw z re­gio­nu Azji Środ­ko­wej, Bli­skie­go Wscho­du (w tym czte­ry kra­je arab­skie, Izra­el, Tur­cja i Iran), kil­ka państw Azji Po­łu­dnio­wej i Wschod­niej oraz Ro­sję i Chi­ny. Obec­nie jej człon­ka­mi są: Afga­ni­stan, Azer­bej­dżan, Bah­rajn, Chi­ny, Egipt, In­die, Iran, Irak, Izra­el, Jor­da­nia, Ka­zach­stan, Kir­gi­stan, Ko­rea, Mon­go­lia, Pa­ki­stan, Au­to­no­mia Pa­le­styń­ska, Ro­sja, Ta­dży­ki­stan, Taj­lan­dia, Tur­cja, Uz­be­ki­stan, Wiet­nam, Zjed­no­czo­ne Emi­ra­ty Arab­skie. Ob­ser­wa­to­rzy to: Ban­gla­desz, Fi­li­pi­ny, In­do­ne­zja, Ja­po­nia, Ka­tar, Ma­le­zja, Ukra­ina, USA oraz or­ga­ni­za­cje: ONZ, OBWE, LA oraz TURK­PA (Par­lia­men­ta­ry As­sem­bly of the Tur­kic Spe­aking Co­un­tries). Prze­wod­ni­czą­cym w la­tach 2012–2014 jest przed­sta­wi­ciel Tur­cji. Pierw­sze spo­tka­nie poza Ka­zach­sta­nem od­by­ło się w 2007 roku. W 2007 roku usta­no­wio­no in­sty­tu­cjo­nal­ne re­la­cje z kil­ko­ma in­ny­mi or­ga­ni­za­cja­mi re­gio­nal­ny­mi, jak SCO, SA­ARC, ECO. Sie­dzi­bą Se­kre­ta­ria­tu jest Al­ma­ty (Ka­zach­stan).

Pierw­sze spo­tka­nie na szcze­blu mi­ni­strów spraw za­gra­nicz­nych mia­ło miej­sce do­pie­ro w 1999 roku, z przed­sta­wi­cie­la­mi z 15 kra­jów oraz dwóch or­ga­ni­za­cji, ONZ i OBWE. Przy­ję­ta zo­sta­ła wów­czas De­kla­ra­cja Za­sad¹¹. Pierw­sze spo­tka­nie na szcze­blu sze­fów rzą­dów zo­sta­ło za­pla­no­wa­ne na li­sto­pad 2001 roku, jed­nak­że z uwa­gi na ów­cze­sne wy­da­rze­nia zwią­za­ne z ata­kiem na WTC w No­wym Jor­ku zo­sta­ło prze­su­nię­te i od­by­ło się do­pie­ro w czerw­cu 2002 roku. Zmia­na sy­tu­acji w Azji Środ­ko­wej zmie­ni­ła rów­nież cha­rak­ter or­ga­ni­za­cji, jej cele i dzia­łal­ność. Na pierw­szym spo­tka­niu na szczy­cie przy­ję­ty zo­stał do­ku­ment, tzw. Akt z Al­ma­ty (Al­ma­ty Act), któ­ry sta­no­wi ro­dzaj Kar­ty tej or­ga­ni­za­cji¹². Zgod­nie z nim CICA ma być fo­rum dia­lo­gu, na któ­rym pań­stwa człon­kow­skie będą się sta­ra­ły po­szu­ki­wać ak­cep­to­wa­nych przez wszyst­kich środ­ków do roz­wią­zy­wa­nia pro­ble­mów i kon­flik­tów w re­gio­nie. Kwe­stia bez­pie­czeń­stwa zo­sta­ła uzna­na za prio­ry­te­to­wą, a głów­nym ce­lem or­ga­ni­za­cji – two­rze­nie at­mos­fe­ry po­ko­ju, przy­jaź­ni i za­ufa­nia. CICA przy­ję­ła Ka­ta­log Środ­ków Bu­do­wy Za­ufa­nia (22.10.2004).

