Ochrona i konserwacja zabytkowych założeń ogrodowych - ebook

Przedmowa

Do wydania drugiego

Parki i ogrody są nieodłączną częścią kształtowanej przez człowieka przestrzeni. Wyrażają potrzebę harmonii i piękna, które w kolejnych epokach przyjmowały różną formę, zawsze stanowiąc wyróżnik i znak tożsamościowy epoki i miejsca. Ochrona ogrodów historycznych jest ważnym kierunkiem działań konserwatorskich, które mają na celu utrzymanie i przywracanie piękna kruchej materii ogrodowych dzieł sztuki. Uwypuklając ich wartości i znaczenie, określa metody ochrony, wskazuje środki i sposoby umożliwiające dalsze ich trwanie.

Zespół prac konserwatorskich zmierzających do podtrzymania egzystencji zabytków ogrodowych obejmuje wiele działań, które winny być wykonywane stale i pod opieką profesjonalistów. Przyjęty w przeszłości sposób postępowania rewaloryzacyjnego z bogatą częścią analityczną stał się wzorcem, wzbogacanym w kolejnych latach, w miarę uzyskiwania nowych doświadczeń i możliwości, jakie niesie rozwój technologii. Ochrona i rewaloryzacja założeń ogrodowych jest stale rozwijającą się dziedziną. Jest to proces bardzo wymagający, angażujący siły, środki, umiejętności i czas, ale też dostarczający satysfakcji, gdy przywrócone zostaje utracone piękno starego ogrodu, a wraz z nim cząstka nieuchronnie minionego czasu.

Nowe wydanie książki zostało zmienione i uzupełnione o współczesne dokonania na polu badawczym i realizacyjnym oraz przedstawia obecny stan przetrwania zabytków ogrodowych. Okres 25 lat, który upłynął od pierwszego wydania, rozwinął nowe techniki badawcze i analityczne, nie mniej nie zmienił znacząco stanu przetrwania ogrodów, który mimo nowych realizacji rewaloryzacji obiektów ogrodowych, ciągle pozostawia wiele do życzenia. Problematyka poruszana w niniejszej książce wciąż jest zatem aktualna.

Oddając w ręce czytelników uzupełnione wydanie książki wierzę, że pozostanie merytorycznym wsparciem dla wszystkich, którym los założeń ogrodowych nie jest obojętny.

Anna Majdecka-Strzeżek

Do wydania pierwszego

Parki, ogrody, krajobraz są ujmowane jako składniki dóbr kultury, są z natury swojej obiektami przyrodniczymi i zarazem kulturową częścią przestrzeni środowiska przyrodniczego, są utworami sztuki ogrodowej tworzonymi w przeszłości i współcześnie pod wpływem myśli twórczej człowieka. Dokumentują one tożsamość kraju, narodu, różnych grup społecznych, miejscowości, poszczególnych miejsc. Odzwierciedlają dawne potrzeby i upodobania oraz możliwości, ale też zawsze służą współczesnym potrzebom człowieka w odniesieniu do zdrowia, rekreacji, racjonalnego kształtowania przestrzeni otaczającej. Powstały rozmaite ich formy, które dzisiaj uczą i wychowują oraz wzmacniają poczucie tożsamości, tej organicznej, bo wynikającej z najściślejszego powiązania z rodzimym miejscem i tworzenia pod swojskim niebem.

Wytworzone wartości ogrodowych dóbr kultury są delikatnej materii, którą łatwo bezpowrotnie zniszczyć lub zdegradować, uszkodzić. Potrzebna jest ich ochrona i umiejętna opieka, właściwe użytkowanie. Powstające zniszczenia wymagają specjalistycznych działań konserwatorskich prowadzonych nie jednorazowo, lecz w sposób ciągły. Jako obiekty o charakterze przyrodniczym mają ważne znaczenie ekologiczne i wymagają traktowania ich w powiązaniu z miejscowym środowiskiem przyrodniczym.

Jednocześnie coraz większe zniszczenia i narastające zagrożenia uczyniły problem ochrony, opieki i rewaloryzacji bardzo aktualny, tak w kraju, jak i na świecie. Stan obecny w Polsce ogrodowych dóbr kultury ukazuje, jak wiele i jak pilne są te działania. Z myślą o nich przede wszystkim powstała ta książka. Sumuje ona głównie doświadczenia własne oraz wykorzystuje wyniki badań konserwatorskich innych ośrodków krajowych i zagranicznych. Może służyć jako podstawa merytoryczna i być pomocna przede wszystkim w pracy konserwatorów i historyków sztuki ogrodowej oraz architektów krajobrazu, architektów, ekologów, a także wielu innych współdziałających specjalistów – inżynierów budowlanych, meliorantów, rolników, leśników, ogrodników. Książka służyć będzie też studentom odpowiednich dziedzin wiedzy. Będą mogły z niej korzystać liczne rzesze miłośników ogrodowego i naturalnego piękna, społeczni działacze i twórcy, wszyscy, którym nie jest obojętny los dziedzictwa ogrodowego i krajobrazu.

