Obrzęk naczynioruchowy wrodzony i nabyty - ebook

Autorzy

Prof. dr hab. n. med. Anna Bodzenta-Łukaszyk

Klinika Alergologii i Chorób Wewnętrznych, Uniwersytecki Szpital Kliniczny w Białymstoku

Dr n. med. Małgorzata Bulanda

Zakład Alergologii Klinicznej i Środowiskowej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Dr hab. n. med., prof. nadzw. Andrzej Chciałowski

Klinika Chorób Infekcyjnych i Alergologii, Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Dr hab. n. med. Ewa Czarnobilska, prof. nadzw. UJ

Zakład Alergologii Klinicznej i Środowiskowej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Dr hab. n. med. Katarzyna Grzela

Klinika Pneumonologii i Alergologii Wieku Dziecięcego, Warszawski Uniwersytet Medyczny

Prof. dr hab. n. med. Jerzy Kruszewski

Klinika Chorób Infekcyjnych i Alergologii, Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Prof. dr hab. n. med. Marek Kulus

Klinika Pneumonologii i Alergologii Wieku Dziecięcego, Warszawski Uniwersytet Medyczny

Dr hab. n. med. Maciej Kupczyk, prof. nadzw.

Klinika Chorób Wewnętrznych, Astmy i Alergii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Prof. dr hab. n. med. Krzysztof Kuziemski

Katedra Pneumonologii i Alergologii, Gdański Uniwersytet Medyczny

Dr n. med. Ewelina Łukaszyk

Klinika Geriatrii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Dr n. med. Mateusz Łukaszyk

Klinika Alergologii i Chorób Wewnętrznych, Uniwersytecki Szpital Kliniczny w Białymstoku

Dr n. med. Tomasz Matuszewski

Klinika Chorób Infekcyjnych i Alergologii, Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Dr hab. n. med. Marita Nittner-Marszalska, prof. nadzw.

Klinika Chorób Wewnętrznych i Alergologii, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu

Dr n. med. Katarzyna Piotrowicz-Wójcik

Zakład Alergologii Klinicznej i Środowiskowej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Mgr inż. arch. Michał Rutkowski

Prezes Zarządu Polskiego Stowarzyszenia Pomocy Chorym z Obrzękiem Naczynioruchowym „Pięknie Puchnę”

Dr n. med. Marcin Stobiecki

Zakład Alergologii Klinicznej i Środowiskowej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Prof. dr hab. n. med. Andrzej Szpak

Instytut Medycyny Wsi w Lublinie

Prof. dr hab. n. med. Jerzy Windyga

Klinika Zaburzeń Hemostazy i Chorób Wewnętrznych oraz Zakład Hemostazy i Chorób Metabolicznych, Instytut Hematologii i Transfuzjologii w Warszawie

Dr n. med. Aleksander Zakrzewski

Klinika Chorób Infekcyjnych i Alergologii, Wojskowy Instytut Medyczny w WarszawieWykaz skrótów

AAAAI (American Academy of Allergy, Asthma & Immunology) – Amerykańska Akademia Alergii, Astmy i Immunologii

AAAI (American Academy of Allergy and Immunology) – Amerykańska Akademia Alergii i Immunologii

AAE (acquired angioedema) – nabyty obrzęk naczynioruchowy

AAV gene therapy (adeno-associated virus gene therapy) – terapia genowa oparta na wirusach towarzyszących adenowirusom

ACEI (angiotensin-converting enzyme inhibitors) – inhibitory enzymu konwertującego angiotensynę

ACEI-AAE (angiotensyn-converting enzyme inhibitors AAE) – nabyty obrzęk naczynioruchowy związany ze stosowaniem inhibitorów enzymu konwertującego angiotensynę

AE (angioedema) – obrzęk naczynioruchowy

AECT (Angioedema Control Test) – test kontroli nawracającego obrzęku naczynio­ruchowego

aHUS (atypical hemolytic-uremic syndrome) – atypowy zespół hemolityczno-mocznicowy

ANGPT1 – mutacja genu angiopoetyny 1

ANGTP1-HAE (HAE caused by a mutation in the angiopoietin-1 gene) – wrodzony obrzęk naczynioruchowy spowodowany mutacjami w genie angiopoetyny 1

AP (alternative pathway) – szlak alternatywny

APP – aminopeptydaza P

BK (bradykinin) – bradykinina

BKR₁ (bradykinin receptor 1) – receptor typu 1 dla BK

BKR₂ (bradykinin receptor 2) – receptor typu 2 dla BK

BSACI (British Society for Allergy and Clinical Immunology) – Brytyjskie Towarzystwo Alergii i Immunologii Klinicznej