ECO (Eco­no­mic Co­ope­ra­tion Or­ga­ni­za­tion)

Or­ga­ni­za­cja Współ­pra­cy Go­spo­dar­czej (Eco­no­mic Co­ope­ra­tion Or­ga­ni­za­tion, ECO) po­wsta­ła w 1985 roku. Jej za­ło­ży­cie­la­mi były Iran, Pa­ki­stan i Tur­cja – kra­je, któ­re już uprzed­nio wspól­nie uczest­ni­czy­ły w RCD, Or­ga­ni­za­cji Współ­pra­cy Re­gio­nal­nej na rzecz Współ­pra­cy (Re­gio­nal Co­ope­ra­tion for De­ve­lop­ment) ist­nie­ją­cej w la­tach 1964–1979. Roz­wią­za­nie tej or­ga­ni­za­cji na­stą­pi­ło w wy­ni­ku gwał­tow­nych zmian w re­gio­nie, przede wszyst­kim re­wo­lu­cji is­lam­skiej w Ira­nie.

W 1992 roku do ECO przy­stą­pi­ło sie­dem no­wych człon­ków: Afga­ni­stan, Azer­bej­dżan, Ka­zach­stan, Kir­gi­stan, Ta­dży­ki­stan, Turk­me­ni­stan, Uz­be­ki­stan. Pań­stwa człon­kow­skie pod­kre­śla­ły cią­głość współ­pra­cy i od­wo­ły­wa­ły się do do­świad­czeń z po­przed­nich lat. Dla­te­go też za je­den z pod­sta­wo­wych do­ku­men­tów uzna­wa­ny jest Trak­tat z Izmi­ru (1977), któ­ry dał praw­ne pod­sta­wy do funk­cjo­no­wa­nia RCD. Ak­ce­sja no­wych człon­ków w dniu 20 maja 1992 roku roz­po­czę­ła nowy etap w roz­wo­ju or­ga­ni­za­cji. Zna­la­zło to od­bi­cie w dzie­się­ciu no­wych do­ku­men­tach przy­ję­tych w maju 1996 roku pod­czas spo­tka­nia w Asz­cha­ba­dzie, oraz po­now­nie, sym­bo­licz­nie w Izmi­rze (14.09.1996).

Sta­tu­to­we cele ECO to pro­mo­cja współ­pra­cy go­spo­dar­czej, tech­nicz­nej i kul­tu­ral­nej po­mię­dzy pań­stwa­mi człon­kow­ski­mi przede wszyst­kim w ta­kich dzie­dzi­nach, jak: han­del i in­we­sty­cje, trans­port i te­le­ko­mu­ni­ka­cja, ener­gia, prze­mysł wy­do­byw­czy i ochro­na śro­do­wi­ska, rol­nic­two, prze­mysł i tu­ry­sty­ka, roz­wój za­so­bów ludz­kich i zrów­no­wa­żo­ny roz­wój, sto­sun­ki mię­dzy­na­ro­do­we¹³.

Pre­zen­to­wa­ne cele są bar­dzo am­bit­ne: pań­stwa win­ny dą­żyć do tego, by li­kwi­do­wać ba­rie­ry w han­dlu i pro­mo­wać han­del we­wnątrz­re­gio­nal­ny oraz zwięk­szać udział państw człon­kow­skich w han­dlu świa­to­wym i dą­żyć do stop­nio­wej in­te­gra­cji z ryn­kiem świa­to­wym. Ce­lem państw człon­kow­skich jest rów­nież li­be­ra­li­za­cja han­dlu, współ­pra­ca w wy­ko­rzy­sta­niu re­gio­nal­nych za­so­bów na­tu­ral­nych, roz­wój miej­sco­we­go po­ten­cja­łu za­rów­no w za­kre­sie rol­nic­twa, jak i prze­my­słu. ECO chce też dą­żyć w za­cie­śnie­nia współ­pra­cy z in­ny­mi or­ga­ni­za­cja­mi re­gio­nal­ny­mi oraz mię­dzy­na­ro­do­wy­mi.