Longin Majdecki1. Podstawy ogólne

1.1. Dynamika kształtowania ogrodów

Każdy ogród, jako określony układ przestrzenny, jest kształtowany plastycznie i funkcjonalnie w określonych warunkach środowiska przyrodniczego oraz odpowiednio do czasu, potrzeb i miejsca jego powstania, a także według aktualnie panujących kierunków artystycznych i innych zapatrywań, obyczajów lub wierzeń. Dlatego ogrody przybierają różną postać i wielkość oraz strukturę przestrzenną, co stanowi zarówno o ich wartościach artystycznych, jak i funkcjonalnych. Jednocześnie przestrzeń ogrodu, jako utwór stworzony przez człowieka, jest także częścią przestrzeni środowiska przyrodniczego, w którym człowiek żyje.

Zróżnicowanie potrzeb człowieka w przeszłości i współcześnie prowadzi do kształtowania rozmaitych struktur przestrzennych założeń ogrodowych. Są one formowane z zastosowaniem odpowiednich środków artystycznych, stanowiących o dyspozycji przestrzennej, kształcie, elementach, tworzywie, sposobach kompozycyjnych. Cechą charakterystyczną układów przestrzenno-kompozycyjnych ogrodów jest to, że główny w nich udział i podstawowe znaczenie mają tworzywa i elementy o charakterze naturalnym oraz ożywione. Są to przede wszystkim tworzywa roślinne w rozmaitych postaciach, jak drzewa, krzewy, krzewiny, byliny, rośliny zielne, a także rzeźba terenu i woda. Natomiast elementy budowlane i rzeźbiarskie występują w ogrodzie jako uzupełniające.

O odmienności tworzywa roślinnego stanowi jego ożywiony charakter. Decyduje to zarówno o specyficznych właściwościach samych form roślinnych, jak i o odmiennościach całego układu przestrzennego ogrodu. Wzrost i rozwój roślinności powodują, że także formy roślinne, jako elementy kompozycji ogrodowej, zmieniają się w czasie i w przestrzeni, a więc są one układem dynamicznym. Są to zmiany dające się wyraźnie określić i mieszczą się we właściwościach tworzywa. Trzeba dobrze znać te właściwości, aby zmiany charakterystyczne dla poszczególnych gatunków roślin współgrały z dynamiką kompozycji ogrodowej oraz aby zapewniały jej ciągłość. W tworzeniu kompozycji ogrodowej nie można też nie uwzględniać naturalnych właściwości stosowanego tworzywa ożywionego i określonych form roślinnych oraz nie łączyć z tym czasoprzestrzennych zmian oraz określonego kierunku ich dokonywania. Kompozycja ogrodowa jest ze swej natury dynamiczna i ściśle powiązana z warunkami środowiska przyrodniczego.

Tworzenie współczesnych kompozycji ogrodowych i rozwiązywanie ich odpowiednio do aktualnych wymagań jest przedmiotem działań współczesnych twórców. Rezultatem podobnych działań w przeszłości są zachowane ogrody historyczne, stanowiące zabytki ogrodowe. Dawne ogrody, które nie przetrwały, oznaczają – jeśli nie zaistniały inne przyczyny – że zostały zweryfikowane przez czas i przyrodę jako niedostatecznie uwzględniające specyfikę kompozycji ogrodowej, a zarazem jako niebędące dziełami sztuki ogrodowej.

W dynamice kształtowania ogrodów udział tworzywa roślinnego jest zróżnicowany, odpowiednio do rodzajów poszczególnych grup roślinnych, obejmujących: drzewa, krzewy, byliny, rośliny zielne. Podlegają one określonym zmianom w czasie, w ciągu roku, a nawet doby. Największe znaczenie mają drzewa. Od stopnia ich wzrostu i rozwoju, od ich wielkości i jakości bryły oraz od szybkości wzrostu zależy przede wszystkim ukształtowanie przestrzenne ogrodu. Poszczególne gatunki i rodzaje drzew znacznie się różnią. Oprócz form szybko dorastających i niezbyt trwałych są znane gatunki drzew wolno rosnących i długowiecznych. Okres dojrzewania drzew trwa od kilkunastu do kilkudziesięciu lat. Znacznie szybciej, bo w ciągu kilku do kilkunastu lat, dojrzewają krzewy, a najszybciej byliny – od roku do kilku lat. Natomiast rośliny zielne dojrzewają i mogą trwać tylko przez rok.

Wzrost, dojrzewanie i trwałość wszystkich form roślinnych są zależne od miejsca i formy występowania w układzie przestrzennym założenia ogrodowego, ale także w znacznym stopniu od lokalnych czynników siedliskowych, określanych właściwościami podłoża i stosunkami wodnymi oraz warunkami klimatycznymi.

