Od Cortesa do Bolivara - ebook

WSTĘP

Renesans, który rozpoczął się w XV wieku, wyróżniały nie tylko rewolucja kartograficzna, rozwój sztuki nawigacji morskiej czy postęp w budownictwie okrętowym, lecz również wielkie zmiany w sztuce wojennej. Łuki zostały zastąpione przez pistolety, proce przez muszkiety, wprowadzono do szerokiego użytku armaty; wojna prowadzona przez samowolnych rycerzy na koniach i niezdyscyplinowanych piechurów przerodziła się w wojnę karnych i dobrze zorganizowanych jednostek kawalerii i piechoty, których współpraca na polu walki i synergiczne wykorzystanie różnych rodzajów broni decydowały o zwycięstwie lub klęsce. Coraz częściej o losach narodów i koron decydowały regularne armie, a nie zbieraniny pospolitego ruszenia. Socjolog i historyk Immanuel Wallerstein tak właśnie, w najprostszy sposób, widział zmiany, które dokonały się na przełomie średniowiecza i odrodzenia w kwestiach wojskowych.

Epoka Wielkich Odkryć Geograficznych i konkwisty Ameryki Łacińskiej przez królestwa iberyjskie zapoczątkowana w 1492 roku korzystała z przemian i dorobku renesansu, niosąc zmiany tak u Europejczyków, jak też u indiańskich autochtonów. Dzieje hiszpańskiego podboju obu kontynentów amerykańskich odzwierciedlają, choć z pewnym opóźnieniem, przemiany na Starym Kontynencie. Model pospolitego ruszenia, znany od czasów średniowiecza, reprezentowali pierwsi konkwistadorzy, których niezdyscyplinowane, chaotyczne i niejednorodne grupy wyruszały do Indii Zachodnich głównie po sławę i bogactwa, często stawiając wszystko na jedną kartę i zadłużając się po uszy. Jego zastosowanie przyniosło jednak nadspodziewanie dobre efekty – podbite zostały kultury indiańskie na Karaibach i w obu Amerykach, głównie dzięki zachłanności i bezwzględności najeźdźców.

Kiedy kolonizacja rozwijała się, a wraz z nią wydobycie i transport kruszców szlachetnych do metropolii, pojawiło się też nowe zagrożenie. Korsarze, piraci i bukanierzy pochodzący głównie z Francji, Anglii i Holandii, polujący na statki ze złotem i srebrem oraz próbujący zdobywać miasta i osady w celach rabunkowych lub dla ustanowienia tam władzy swych królów, zmusili pierwsze imperium kolonialne świata do zmiany sposobu zarządzania siłami zbrojnymi w Ameryce, w tym do zainwestowania w system fortyfikacji i oddelegowanie do tamtejszych garnizonów licznych doświadczonych żołnierzy. Największe zmiany w hiszpańskim systemie posiadłości zamorskich w Indiach Zachodnich nastąpiły na skutek reform Burbonów, w wyniku których coraz większą rolę zaczęli odgrywać w nim urodzeni w Ameryce poddani króla – Kreole. Zainicjowana tak powolna kreolizacja wojsk doprowadziła do spadku ich lojalności wobec metropolii, a wykształcenie wojskowe i doświadczenie bojowe takich postaci jak Francisco de Miranda, Simón Bolívar, José de San Martín czy Ignacio Allende umożliwiło poprowadzenie zrywów niepodległościowych w Ameryce Łacińskiej na początku XIX wieku. Ich bohaterowie zakończyli trzystuletnią dominację Hiszpanów w Indiach Zachodnich.

Książka niniejsza stanowi próbę przedstawienia przynajmniej zarysu skomplikowanych i często niejasnych dziejów walk w hiszpańskiej Ameryce kolonialnej. Zaproponowana tematyka ma przybliżyć Czytelnikowi kwestie tak przebiegu walk Europejczyków z Indianami od najwcześniejszych dni ekspansji, jak też funkcjonowania aparatu militarnego na terytorium zamorskim Hiszpanii. Nacisk został położony na konkwistę, kolonizację, konsolidację militarną, walki z Indianami i obronę zdobytego terytorium przed piratami, korsarzami i bukanierami, w tym podczas różnych wojen imperialnych z innymi państwami europejskimi będących konsekwencją wyścigu o dominację w Ameryce. Monografia ma na celu wypełnienie luki, która istnieje w polskiej historiografii tematu, wynikającej ze skupienia się dotychczas podejmujących temat autorów na kwestiach podboju kultur mezoamerykańskich i andyjskich oraz na pojedynczych kampaniach wojennych czy bitwach prowadzonych przeciwko Indianom i innym krajom europejskim.