C (complement) – dopełniacz

C1-INH (C1 inhibitor) – inhibitor składowej dopełniacza C1

C1-INH-AAE – nabyty obrzęk naczynioruchowy z niedoborem C1-INH

C1-INH-HAE (C1-inhibitor HAE) – wrodzony obrzęk naczynioruchowy wywołany niedoborem inhibitora

C1-INH-HAE – 1 – wrodzony obrzęk naczynioruchowy typu 1 (chyba tak w książce, w tym jednym miejscu było rozpisane, do sprawdzenia)

C1-INH-HAE -2 – wrodzony obrzęk naczynioruchowy typu 2

ChPL – Charakterystyka Produktu Leczniczego

CP (classic pathway) – szlak klasyczny

CPN (carboxypeptidase N) – karboksypeptydaza N

DGP – przeciwciała przeciwko deaminowanemu peptydowi gliadyny

DM (dermatomyositis) – zapalenie skórno-mięśniowe

DPP-IV – dipeptylopeptydaza IV

EAACI (European Academy of Allergy and Clinical Immunology) – Europejska Akademia Alergii i Immunologii Klinicznej

ECMO (extracorporeal membrane oxygenators) – ciągłe pozaustrojowe utlenowanie krwi

EMA (European Medicines Agency) – Europejska Agencja Leków

EmA – przeciwciała przeciwko endomysium mięśni gładkich

FA – fosfataza alkaliczna

FDA (Food and Drug Administration) – Agencja Żywności i Leków

FFP (fresh frozen plasma) – świeżo mrożone osocze

FSAP (factor VII-activating protease) – proteaza aktywująca czynnik krzepnięcia VII

FVL (factor V Leiden) –czynnik V krzepnięcia typu Leiden

FXI (factor XI) – czynnik krzepnięcia XI

FXII (factor XII) – czynnik krzepnięcia XII

FXII-HAE (HAE caused by a mutation in the factor XII gene) – wrodzony obrzęk naczynio­ruchowy spowodowany mutacjami w genie czynnika XII

HAE (hereditary angioedema) – wrodzony obrzęk naczynioruchowy

HAEi (HAE International) – Międzynarodowe Stowarzyszenie Pacjentów z Niedoborem C1-INH

HMWK (high-molecular-weight kininogen) – wielkocząsteczkowy kininogen

HUVS (hypocomplementemic urticarial vasculitis syndrome) – zespół pokrzywkowego zapalenia naczyń

ICD-9 – Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób, wersja nr 9

Ig (immunoglobulin) – immunoglobuliny

IgG (immunoglobulin G) – immunoglobulina G

IH-AAE (idiopathic histaminergic AAE) – nabyty obrzęk naczynioruchowy histaminergiczny

InH-AAE (idiopathic non histaminergic aquired angioedema) – obrzęk naczynioruchowy idiopatyczny niezwiązany z histaminą (niehistaminergiczny)

IOS (Icatibant Outcome Survey)

KK (kallikrein) – kalikreiny

KKS (kallikrein–kinin system) – układ kalikreina–kinina

KLK1 (tissue kallikrein 1) – kalikreina tkankowa 1

KNG1 – kininogen 1

KNG1-HAE (HAE caused by a mutation in the kininogen 1 gene) – wrodzony obrzęk naczynioruchowy spowodowany mutacjami w genie kininogenu 1

LDH – dehydrogenaza mleczanowa

LMWK (low-molecular-weight kininogen) – małocząsteczkowy kininogen

Lys-BK – Lys-bradykinina

MAC (membrane attack complex) – kompleks atakujący błonę komórkową

MBLP (mannose binding lectin pathway) – szlak lektynowy

MGUS (monoclonal gammopathy of undetermined significance) – gammapatia mono­klonalna o nieokreślonym znaczeniu.