Zróżnicowanie form roślinnych ze względu na ich wartości przestrzenno-plastyczne w poszczególnych okresach rozwoju, ze względu na szybkość dorastania oraz długotrwałość świadczy jednocześnie o różnych stadiach rozwoju założeń ogrodowych. Są to następujące stadia: wstępne, formy młodocianej, formy dojrzałej oraz starości.

Stadium wstępne

Obejmuje czas trwania budowy założenia ogrodowego oraz zabezpieczenia powykonawczego. Okres ten trwa od roku do kilku lat, w zależności od wielkości budowy oraz stopnia jej złożoności. Jednocześnie jest to okres startu dla poszczególnych form roślinnych.

Stadium formy młodocianej

Trwa od 5 do ok. 25 lat i charakteryzuje się występowaniem w pełni rozwiniętych krzewów oraz szybko rosnących drzew. Jednocześnie ogród całkowicie wyposażony jest w elementy budowlane i rzeźbiarskie. Drzewa w tym czasie odznaczają się szybkim wzrostem i dużą zdolnością przystosowawczą do warunków siedliskowych, lepiej znoszą ocienienie i mają dużą łatwość gojenia ran.

Stadium formy dojrzałej

Dotyczy okresu od 25 do ok. 75 lat i obejmuje w pełni ukształtowany docelowy układ przestrzenny o dużej sprawności użytkowej. Drzewa w okresie dojrzewania cechuje zmniejszone tempo wzrostu, zahamowanie intensywności procesów życiowych, obfite owocowanie oraz obniżenie zdolności przystosowawczych do zmieniających się warunków otoczenia. Jednocześnie stopniowo zamierają krzewy i drzewa krótkowieczne.

Stadium starości formy

Jest to okres rozpoczynający się po ok. 75–100 latach i stanowi zakończenie cyklu; u drzew następuje wyraźne zwolnienie wzrostu aż do całkowitego zahamowania, drzewa tracą zdolność przystosowywania się do zmian w środowisku przyrodniczym. Zachodzi też powolne obumieranie drzew, rozpoczynające się z reguły od drobnych gałązek. Stopniowo nasilają się ubytki drzewiastych form roślinnych reprezentujących generację wyjściową.

Schemat wielostadialnego cyklu kształtowania ogrodów przedstawia ryc. 1.1.

Ryc. 1.1. Schemat cyklu kształtowania ogrodu z ukazaniem długości wektorów odpowiadających ilości potrzebnych środków i nakładu pracy w stadium: B – budowy, K – kształtowania, P – pielęgnowania
Źródło: L. Majdecki, opracowanie własne

Każde ze stadiów wyraża kolejne etapy prowadzące do formy docelowej ogrodu. Czas trwania poszczególnych stadiów odnosi się do warunków przeciętnych oraz założeń ogrodowych najczęściej spotykanych, zawierających elementy przestrzenne i formy roślinne o zróżnicowanej szybkości rozwoju oraz trwałości. Poszczególne stadia, chociaż przejściowe, są również skomponowanymi układami przestrzennymi, natomiast właściwości poszczególnych stadiów warunkują wybór i zastosowanie niezbędnych działań konserwatorskich oraz ich skuteczność.

1.2. Trwałość ogrodu i zabytku ogrodowego

Trwałość ogrodu jest zależna od trwałości jego składników. Ze względu na to, że głównym składnikiem ogrodów jest materiał roślinny, jego istnienie i obecność oraz trwałe właściwości stanowią jednocześnie o trwałości ogrodu.

Przeciętna trwałość jednej generacji form roślinnych w układzie przestrzennym ogrodu wynosi ok. 100 lat. W ogólnym procesie kształtowania założeń ogrodowych charakterystyczny jest wielostadialny cykl rozwojowy. Zapoczątkowanie cyklu stanowi stadium budowy, a zakończeniem jest stadium starości ogrodu. Czas trwania cyklu określa rzeczywistą trwałość ogrodu. Jednakże wiele ogrodów historycznych ma więcej niż 100 lat. Wynika to z możliwości przedłużenia trwania formy przestrzennej ogrodu, uzyskiwanego przez kolejne powtarzanie cyklu wielostadialnego kształtowania ogrodu (ryc. 1.2). Może ono być dokonywane tak długo, jak długo jest to potrzebne.

Z upływem czasu ogrody o szczególnych wartościach stają się zabytkami. Wówczas stałe powtarzanie takiego cyklu staje się podstawową zasadą działań konserwatorskich, warunkując długowieczność istnienia ogrodu zabytkowego, teoretycznie w nieskończoność. Każdorazowe rozpoczęcie cyklu powtarzanego stanowi wtedy stadium rewaloryzacji. Kolejne cykle charakteryzują się zachowaniem przetrwałych form, elementów i składników roślinnych pochodzących z poprzedzającego lub z kilku poprzednich cykli. W miejsce ubytków są wprowadzane następne takie same generacje roślinne, podtrzymujące ciągłość sukcesji poszczególnych elementów i całości układu przestrzennego ogrodu.