Ze względu na złożoność tematyki, wynikającą z wielkości hiszpańskiego imperium kolonialnego oraz trzystuletniego okresu podbojów i dominacji, nie było możliwe wyczerpanie wszystkich zagadnień dotyczących np. taktyki, uzbrojenia, życia codziennego żołnierzy, systemu zaopatrzenia wojskowego i innych. Ponadto pominięte zostały tematy wojny morskiej, poza niezwykle istotnymi konwojami zapewniającymi transport dóbr i kruszców pomiędzy metropolią a koloniami – Carrera de Indias. Czytelnik nie znajdzie tu więc opisów funkcjonowania eskadr obrony kolonii ani prowadzonych przez nie walk, choć nie można zaprzeczyć istotnemu wkładowi Armada de Barlovento, Armada del Mar del Sur, galer z Karaibów i Manili oraz Hiszpańskiej Marynarki Wojennej, powołanej do życia w roku 1714 i zapewniającej bezpieczeństwo Indii Zachodnich w XVIII wieku w całość systemu defensywnego. Być może w niedalekiej przyszłości uda się uzupełnić te braki dotyczące wojen morskich w kolejnej monografii.

Napisanie Od Cortésa do Bolivara. Zarys dziejów wojskowych w hiszpańskiej Ameryce kolonialnej i przekazanie jej polskiemu Czytelnikowi było poważnym wyzwaniem, a potwierdzeniem niech będzie to, że w historiografii tematu istnieje jedna tylko monografia o podobnej tematyce – Ejército y Milicias en el Mundo Colonial Americano – napisana przez Juana Marchena, który podjął się przedstawienia historii wojskowej Ameryki pod hiszpańskim panowaniem. Ponadto dysponujemy monumentalną, dziewięciotomową monografią Historia militar de España pod redakcją Hugo O’Donnella y Duque de Estrada, Enrique Garcii Hernána i José Marii Blanco Núñeza, w dwu rozdziałach poruszającą interesującą nas tematykę – Esteban Mira Caballos w Defensa terrestre de los reinos de Indias traktuje o organizacji obrony hiszpańskich zamorskich terytoriów, a Julio Albi de la Cuesta w Ejército de América zajmuje się organizacją wojska tamże. Inne publikacje o tematyce militarnej skupiały się na konkretnych terytoriach geograficznych: Wielkich Karaibach, Małych i Dużych Antylach, północnym Meksyku, południowym Chile, Filipinach – i administracyjnych: wicekrólestwach, prowincjach i miastach; na wybranych aspektach lub podokresach historii wojskowej: konkwiście czy wojnach z Indianami, piratami, korsarzami i rywalizacji imperialnej, zwłaszcza między Hiszpanią i Wielką Brytanią; lub na konkretnych wydarzeniach.

Monografia niniejsza oparta została, z racji ograniczeń czasowych, jak również olbrzymiej ilości dokumentacji historycznej znajdującej się w archiwach Hiszpanii i państw Ameryki Łacińskiej, głównie na pracach historyków hiszpańskich i latynoamerykańskich, będących znakomitymi, a nieznanymi w Polsce – czy nawet szerzej: w Europie – ciekawymi studiami nad niemal nierozpoznanym rozdziałem historii wojskowości. Nieliczne wykorzystane materiały źródłowe pochodzą z Archiwum Głównego Indii Zachodnich i Archiwum Generalnego Narodu Meksyku, a znalazły się tu celem wzbogacenia wiedzy na tematy szczegółowe, na przykład liczby żołnierzy albo pieniędzy przeznaczonych na obronność. Zainteresowanych tematem prowadzenia kwerend źródłowych w archiwaliach dotyczących historii militarnej Hiszpanii odsyłam do artykułu prof. Cezarego Tarachy Archiwa hiszpańskie w badaniach nad historią wojskową.