MLPA (multiplex ligation-dependent probe amplification) – multipleksowe wzmocnienie sondy zależne od ligacji

nC1-INH-HAE – wrodzony obrzęk naczynioruchowy z prawidłowym stężeniem i prawidłową funkcją C1-INH

NEP – neprylizyna

NGS (next generation sequencing) – metody sekwencjonowania następnej generacji

PAF (platelet activating factor) – czynnik aktywujący płytki krwi

PCR (polymerase chain reaction) – reakcja łańcuchowej polimerazy

PGD₂ – prostaglandyna D₂

PK (prekallikrein) – prekalikreina

pKK – prekalikreina

Pl (plasmin) – plazmina

PLG – mutacja plazminogenu

Plg (plasminogen) – plazminogen

PLG-HAE (HAE caused by a mutation in the plasminogen gene) – wrodzony obrzęk naczynioruchowy spowodowany mutacjami w genie plazminogenu

PM (polymyositis) – zapalenie wielomięśniowe

PNH (paroxysmal nocturnal hemoglobinuria) – napadowa nocna hemoglobinuria

PRCP (prolylcarboxypeptidase) – prolylkarboksypeptydaza

QoL(Quality of Life) – jakość życia

RA (recurrent angioedema) – obrzęk naczynioruchowy nawracający

SERPIN (serine protease inhibitor) – inhibitory proteaz serynowych

SLE (systemic lupus erythematosus) – toczeń rumieniowaty układowy

SNV (single nucleotide variant) – mutacja typu substytucji (podstawienia) pojedynczego nukleotydu

SVCS (superior vena cava syndrome) – zespół żyły głównej górnej

tTG – przeciwciała przeciwko transglutaminazie tkankowej

UNK-HAE (unknown cause HAE) – wrodzony obrzęk naczynioruchowy o nieznanej przyczynie

uPA (urokinase-type plasminogen activator) – receptor urokinazowy dla aktywatora plazminogenu

VAD (ventricular assist device) – urządzenie wspomagające pracę komór serca

WAO (World Allergy Organization) – Światowa Organizacja Alergii

WHO (World Health Organization) – Światowa Organizacja Zdrowia1. Wprowadzenie - Mateusz Łukaszyk ,Anna Bodzenta-Łukaszyk

Obrzęk naczynioruchowy (angioedema, AE) należy do stanów zagrożenia życia. Charakterystycznym objawem choroby jest występujące napadowo, nawracające, ograniczone i niesymetryczne obrzmienie luźnej tkanki łącznej w warstwie podskórnej twarzy i kończyn lub obrzmienie warstwy podśluzówkowej górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego. Obrzęk może być zlokalizowany w różnych częściach ciała. Najczęstszą lokalizacją obrzęku są okolice oczodołów, usta, język, kończyny, okolice genitaliów i ściana jelit. Może on występować w jednym miejscu lub w wielu lokalizacjach jednocześnie. Często współistnieje z pokrzywką.

Obrzęk naczynioruchowy został po raz pierwszy opisany w 1586 roku przez włoskiego naukowca z Mantui Marcello Donati (1538–1602). Opis dotyczył młodego pacjenta z obrzękiem ust i twarzy oraz zmianami na skórze o typie żywoczerwonej pokrzywki .

Pojedyncze przypadki pacjentów z izolowanym obrzękiem naczynioruchowym lub obrzękiem współistniejącym z pokrzywką opisali: w 1777 roku Franz Anton Mai (1742–1814), w 1843 roku Robert James Graves (1796–1853) i w 1876 roku John Laws Milton (1820–1898) .

W 1882 roku niemiecki lekarz Heinrich Irenaeus Quincke pracujący w Klinice Uniwersytetu w Kolonii (Christian-Albrechts-Universität zu Kiel) opisał serię przypadków pacjentów z ostrym, ograniczonym (bez pokrzywki) obrzękiem naczynioruchowym. Z nazwiskiem tego lekarza wiąże się ciągle aktualna nazwa choroby – obrzęk Quinckego, obowiązująca w wielu krajach, szczególnie jeśli obrzęk dotyczy twarzy i warg .

Drugą nazwę – obrzęk angioneurotyczny – zaproponował w 1885 roku Paul Strubing, sugerując potencjalny związek między układem nerwowym i występowaniem objawów obrzęku . Sześć lat później, tj. w 1888 roku, sir Wiliam Osler (1849–1919), nazywany ojcem współczesnej medycyny, opisał pięć przypadków wrodzonego obrzęku naczynioruchowego w jednej rodzinie, w tym jeden przypadek śmiertelny .

W latach 1909–1933 publikowano liczne opisy rodzinnych przypadków obrzęku. W 1909 roku Bulloch zwrócił uwagę na pewną angielską rodzinę, analizując 7 jej pokoleń – 49 członków rodziny zgłaszało różne objawy obrzęku, a 12 zmarło z powodu obrzęku krtani .

Interesujący opis 181 przypadków rodzinnego obrzęku naczynioruchowego występującego w 21 rodzinach przedstawili w roku 1929 Dunlap i Lemon . W 1933 roku Cockayne w podręczniku genetyki skóry opublikował pierwsze dane dotyczące możliwości diagnozowania tego schorzenia .