W sytuacji, kiedy ogród nie jest dziełem sztuki i nie uzyskuje statusu zabytku, kolejnym cyklem staje się swobodna adaptacja, dostosowana bez większych ograniczeń do współczesnego programu użytkowego i według aktualnych wymagań w zakresie formy przestrzennej. Nie są to już działania konserwatorskie.

Ryc. 1.2. Schemat wielocyklowego kształtowania ogrodów: 1 – cykl wyjściowy, 2 – cykl drugi powtórzeniowy, n – cykl n-ty stadia: B – budowy, K – kształtowania, P – pielęgnowania, R – rewaloryzacji
Źródło: L. Majdecki, opracowanie własne

Ryc. 1.3. Schemat udziału cykli w procesie trwania ogrodu
Źródło: F.S. Meyer, F. Ries, Gartentechnik Und Gartenkunst. Ein Handbuch und Nachschlagewerk für Landschaftsgärtner, Gartenarchitekten, Gartenbauschüler und alle Angehörigen des Gärtnerberufs, Carl Scholze Verlag, Leipzig 1911

Zasadą stałego podtrzymywania istnienia ogrodu zabytkowego jest więc ciągłość sukcesji formy przestrzennej. Elementy i składniki wypadające z kompozycji ogrodu z powodu zamierania, będącego wynikiem naturalnego starzenia się tworzywa roślinnego, chorób lub uszkodzeń, wymagają zastąpienia nowymi egzemplarzami, o takich samych lub podobnych walorach, w celu utrzymania i zachowania charakterystycznej postaci danego ogrodu. Tego typu wymiany i uzupełnienia wzmagają się w miarę starzenia się drzewostanu ogrodu i coraz więcej ostaje się najstarszych form roślinnych i poszczególnych drzew. Oprócz więc drzew starych, stopniowo zamierających, wprowadzane są sukcesywnie na ich miejsca młode drzewa kolejnych generacji. Dlatego trwały układ przestrzenny ogrodu tworzy zazwyczaj drzewostan różnowiekowy.

Trwałość ogrodowi zabytkowemu zapewnia ciągłe ponawianie jego stadialnego cyklu rozwojowego, natomiast trwałość osobnicza drzewostanu, czyli trwałość poszczególnych drzew, wynika z naturalnych właściwości ich poszczególnych rodzajów. Znacznie różnią się one między sobą. Niektóre drzewa długowieczne trwają w czasie kilkakrotnych powtórzeń stadialnego cyklu rozwojowego ogrodu (ryc. 1.3).

1.3. Ogród zabytkowy

Współczesne określenie pojęcia „zabytek” odnosi się do każdego obiektu dawnego lub teraźniejszego mającego znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kultury ze względu na jego wartość historyczną, naukową lub artystyczną. Pojęcie zabytku dotyczy pojedynczych obiektów oraz ich zespołów, obejmuje zarówno wielkie dzieła, jak i skromne obiekty, niezależnie od miejsca występowania, a także rozciąga się na różne rodzaje obszarów. Dlatego zabytkami mogą być rozmaite obiekty: budowle, zespoły miejskie i wiejskie, dzieła sztuk plastycznych, obiekty techniki, obiekty archeologiczne, archiwalia, zbiory oraz inne przedmioty szczególnej wartości, nieruchome i ruchome. Zabytkami są oczywiście również wszystkie wartościowe ogrody.

Rozumienie zabytków jest podobne w różnych krajach. Jest ono upowszechniane w dużym stopniu dzięki postanowieniom międzynarodowym w tym zakresie. W polskim ustawodawstwie zabytek to każdy wytwór działalności człowieka będący świadectwem minionej epoki, posiadający wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Zabytki to obiekty dawne i współczesne, przy czym kryterium czasu powstania, choć najważniejsze, nie przesądza o ich zdefiniowaniu.

Zabytki ogrodowe wiążą się z przestrzenią środowiska przyrodniczego. Obejmują obiekty o układach prostych, złożonych, o strukturze hierarchicznej lub stanowiące krajobraz kulturowy, także miejsca doniosłych wydarzeń historycznych oraz obiekty, które uzyskały z czasem ważne znaczenie kulturowe. W tej grupie mieszczą się także okazy przyrody żywej lub nieożywionej, jeśli nie podlegają one odrębnym ustawom o ochronie przyrody.

Ogół zabytków ogrodowych tworzą następujące grupy:

- założenia ogrodowe samodzielne, stanowiące niezależną całość przestrzenną i funkcjonalną – są to różnego rodzaju publiczne założenia ogrodowe miejskie i wiejskie, pamiątkowe, cmentarne itp.;
- założenia ogrodowe towarzyszące innym obiektom (budowlom architektonicznym, inżynierskim, przemysłowym) – występują tu ogrody i parki przypałacowe, klasztorne, fabryczne, szpitalne, szkolne itp.;
- kompleksy założeń ogrodowych obejmujące zespoły obiektów lub układy o charakterze systemowym – zalicza się tu planty miejskie, systemy terenów zieleni miejskiej, układy promenad i bulwarów oraz inne; dotyczy to również ogrodów przyszkolnych, dziecięcych, przyszpitalnych, przyfabrycznych, przy budowlach użyteczności publicznej itp.;
- obiekty jako pojedyncze elementy ogrodowe lub proste formy przyrodnicze – do tej grupy należą: pojedyncze drzewa lub grupy drzew, głazy, źródła, kopce, miejsca historyczne itp.;
- krajobraz kulturowy o wytworzonej charakterystycznej formie przestrzennej – może to być krajobraz o cechach historycznych, kulturowych, estetycznych, związany z określoną grupą społeczną, wybitną jednostką itp.

