Obywatelska armia Rzeczypospolitej - ebook

WSTĘP

Andrzej Maksymilian Fredro, kasztelan lwowski, marszałek sejmu warszawskiego z 1652 roku, wybitny pisarz polityczny epoki baroku, w swoim dziele _Vir Concilii_, opisując postawę zajmowaną przez uczestniczących w życiu publicznym obywateli, w tym przede wszystkim przywódców Rzeczpospolitej, wprowadził rozróżnienie na _rectores_ i polityków. Ten pierwszy termin można tłumaczyć jako rządca czy przewodnik, my dziś najpewniej użylibyśmy sformułowania mąż stanu. Cechować go winny, w opinii Fredry, zdolność do rozpoznania nadchodzących niebezpieczeństw, umiejętność znalezienia środków zaradczych, przeanalizowania alternatyw, odpowiednio wczesnego rozpoczęcia niezbędnych przygotowań. Tak opisywany mąż stanu może stać się przywódcą Rzeczpospolitej, określanej przez Fredrę mianem _republiki ludowej_ (_res publica popularis_), państwa zbudowanego na fundamencie wolności, tworzonego przez naród szlachecki. Jednym z głównych zadań rectora jest też jednoczenie wspólnoty i naprawa państwa, bo Fredro pisząc w latach siedemdziesiątych XVII wieku, miał świadomość głębokiego kryzysu i potrzeby przeprowadzenia niezbędnych zmian.

A kim są politycy? To ludzie aktywni, ale niekierujący się w swym postępowaniu katalogiem cnót publicznych, których kultywowanie jest niezbędne dla sprawnego funkcjonowania Rzeczpospolitej. W tym sensie są oni raczej produktem, a nie źródłem upadku państwa. Uprawiają, jak argumentował Fredro, „wypaczoną politykę”, odwracając pojęcia, fałsz określając mianem prawdy, wady cnotami, atakując to, co prawe, a chwaląc występnych. Ci fałszywi przyjaciele ludu używają daru wymowy, aby wprowadzać w błąd, mamić współrodaków, koncentrują się na doraźnych korzyściach, zaniedbując podstawowe interesy wspólnoty, którą też świadomie rozbijają.

Ta negatywna charakterystyka związana jest z katalogiem cnót publicznych, które Fredro afirmował i którymi winien cechować się mąż stanu. Jedną z najważniejszych jest zarówno zdolność do rozpoznania niebezpieczeństwa, jak i to, co dziś określilibyśmy mianem odwagi cywilnej w życiu publicznym. Fredro potępia szczególnie tych, którzy milczą w obliczu zagrożenia, i uważa, że nie da się pogodzić prawdziwej wielkości z obojętnością czy zejściem z drogi dążenia do prawdy1.