W kolejnych latach pierwszej połowy XX wieku nie odnotowano zbyt wielu doniesień, w tym opisów przypadków i możliwości terapeutycznych obrzęku naczynioruchowego. Ponowne zainteresowanie tą chorobą wiąże się z odkryciem w 1961 roku przez zespół patologów pod kierownictwem Irwina H. Lepowa z Case Western Reserve University w Cleveland (USA) naturalnie występującego w surowicy krwi inhibitora pierwszej składowej układu dopełniacza, nazwanego inhibitorem C1 esterazy (C1 esterase inhibitor, C1-INH) .

W tym samym roku amerykański badacz Nathaniel Landerman przedstawił Amerykańskiej Akademii Alergii i Immunologii (American Academy of Allergy and Immunology) swoje obserwacje dotyczące grupy pacjentów z wrodzonym obrzękiem naczynioruchowym hospitalizowanych w Walter Reed Army Hospital w Waszyngtonie. Dane te, zawierające informacje uzyskane od pacjentów z wywiadu, objawy kliniczne i diagnostykę różnicową, opublikował w 1962 roku w prestiżowym czasopiśmie „Journal of Allergy” . Landerman, nazywany pionierem alergologii, powiązał odkrycia z badań podstawowych z danymi klinicznymi i zaproponował kryteria umożliwiające różnicowanie obrzęków w zależności od czynników wywołujących obrzęk, tj. różnicowanie obrzęku alergicznego i obrzęku niealergicznego .

Współpraca Landermana z naukowcami z Harvard Medical School w Bostonie i Case Western Reserve University w Cleveland (F. Rosen, V. Donaldson, I. Lepow, O. Ratnoff) istotnie wpłynęła na postęp w badaniach nad patomechanizmem i diagnostyką tego schorzenia . Zwrócono uwagę, że u niektórych pacjentów stężenia inhibitora C1 były prawidłowe, a niekiedy nawet podwyższone, natomiast jego aktywność była obniżona. Badania te pozwoliły wyodrębnić dwa klinicznie podobne podtypy wrodzonego obrzęku naczynioruchowego – typ I i typ II . W 1972 roku Caldwell i wsp. opisali pierwszy przypadek nabytego obrzęku naczynioruchowego u pacjenta z chorobą układową – mięsakiem limfatycznym . Nadal jednak, mimo intensywnych badań naukowych nad patomechanizmem obrzęku naczynioruchowego, nie uzyskiwano jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, które mediatory odpowiadają za pojawianie się klinicznych objawów obrzęku, zarówno wrodzonego, jak i nabytego.

Jedenaście lat później, w 1983 roku, Allen P. Kaplan i wsp. ze State University of New York na podstawie badań doświadczalnych wykazali, że mediatory odpowiedzialne za zwiększoną przepuszczalność naczyniową i obrzęk tkanek należą głównie do kinin osoczowych i biorą udział w procesie aktywacji układu kontaktu .

Kolejne publikacje, z lat 80. XX wieku, zwracają uwagę na wzrost liczby przypadków pacjentów z nabytym obrzękiem naczynioruchowym, zarówno o typie auto­immunologicznym, jak i indukowanym lekami, głównie inhibitorami enzymu konwertującego angiotensynę . W 1998 roku w czasopiśmie „Lancet” została opublikowana praca, w której podkreślono istotną rolę bradykininy jako głównego mediatora odpowiedzialnego za obrzęk tkanek we wrodzonym obrzęku naczynioruchowym .

W 2000 roku opisano nową postać wrodzonego obrzęku naczynioruchowego – typ III, z prawidłowym stężeniem i aktywnością inhibitora C1, ale z mutacją czynnika XII, którą zapoczątkowują prawdopodobnie estrogeny . Rozpoczęła się era badań genetycznych w rodzinach pacjentów z wrodzonym obrzękiem naczynioruchowym i identyfikacja nowych mutacji, nie tylko czynnika XII, lecz także inhibitora tkankowego aktywatora plazminogenu i angiopoetyny . Problemem klinicznym są nadal pacjenci z nabytym obrzękiem naczynioruchowym, których liczba wzrasta. Patomechanizm tej patologii jest nadal dyskusyjny.

Piśmiennictwo

1. World Digital Library: On Medicine – De medicina. http://www.wdl.org/en/item/11618/ (dostęp: 4.11.2015).

2. Reshef A., Kidon M., Leibovitch I.: The story of angioedema; from Quincke to bradykinin. Clinical Reviews in Allergy & Immunology. 2016; 51: 121–139.