Poszczególne grupy zabytków ogrodowych wskazują, że nie zawsze ogród stanowi tylko dopełnienie architektury budynku. W nadmiernym uproszczeniu często tak właśnie są ujmowane wszystkie zabytki ogrodowe, co jest niesłuszne. W niektórych rodzajach założeń ogrodowych jest odwrotnie lub ogród stanowi całkowicie samodzielną jednostkę przestrzenną i funkcjonalną.

Duża różnorodność zabytków ogrodowych wskazuje, że aby dawały one prawdziwy obraz przeszłości, powinny być reprezentowane we wszystkich swych rodzajach i odmianach, w różnym rozmieszczeniu geograficznym kraju oraz dostatecznie licznie.

1.4. Wartości ogrodu zabytkowego

Zabytki ogrodowe charakteryzują się następującymi pięcioma głównymi rodzajami wartości, a mianowicie są to wartości: historyczne, naukowe, artystyczne, przyrodnicze, użytkowe.

Wartości historyczne mają zasadnicze znaczenie. Dokumentują one czas i miejsce oraz myśl twórczą poszczególnych grup społecznych i terytorialnych oraz indywidualnych twórców, w określonych warunkach środowiska przyrodniczego. Wyrazem tych zróżnicowań są także różne rodzaje założeń ogrodowych oraz rozmaitość formy przestrzennej.

Wartości naukowe są pochodnymi wartości historycznych. Ogród z danego okresu stanowi dokument będący przedmiotem badań, a zarazem rezultatem określonych uwarunkowań związanych z rozwojem kulturowym i środowiskiem przyrodniczym. Ogród historyczny ma zazwyczaj formę przestrzenną dojrzałą, uzyskiwaną dopiero po kilkudziesięciu latach. Wyniki badań naukowych oparte na żywych przykładach stanowią również cenne przesłanki dla współczesnego warsztatu planistyki ogrodowej.

Wartości artystyczne wynikają z oceny formy przestrzennej ogrodu i jego kompozycji, związków z przestrzenią otaczającą, ale też z możliwości oddziaływania na człowieka.

Udział w tworzeniu ogrodowych form przyrodniczych naturalnych i kształtowanych oraz architektonicznych, rzeźbiarskich i technicznych składa się na ogólny walor łączonego piękna natury i sztuki i świadczy o wielkości oddziaływania artystycznego. Wartości oddziaływania artystycznego i emocjonalnego z reguły stale rosną. Potęguje się walor dawności, przejawia się większe zróżnicowanie formy, wynikające z dorastania i starzenia się roślinności oraz jej sukcesyjnych przemian w czasie. Wartość artystyczna opiera się zarówno na określonej jakości, charakterystycznej dla danego okresu historycznego, jak i na związanej z nią oryginalnej substancji zabytkowej.

Wartości przyrodnicze wynikają przede wszystkim z udziału w kompozycji ogrodowej tworzywa roślinnego oraz innych składników ogrodu o charakterze ożywionym. Drugi aspekt określają powiązania z miejscowym środowiskiem przyrodniczym, warunkującym trwałość ogrodu. Wyrazem takiego przyrodniczego powiązania staje się z czasem specyficzny ekosystem parku zabytkowego, stanowiący szczególną wartość. Jeszcze innych walorów przyrodniczych dostarcza bogactwo rodzajów i gatunków roślin oraz okazowość ich postaci.

Wartości użytkowe zawierają się w możliwościach wykorzystania zabytków ogrodowych na potrzeby rekreacji i wypoczynku, reprezentacji oraz pod względem klimatycznym i zdrowotnym. Funkcje te mają charakter ogólny, co powoduje, że ogrody mogą je pełnić w sposób ciągły. Ta stała aktualność funkcji ogólnych zabytków ogrodowych czyni je bardzo przydatnymi społecznie.

W ogrodach występuje też fauna w swoistych powiązaniach ekologicznych, np. rozmaite ptaki, a także małe ssaki oraz gady, płazy i owady, podkreślające bogactwo życia w ogrodach. Ruch żywych postaci zwierząt, a często i efekty głosowe określonych gatunków świata fauny ogrodów i parków, stanowią nieodłączny i charakterystyczny składnik, a zarazem szczególną wartość.