Dlaczego zdecydowałem się na odwołanie do dzieła Fredry w pracy poświęconej kwestiom jak najbardziej aktualnym, a mianowicie konieczności przywrócenia w nowoczesnej formule powszechnego przeszkolenia wojskowego? Powodów jest kilka. Fredro uważał, i ja podzielam ten pogląd, że nie da się zbudować sprawnie funkcjonującego państwa bez zjednoczenia tworzącej je wspólnoty, naprawy obyczajów i przywrócenia ducha Rzeczpospolitej. Pisząc w okresie kryzysu państwa, mając świadomość zagrożeń i negatywnych trendów społecznych, szukał źródeł nadziei i poprawy. Był zdania, że przygotowanie wojskowe obywateli, którego nie da się odbudować bez fundamentu, jakim była gotowość do obrony wspólnoty i poświęcenia na rzecz Rzeczpospolitej partykularnych interesów, jest pierwszym krokiem na drodze ku budowie lepszego państwa „republiki ludowej”, będącej też państwem wolności. Bez naprawy obyczajów prywatnych, a konsekwencją tego muszą też być zmiany w zakresie cnót publicznych, starania w zakresie przezwyciężenia kryzysu będą daremne. Istotne jest nie to, w jakiej formie sprawujemy służbę publiczną, ale sama gotowość poświęcenia się dla wspólnoty. Kryzys, zarówno państwa, jak i systemu przedstawicielskiego (demokracji), który tak silnie odczuwał Fredro w XVII wieku, jest tym, z czym my musimy zmagać się w trzecim dziesięcioleciu XXI wieku. Znaleźliśmy się w gruncie rzeczy w podobnej sytuacji. Przeczuwając zbliżające się zagrożenie, wyraźnie już rysującą się skłonność sąsiadów do uprawiania agresywnej, zaborczej polityki, w której głównym argumentem była siła, Fredro szukał gorączkowo lekarstwa na chorobę państwa. W moim odczuciu pisał swoje traktaty w rozpaczy, bo przeczuwał, że naród szlachecki Rzeczpospolitej, jeśli nie uda mu się przezwyciężenie kryzysu swej wspólnoty, będzie miał do wyboru albo upodobnić się do sąsiadów, co oznaczało zaprzepaszczanie wolności, wartości najcenniejszej w I Rzeczpospolitej2, albo groziło mu, że zostanie wystawiony na łaskę silniejszych sąsiadów.

Współczesna Rzeczpospolita znalazła się w wielu aspektach w sytuacji podobnej. Nie doznaliśmy co prawda (jeszcze) klęsk wojennych, ale poczucie kryzysu, upadku, załamywania się dotychczasowego porządku i braku nadziei wydają się podobne. Trudno we współczesnej Polsce, a zapewne nawet Europie, znaleźć optymistów, tych, którzy skłonni są twierdzić, że pokolenie naszych dzieci, nie mówiąc już o wnukach, będzie żyło bezpieczniej i lepiej niż my. Ja przynajmniej jestem w tym względzie pesymistą.

Fredro pisał swój traktat w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVII wieku, co oznacza, że Rzeczpospolita miała jeszcze przed sobą okresy triumfu związane z wiktorią wiedeńską 1683 roku. Ale już jedno pokolenie później, za czasów III wojny północnej, stała się ona nie tylko terenem wyniszczających walk, ale w gruncie rzeczy przedmiotem w rozgrywce toczonej przez silniejszych rywali strategicznych. To wówczas straciliśmy naszą podmiotowość, dziś powiedzielibyśmy suwerenność. Rozbiory były jedynie konsekwencją tego faktu. Niech to doświadczenie stanowi dla nas memento.

Pisałem tę książkę ze świadomością, że to, co się dzieje w naszej części Europy, odrodzenie się rosyjskiego militaryzmu i imperializmu, nie tylko jest tendencją stałą i „porządkującą” regionalną politykę na następne dziesięciolecia, lecz także bez złudzeń na temat zdolności i motywacji naszych sojuszników. Nie lekceważę aliansów, ale hołduję poglądowi, że są one czynnikiem wspierającym, a nie zastępującym nasze zdolności do obrony Ojczyzny. Ze smutkiem obserwuję też upadek obyczajów publicznych w Rzeczpospolitej, niezdolność odbudowania wspólnoty, jej faktyczny rozpad wzmacniany jeszcze przez cynicznych polityków, prowadzących swą partykularną grę. To też nic nowego w naszych dziejach, podobnie zresztą jak nie nowe są następstwa tego rodzaju polityki. Mam wątpliwość, czy dostrzegamy, jako naród, rysujące się trendy. Dla mnie nie ulega wątpliwości, że jeśli nie zmodernizujemy naszego państwa, nie wykażemy się determinacją niezbędną do wzmocnienia naszych zdolności do obrony, a nie mam na myśli jedynie sił zbrojnych, raczej przede wszystkim odporność społeczną, to możemy powtórzyć gorzki los naszych przodków. Najpierw utracimy podmiotowość, a potem, czego nie można wykluczyć, byt państwowy i w konsekwencji zagrożone zostanie samo istnienie Polaków.