Przy­wód­cy państw człon­kow­skich spo­ty­ka­li się na szczy­tach, po za­koń­cze­niu któ­rych pu­bli­ko­wa­ne były de­kla­ra­cje – do­ku­men­ty przed­sta­wia­ją­ce pod­sta­wo­we cele or­ga­ni­za­cji¹⁴. Na spo­tka­niu, któ­re od­by­ło się z Stam­bu­le w grud­niu 2010 roku, przy­ję­to de­kla­ra­cję po­twier­dza­ją­cą wolę i dą­że­nie państw człon­kow­skich do re­ali­za­cji za­ło­żo­nych ce­lów, w tym utwo­rze­nia stre­fy wol­ne­go han­dlu do 2015 roku De­kla­ra­cja za­wie­ra w trzy­dzie­stu punk­tach rów­nież stwier­dze­nia od­no­szą­ce się za­rów­no do współ­pra­cy go­spo­dar­czej, jak i po­li­tycz­nej. Szcze­gól­ną wagę przy­kła­da­no do kwe­stii bez­pie­czeń­stwa ener­ge­tycz­ne­go i jego zna­cze­nia¹⁵.

Afga­ni­stan po­zo­sta­je jed­nym z cen­tral­nych pro­ble­mów rów­nież i w tej or­ga­ni­za­cji. Dla ta­kich kra­jów, jak Iran i Pa­ki­stan sta­bil­ność i bez­pie­czeń­stwo re­gio­nal­ne ma szcze­gól­ne zna­cze­nie nie tyl­ko z uwa­gi na wspól­ną gra­ni­cę z Afga­ni­sta­nem, ale też na licz­bę uchodź­ców. Pań­stwa człon­kow­skie wy­ra­zi­ły go­to­wość wspar­cia pro­ce­su od­bu­do­wy Afga­ni­sta­nu m.in. po­przez po­wo­ła­nie spe­cjal­ne­go fun­du­szu dla tego celu¹⁶. Po­wi­ta­ły one z za­do­wo­le­niem roz­po­czę­cie tzw. Pro­ce­su Ka­bul­skie­go¹⁷. Se­kre­ta­riat ECO wy­szedł z ini­cja­ty­wą włą­cze­nia się do prac po­wo­ła­nej w 2010 roku High-Le­vel Core Gro­up of Re­gio­nal Bo­dies on Afgha­ni­stan, któ­rej ce­lem mia­ła­by być ko­or­dy­na­cja dzia­łań or­ga­ni­za­cji re­gio­nal­nych.

ECO ma jed­nak wie­le pro­ble­mów z re­ali­za­cją swo­ich ce­lów i za­mie­rzeń. Pań­stwom człon­kow­skim bra­ku­je przede wszyst­kim od­po­wied­nich środ­ków, zaś ECO nie ko­rzy­sta z ze­wnętrz­ne­go wspar­cia fi­nan­so­we­go. Na moż­li­wo­ści sku­tecz­ne­go dzia­ła­nia or­ga­ni­za­cji mają też wpływ re­la­cje ame­ry­kań­sko-irań­skie.