1.5. Zakres konserwacji ogrodów

Zabytki ogrodowe podlegają ochronie i konserwacji jako ukształtowane historycznie określone układy przestrzenno-kompozycyjne. Zależnie od rodzaju założenia ogrodowego towarzyszą one budowlom zabytkowym lub stanowią samodzielną całość. Zabytkowy charakter ma całość układu przestrzennego i jego struktura oraz poszczególne składniki.

W kategorii składników ogrodowych prostych można wyodrębnić dwie zasadnicze grupy: składniki ożywione i nieożywione. W każdej z nich występuje dalsze zróżnicowanie form ogrodowych ze względu na ich stałość.

Składniki ogrodowe o charakterze ożywionym, zmienne w określony sposób:

- drzewa, krzewy, byliny, rośliny zielne, rodzime i introdukowane,
- formy roślinne: topiaryczne, regularne, swobodne, w określonych rodzajach i rozmiarach oraz o określonych właściwościach plastycznych,
- struktura gatunkowa szaty roślinnej,
- fauna ogrodowa.

Składniki ogrodowe o charakterze ożywionym, mało zmienne:

- formy rzeźby terenu: geometryczne i amorficzne oraz naturalne, kopce, tarasy, wgłębniki,
- formy wodne w różnych postaciach: stojące i przepływające, regulowane, zarchitektonizowane oraz naturalistyczne i naturalne,
- formy skalne, naturalne i przetworzone.

Składniki ogrodowe o charakterze nieożywionym, stałe:

- formy budowlane, budowle ogrodowe ozdobne i gospodarcze, produkcyjne, mieszkalne, administracyjne oraz mała architektura,
- formy rzeźbiarskie, wolno stojące oraz związane z innymi elementami,
- formy drogowe jako elementy ciągłe i placowe, rodzaj dróg i urządzenia drogowe, profile drogowe.

Składniki ogrodowe o charakterze nieożywionym, zmienne:

- formy wyposażenia ogrodowego, funkcjonalne i techniczne,
- inne formy dekoracyjne ruchome.

W kategorii składników ogrodowych złożonych występują elementy o charakterze bryłowym i dotyczące wnętrz.

Składniki bryłowe:

- roślinne krajobrazowe, naturalne: grupy, klomby, gaje, obramienia, lasy, remizy itp.,
- roślinne zgeometryzowane, formowane: boskiety, aleje, szpalery, sady, bindaże, kulisy itp.

Składniki dotyczące wnętrz ogrodów:

- wnętrza ogrodowe pełne: salony, gabinety, polany, specjalne itp.,
- wnętrza o charakterze komunikacji widokowej: dukty, prześwity, prospekty itp.,
- wnętrza architektoniczno-ogrodowe: dziedzińce, wirydarze, patia, podwórza itp.

W kategorii układu przestrzennego i konstrukcji planu ogrodu najbardziej charakterystyczne walory wynikają z układu wnętrz i planu.

Układ wnętrz ogrodowych:

- forma przestrzenna wnętrz: zamknięta i otwarta, skupiona i rozciągnięta, prosta i złożona itp.,
- sekwencja wnętrz ogrodowych: połączenia amfiladowe, korytarzowe, obwodowe, centralne itp.

Konstrukcja planu ogrodu:

- główne typy układów: szachownicowe, osiowe, promieniste, koncentryczne, mieszane i amorficzne,
- główne odmiany układów w obrębie poszczególnych typów: symetryczne, asymetryczne i równoważne oraz jednoosiowe i wieloosiowe, proste i sprzężone,
- główne rodzaje układów ze względu na sposób ich kształtowania: geometryczne, architektoniczne, malarskie, symbolistyczne, mieszane.

Ponadto każdy ogród i park znajdują się w określonej przestrzeni otwartego krajobrazu. W przypadku ogrodu stanowi ona tylko określone tło. Zazwyczaj park łączy się przestrzennie i kompozycyjnie z otaczającym krajobrazem, tworząc większą całość. Wyrazem zewnętrznych takich powiązań są osie widokowe, układ dróg zewnętrznych i alei, kanały, różne wody itp.

Konieczność ujmowania zabytków ogrodowych łącznie z otoczeniem wynika także z uwarunkowań przyrodniczych. Przeważnie oddziałują one w szerszym zakresie niż tylko w granicach właściwego ogrodu lub parku. Warunki środowiska przyrodniczego na przyległym terenie determinują w dużym stopniu trwanie składników ożywionych i całego założenia ogrodowego. Dopiero razem ujęte składniki i elementy ogrodu, jego układ przestrzenny i konstrukcja planu łącznie z otoczeniem składają się na całość zabytkowego założenia ogrodowego i w takim całościowym zakresie powinny być ujmowane. Oddaje to pełną wartość zabytku ogrodowego oraz czyni działania konserwatorskie bardziej skutecznymi.

1.6. Substancja zabytkowa ogrodu

W układzie całości ogrodu i w poszczególnych jego elementach przestrzennych istotną przesłankę do działań konserwatorskich stanowi substancja zabytkowa. Występuje ona w zabytkach ogrodowych w zróżnicowanej postaci, przede wszystkim ze względu na podstawowy udział tworzywa roślinnego. Substancję zabytkową można podzielić na jednostkową i strukturalną (ryc. 1.4).