Ta książka, mimo że opisuje przede wszystkim wyzwania w zakresie bezpieczeństwa, zmieniający się charakter wojny, powrót wielkich armii i odwrócenie relacji między obszarem wojskowym a cywilnym, jest w gruncie rzeczy poświęcona czemuś znacznie ważniejszemu niż roztrząsanie kwestii, jak najlepiej zorganizować siły zbrojne Rzeczpospolitej. Bardziej zależy mi na debacie publicznej na temat modernizacji państwa i odbudowie ducha wspólnoty niż analizowaniu konkretnych, optymalnych rozwiązań.

Choć i te są ważne, choćby dlatego, że jesteśmy w stanie, mądrze wykorzystując doświadczenie innych, stworzyć nowoczesny system służby obywatelskiej, również w siłach zbrojnych. Elementy takiego modelu, czy to wywodzące się ze Szwecji, z Łotwy, Litwy czy Izraela, opisuję w tej książce.

Nie chodzi jednak o ich mechaniczne powielanie, ale o zbudowanie, z wykorzystaniem sprawdzonych rozwiązań, własnego systemu, który w najlepszym stopniu odpowiadał będzie naszym realiom.

Jestem też przekonany, że bez obudzenia ducha obywatelskiego nie zdołamy dokonać niezbędnych zmian. Element obywatelskości i wspólnoty wydaje mi się kluczowy, jeśli myślimy o naprawie Rzeczpospolitej. Ale dlaczego wprzęgać w to dzieło armię? Konieczność zmian wynika z sytuacji bezpieczeństwa, jest następstwem serii zdarzeń, na które mamy ograniczony wpływ i musimy na nie w odpowiedni sposób reagować. Zapewnienie bezpieczeństwa jest podstawowym zadaniem państwa, ale też czynnikiem o wielkiej sile jednoczenia jego obywateli. Jeśli nie wykorzystamy okazji i zanotujemy niepowodzenie w dziele naprawy sił zbrojnych, modernizacji państwa, a przede wszystkim odbudowie ducha wspólnoty, to niepowodzenie na tym polu będzie oznaczało kres Rzeczpospolitej, tak jak przydarzyło się to nam po wrześniowej klęsce.PRZYPISY

1 Marek Tracz-Tryniecki, _Wstęp,_ (w:) Andrzej Maksymilian Fredro, _Vir Consilii_, t. 1–2, Narodowe Centrum Kultury 2022, s. 81–119.

2 Zbigniew Ogonowski, _Filozofia polityczna w Polsce XVII wieku i tradycje demokracji europejskiej_, Warszawa 1992, s. 58–102.

3 https://ru.valdaiclub.com/files/46455/

4 https://www.svoboda.org/a/putin-prigrozil-postavkami-raketnogo-oruzhiya-protivnikam-zapadnyh-stran/32980807.html

5 https://globalaffairs.ru/articles/ob-iskusstve-svo/

6 https://globalaffairs.ru/wp-content/uploads/2023/12/doklad-politika-rossii-v-otnoshenii-mirovogo-bolshinstva.pdf

7 https://globalaffairs.ru/articles/kuda-techyot-reka-2024/

8 https://globalaffairs.ru/articles/ukraina-yadernoe-oruzhie/

9 https://ru.valdaiclub.com/about/staff/; https://ru.valdaiclub.com/about/experts/3789/; https://ru.valdaiclub.com/about/experts/3813/

10 Mick Ryan, _War Transformed. The Future of Twenty – First – Century Great Power Competition and Conflict,_ Naval Institute Press, Annapolis, Maryland, 2022, s. 82–84.

11 https://www.foreignaffairs.com/ukraine/russias-adaptation-advantage

12 Tamże, s. 83.

13 Tamże.

14 https://thealphengroup.com/wp-content/uploads/2022/10/WP3052-Future-War-and-Deterrence-Report-011122.pdf