*

Przed­sta­wio­ne po­wy­żej trzy ini­cja­ty­wy i or­ga­ni­za­cje re­gio­nal­ne po­wsta­ły w okre­sie ostat­nich dwóch dzie­się­cio­le­ci. Prze­słan­ką do ich po­wsta­nia była za­rów­no zmie­nia­ją­ca się sy­tu­acja w re­gio­nie, jak i prze­kształ­ce­nia o cha­rak­te­rze glo­bal­nym. Kra­je, któ­re od­zy­ska­ły nie­pod­le­głość sta­nę­ły przed za­da­niem bu­do­wa­nia no­wej pań­stwo­wo­ści i roz­wo­ju go­spo­dar­cze­go. Szan­są dla nich była współ­pra­ca re­gio­nal­na. Ele­men­tem uła­twia­ją­cym współ­pra­cę była wspól­no­ta dzie­jów, wię­zi et­nicz­ne, re­li­gij­ne i kul­tu­ro­we, co nie ozna­cza, że nie brak kwe­stii spor­nych, a na­wet kon­flik­to­wych. Nie­któ­re z państw Azji Za­chod­niej i Środ­ko­wej dys­po­nu­ją po­waż­ny­mi za­so­ba­mi su­row­ców ener­ge­tycz­nych¹⁸. Per­spek­ty­wicz­nie są atrak­cyj­ny­mi do­staw­ca­mi ropy i gazu za­rów­no dla Eu­ro­py, jak i dla szyb­ko roz­wi­ja­ją­cych się go­spo­da­rek azja­tyc­kich, jak Chi­ny czy In­die. Tym sa­mym ro­śnie ich po­li­tycz­ne zna­cze­nie, a Azja Środ­ko­wa wpły­wa na kształ­to­wa­nie się no­wej geo­po­li­ty­ki i geo­go­spo­dar­ki¹⁹.

Od 2001 roku, z chwi­lą roz­po­czę­cia dzia­łań woj­sko­wych w Afga­ni­sta­nie kraj ten zna­lazł się w cen­trum za­in­te­re­so­wa­nia za­rów­no państw azja­tyc­kich, jak i ze­wnętrz­nych. Sta­bil­ność i bez­pie­czeń­stwo zo­sta­ły za­gro­żo­ne rów­nież w kra­jach są­sied­nich. Dą­że­nia do ure­gu­lo­wa­nia sy­tu­acji prze­ja­wia­ły za­rów­no Sta­ny Zjed­no­czo­ne i inne pań­stwa za­chod­nie, jak i pań­stwa re­gio­nal­ne, cho­ciaż mo­ty­wy każ­de­go z ak­to­rów róż­ni­ły się mię­dzy sobą. Ini­cja­ty­wa REC­CA z 2005 roku nosi cha­rak­ter glo­bal­ny za­rów­no z uwa­gi na jej uczest­ni­ków, jak i cha­rak­ter kwe­stii afgań­skiej. Kon­cep­cja dzia­łań po­przez tę ini­cja­ty­wę, wy­pra­co­wa­na w Wa­szyng­to­nie, re­ali­zo­wa­na jest z ak­tyw­nym udzia­łem rów­nież państw re­gio­nal­nych, któ­re wi­dzą w niej szan­sę wła­sne­go roz­wo­ju. Wy­da­je się, że REC­CA jest in­no­wa­cyj­ną for­mą współ­pra­cy mię­dzy­na­ro­do­wej w bu­do­wie struk­tur bez­pie­czeń­stwa.

Istot­ną rolę w pro­ce­sie kon­stru­owa­nia, a na­stęp­nie dzia­łal­no­ści no­wych or­ga­ni­za­cji od­gry­wa Tur­cja. Kraj ten, od wie­lu lat za­bie­ga­ją­cy o człon­ko­stwo we wspól­no­tach eu­ro­pej­skich, w ostat­nich la­tach za­czął pro­wa­dzić nie­zwy­kle ak­tyw­ną po­li­ty­kę re­gio­nal­ną. Sym­bo­licz­nym wy­ra­zem tej ten­den­cji może być ECO, or­ga­ni­za­cja czy­sto re­gio­nal­na, bez uczest­nic­twa państw ze­wnętrz­nych, po­za­re­gio­nal­nych. Tur­cja wy­peł­ni­ła pew­ną próż­nię sił, któ­ra po­wsta­ła po zmia­nach ostat­nich dzie­się­cio­le­ci i aspi­ru­je do roli mo­car­stwa re­gio­nal­ne­go. Ini­cja­ty­wy współ­pra­cy re­gio­nal­nej i tu­rec­kie suk­ce­sy po­li­tycz­ne spra­wia­ją, że mo­że­my mó­wić o kształ­to­wa­niu się no­we­go re­gio­nu: Azji Środ­ko­wo-Za­chod­niej.