Substancja zabytkowa jednostkowa odnosi się do poszczególnych roślin i drzew. Ze względu na to, że trwałość poszczególnych drzew jest ograniczona cechą ich długowieczności, właściwą dla danego gatunku, stanowi ona także o trwałości jednostkowej, dlatego wartość substancji zabytkowej jednostkowej ma wymiar jednopokoleniowy.

Substancja zabytkowa jednostkowa występuje w dwojakiej postaci:

- jako pierwotna – dotyczy najstarszych składników, pochodzących z pierwszego cyklu kształtowania ogrodu; określa startową postać ogrodu, ustępując stopniowo miejsca następnym pokoleniom drzew jednostkowych; im większe są ubytki substancji zabytkowej pierwotnej, tym ogród jest starszy i jednocześnie bardziej zróżnicowany wiekowo;
- jako wtórna – odnosi się do następnych, coraz młodszych pokoleń drzew wprowadzanych w ramach kolejnych cykli trwania ogrodu; każdy z cykli tworzy określoną dla danego ogrodu warstwę wiekową jego drzewostanu; drzewa reprezentujące substancję zabytkową wtórną występują jako składniki tworzące elementy ogrodowe proste – składające się z pojedynczych egzemplarzy, jako tzw. syngieltony lub samotniki, albo jako składniki elementów ogrodowych złożonych z wielu drzew; w przypadku syngieltonów trwałość danego drzewa jest równoznaczna z trwałością tworzonego przez nie elementu, natomiast przy formach złożonych następuje tylko sukcesywna wymiana składników, właściwa układom strukturalnym.

Ryc. 1.4. Podział i rodzaje substancji zabytkowej ogrodu
Źródło: L. Majdecki, opracowanie własne

Substancja zabytkowa strukturalna występuje w ogrodach w dwojakiej postaci:

- jako wielojednostkowe struktury przestrzenne stanowiące o układzie danego elementu,
- jako wieloelementowe struktury przestrzenne stanowiące o układzie całości ogrodu.

W obu przypadkach element czy układ ogrodu mają wartość trwałą, pozostają niezmienne w swej formie przestrzennej, natomiast poszczególne jednostki drzew podlegają cyklicznej ciągłości sukcesji:

- substancja zabytkowa strukturalna elementu przestrzennego, w zależności od sposobu ugrupowania drzew jednostkowych, stanowi np. aleję, szpaler, boskiet, klomb, grupę, masyw itp.; trwałość elementu przestrzennego zależy od sukcesywnie wymienianych drzew składnikowych;
- substancja zabytkowa strukturalna układu parku obejmuje charakterystyczny zespół elementów przestrzennych, odpowiadający poszczególnym rodzajom i typom ogrodów renesansowych, barokowych, romantycznych itp.

Elementy i układy przestrzenne występują zazwyczaj w dwojakiej postaci:

- jako jednowiekowe, składające się z jednego pokolenia drzew oraz w równym wieku; są one charakterystyczne dla ogrodów pierwszego cyklu ich rozwoju;
- jako różnowiekowe, składające się z drzew wymienianych sukcesywnie, w miarę następujących ubytków naturalnych; są one charakterystyczne dla starych, długo trwających ogrodów o powtarzanych cyklach rozwoju.

Taka cykliczna ciągłość sukcesji drzew jednostkowych w formach złożonych drzewostanu ogrodu zapewnia nieograniczoną jego trwałość. Stanowi także jedną z podstawowych zasad konserwacji zabytkowych założeń ogrodowych. Trwałość układu ogrodu opiera się na trwałości poszczególnych elementów przestrzennych, podtrzymywanych ciągłą wymianą form jednostkowych. Dzięki sukcesji drzew jednostkowych w poszczególnych elementach przestrzennych i całości drzewostanu ogrodu można zapewnić długie trwanie zabytku ogrodowego. W swej dynamice rozwoju podstawowego tworzywa roślinnego, są one przez to obiektami nieograniczenie trwałymi. Wówczas zabytki ogrodowe składają się z wielu pokoleń roślinnych i w różnym wieku. Stanowi to zarówno cechę, jak i wymóg stosowania odpowiednich metod konserwacyjnych.

Obydwa rodzaje substancji zabytkowych, jednostkowy i strukturalny, podlegają szczególnej trosce konserwatorskiej. Sposoby i zakres działań konserwatorskich są zróżnicowane w zależności od rodzaju substancji zabytkowej ogrodu. Działania konserwatorskie w odniesieniu do substancji zabytkowej strukturalnej ogrodu oraz pochodnych elementów przestrzennych zmierzają do pełnego i trwałego ich zachowania. W przypadku substancji zabytkowej jednostkowej możliwe jest tylko jej zachowanie w ograniczonym zakresie, ze względu na naturalną trwałość tych elementów.