3. Quincke H.: Uber akutes umschriebenes Hautödem. Monatsschrift für Praktische Dermatologie. 1882; 1: 160–169.

4. Strübing P.: Uber akutes (angioneurotisches) Ödem. Zeitschrift für Klinische Medizin. 1885; 9: 381.

5. Osler W.: Hereditary angio-neurotic oedema. American Journal of Medical Science. 1888; 95: 362.

6. Bulloch W.: Angioneurotic oedema, the treasury of the human inheritance. Eugenics Laboratory Memoirs. 1909; 9: 38.

7. Dunlap H.F., Lemon W.S.: The hereditary type of angioneurotic edema. American Journal of Medical Science. 1929; 177: 259–273.

8. Cockayne E.A.: Inherited abnormalities of the skin and its appendages. Oxford University Press, Oxford 1933: 371–375.

9. Pensky J., Levy L.R., Lepow I.H.: Partial purification of a serum inhibitor C1-esterase. Journal of Biological Chemistry. 1961; 236: 1674–1679.

10. Landerman N.: Hereditary angioneurotic edema: I. Case reports and review of the literature. Journal of Allergy. 1962; 33: 316–329.

11. Donaldson V.H., Evans R.R.: A biochemical abnormality in hereditary angioneurotic edema: absence of serum inhibitor C1-esterase. American Journal of Medicine. 1963; 35: 37–44.

12. Donaldson V.H., Rosen F.S.: Action of complement in hereditary angioneurotic edema: the role of inhibitor C1-esterase. Journal of Clinical Investigation. 1964; 43: 2204–2213.

13. Rosen F.S., Pensky J., Donaldson V.H. i wsp.: Hereditary angioneurotic edema: two genetic variants. Science. 1965; 148: 957–958.

14. Rosen F.S., Alper C.A., Pensky J. i wsp.: Genetically determined heterogeneity of the C1 esterase inhibitor in patients with hereditary angioneurotic edema. Journal of Clinical Investigation. 1971; 50: 2143–2149.

15. Caldwell J.R., Ruddy S., Schur P.H. i wsp.: Acquired C1-inhibitor deficiency in lymphosarcoma. Clinical Immunology and Immunopathology. 1972; 1: 39–52.

16. Fields T., Ghebrehiwet B., Kaplan A.P.: Kinin formation in hereditary angioedema plasma: evidence against kinin derivation from C2 and in support of “spontaneous” formation of bradykinin. Journal of Allergy and Clinical Immunology. 1983; 72: 54–60.

17. Geha R.S., Quinti I., Austen K.F. i wsp.: Acquired C1-inhibitor deficiency associated with antiidiotypic antibody to monoclonal immunoglobulins. New England Journal of Medicine. 1985; 312: 534–540.

18. Alsenz J., Bork K., Loos M.: Autoantibody-mediated acquired deficiency of C1 inhibitor. New England Journal of Medicine.1987; 316: 1360–1366.

19. Jett G.K.: Captopril-induced angioedema. Annals of Emergency Medicine. 1984; 13: 489–490.

20. Israili Z.H., Hall D.: Cough and angioneurotic edema associated with angiotensin converting-enzyme inhibitor therapy. Annals of Internal Medicine. 1992; 117: 234–243.

21. Nussberger J., Cugno M., Amstutz C. i wsp.: Plasma bradykinin in angio-oedema. Lancet. 1998; 351: 1693–1697.

22. Bork K., Barnstedt S., Koch P. i wsp.: Hereditary angioedema with normal C1-inhibitor activity in women. Lancet. 2000; 356: 213–217.

23. Cichon S., Martin L., Hennies H. i wsp.: Increased activity of coagulation factor XII (Hageman factor) causes hereditary angioedema type III. American Journal of Human Genetics. 2006; 79: 1098–1104.

24. Bork K., Wulff K., Witzke G. i wsp.: Hereditary angioedema with normal C1-INH with versus without specific FXII gene mutations. Allergy. 2015; 70: 1004–1012.

25. Bork K., Wulff K., Steinmuller-Magin L. i wsp.: Hereditary angioedema with a mutation in the plasminogen gene. Allergy. 2018; 73: 442–450.

26. Germenis A.E., Margaglione M., Pesquero J. i wsp.: International consensus on the use of genetics in the management of hereditary angioedema. Journal of Allergy and Clinical Immuno­logy: In Practice. 2019.