1.7. Cel i zadania konserwacji ogrodów

Zabytki ogrodowe jako dokumenty przeszłości oddziałują emocjonalnie autentyzmem swojej dawności, kształtują zmysł poznawczy w zakresie kultury plastycznej, mają duże znaczenie naukowe, dydaktyczne, wychowawcze, są jednym z trwałych elementów rozwoju kultury narodowej. Stanowią także podstawę do kształtowania przestrzeni współczesnych założeń ogrodowych. Zabytki ogrodowe są żyjącymi pomnikami, użytecznymi społecznie tak samo i dzisiaj.

Zabytkowe założenia ogrodowe, aby mogły zachować swoje wartości i właściwe znaczenie, wymagają ochrony i odpowiednich działań konserwatorskich. Celem ochrony jest zachowanie zabytkowych założeń ogrodowych różnych rodzajów i w dostatecznie dużej ilości, należyte utrzymanie i pielęgnowanie w sposób ciągły, a także społecznie celowe wykorzystanie. Ważne jest udostępnienie do celów naukowych, dydaktycznych, wychowawczych, także rekreacyjnych, aby służyły zdrowiu, nauce oraz popularyzacji wiedzy i sztuki ogrodowej.

Ochrona konserwatorska polega na zabezpieczeniu przed zniszczeniem, uszkodzeniem i dewastacją oraz na zapewnieniu warunków trwałego zachowania zabytku ogrodowego. W ramach opieki konserwatorskiej są przeprowadzane zróżnicowane działania mające na celu utrzymanie ogrodu w jego charakterystycznej, autentycznej postaci.

Zabytki ogrodowe różnią się od innych rodzajów zabytków, mają swoją specyfikę. Odmienność konserwatorska wynika z bogatego udziału tworzywa i elementów ożywionych. Powoduje to potrzebę stosowania właściwych metod badawczych i realizacyjnych działań konserwatorskich. Są one złożone, obejmują problematykę zarówno przestrzenno-kompozycyjną, jak i techniczną, przyrodniczą oraz humanistyczną.

Wszystkie formy działań konserwatorskich zmierzają do podtrzymywania egzystencji zabytków ogrodowych. Wymagają też specjalistycznych dokumentacji naukowych, ewidencjonowania oraz dokumentowania działań konserwatorskich.

1.8. Konserwacja a dzieło sztuki ogrodowej

Każde dzieło sztuki ogrodowej zależy od uwarunkowań środowiska przyrodniczego. Uwarunkowania te stanowią o specyfice twórczości ogrodowej, dlatego wymaga ono odpowiednich metod postępowania konserwatorskiego. Ogród, jako dzieło sztuki, jest układem całościowym, złożonym i dynamicznym. Ogród jest strukturą rozwijającą się i zmieniającą rytmicznie w sposób przewidywany w ciągu swojego istnienia. Jego kompozycja jest postrzegana jako zespół wnętrz ogrodowych w określonym ugrupowaniu przestrzennym.

Ogrody nie mogą być ujmowane jako dzieła efemeryczne lub istniejące przez określony, krótki czas. Są to trwałe wartości, co jest udokumentowane licznymi przykładami. Świadomość wartości dzieł sztuki ogrodowej jest ważna ze względu na ingerencję konserwatorską, skuteczną ochronę i zabezpieczenie zabytkowych dzieł sztuki ogrodowej.

Zrozumieniu powstawania dawnych dzieł sztuki ogrodowej sprzyja znajomość współczesnego warsztatu twórców ogrodów. Współczesny planista ogrodów nie od razu w pełni realizuje zamysł rozwiązania dzieła w skończonej postaci w jego dynamicznych i długo trwających przemianach. Także w przeszłości twórca ogrodu nie zawsze mógł za życia oglądać wszystkie efekty swojej pracy. Często mogą być one w pełni ocenione dopiero przez następców. W każdym przypadku, gdy tylko mamy do czynienia z dziełem sztuki ogrodowej, twórca nie może nie uwzględniać dynamicznego charakteru kompozycji ogrodowej, nie może nie przewidywać naturalnych przemian ogrodu.

W przeszłości były dokonywane różne przekształcenia założeń ogrodowych wskutek zmian użytkowania lub nowych poglądów artystycznych. Powodowały one całkowite lub częściowe przekształcenia ogrodów, prowadziły do powstania nowych form, także do zniszczeń, a czasem były tylko uzupełniane o nowe części w odmiennej postaci przestrzennej. Zmiany te określane są dzisiaj jako nawarstwienia historyczne. Niekiedy działania tego rodzaju spotykane w przeszłości są przenoszone niesłusznie w całości jako model postępowania do obecnych rozwiązań adaptacyjnych ogrodów historycznych. Jest to niewłaściwe, przede wszystkim dlatego, że nie są to działania konserwatorskie, bowiem nie zabezpieczają chronionych wartości zabytkowych. Działania te są obecnie konieczne, szczególnie w obliczu narastających zniszczeń i zagrożeń, dla ochrony dziedzictwa kulturowego, zarówno w Polsce, jak i w innych krajach.