Książka została podzielona na dwie części. W pierwszej z nich wątek główny stanowi walka Hiszpanów z rdzennymi mieszkańcami Ameryk, Indianami. Przedstawione zostały tam w sposób chronologiczny kwestie konkwisty Antyli, Tierra Firme oraz kultur z obszarów Mezoameryki i Andów, a ponadto informacje o wojnach, które Kastylijczycy prowadzili podczas kolonizacji zdobytych ziem Nowej Hiszpanii (wojny chichimeckie) i Kapitanii Generalnej Chile (wojny araukańskie). Niestety pominąć musiałem liczne rebelie indiańskie, jak te, na czele których stali szaman Popé (1680), Alejo Calatayud (1730), Jacinto Caneka (1761), Tomás Catari (1780) i Túpac Amaru II (1780–1781), oraz część powstań – w Chiloé (1712), Cancuc (1712), Charcas (1727 i 1778) i Sonora (1740) – które wybuchały zwłaszcza w XVIII wieku i w większości przypadków były konsekwencją reform burbońskich podnoszących trybuty albo narzucających nowe prawa obyczajowe, przykładowo zakazując noszenia indiańskich strojów i ozdób. Wykluczenie ich z narracji wynika z tematu – główny nacisk został bowiem położony na kwestie militarno-wojskowe podboju i utrzymania imperium, a wymienione powstania i rebelie nie miały charakteru stricte zdobywczego lub oporu przeciwko najazdowi, jak było podczas walk indiańsko-hiszpańskich w XVI i XVII wieku.

W drugiej części książki przedstawiony został podział administracyjny hiszpańskich kolonii, który miał istotny wpływ na organizację i finansowanie systemu obronnego, w którym bogate wicekrólestwa Nowej Hiszpanii i Peru musiały ze swoich skarbców płacić na utrzymanie garnizonów w strategicznych miejscach imperium, by wymienić choćby Filipiny, Wielkie Karaiby czy Chile. Stały dopływ funduszy pozwolił na rozwinięcie systemu fortyfikacji w najważniejszych portach hiszpańskiej Ameryki – Veracruz, Hawanie, Portobelo, Cartagena de Indias, Acapulco, El Callao, Valdivii i Manili, czuwających nad bezpieczeństwem bogactw wysyłanych do metropolii i chroniących wybrane regiony przed wrogami Hiszpanii. Ponadto zostały przedstawione również osiemnastowieczne reformy burbońskie i ich efekty – modernizacja aparatu wojskowego w Indiach Zachodnich, ulepszenie funkcjonowania i warunków służby w oddziałach regularnych oraz usprawnienie i profesjonalizacja milicji, od drugiej połowy XVIII wieku stanowiących ważny element obronności hiszpańskich posiadłości zamorskich. Reformy te będą miały także wielkie znaczenie polityczne i społeczne, szczególnie dla Kreoli, Metysów i Afroamerykanów, widzących w służbie tam możliwość awansu społecznego w zhierarchizowanym społeczeństwie Ameryki.

Kończąc, pragnę wyjaśnić Czytelnikowi, że wykorzystanie w tytule nazwiska Simóna Bolívara, który w pracy pojawi się zaledwie kilkukrotnie, jest celowe, ponieważ stanowi ono doskonałą cezurę czasową hiszpańskiej dominacji. Bolívar, który poprowadził Kreolów do niepodległości w wielu regionach Ameryki Południowej, zakończył rządy madryckiej metropolii, wykorzystującej swe kolonie do pozyskiwania bogactw, co zmieniło mapę geopolityczną i gospodarczą świata, jednak opisu tych walk nie znajdzie się w niniejszej monografii, dlatego że nie leżą one już w jej zakresie, a zostały opisane przez duże grono historyków latynoskich i z innych krajów zajmujących się tematyką niepodległościową Ameryki Łacińskiej.PRZYPISY

I. Wallerstein, El moderno sistema mundial, tom I: La agricultura capitalista y los orígenes de la economía-mundo europea en el siglo XVI, Siglo XXI, México 2011, s. 48.

Między innymi: M. Collis, Cortés i Montezuma, przeł. A. Rojkowska, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2004; H. Cortés, Listy o zdobyciu Meksyku, przeł. M. Mróz, R. Tomicki, Wydawnictwo Novus Orbis, Gdańsk 1997; P. Pizarro, Relacja o odkryciu i podboju Królestwa Peru, przeł. M. Mróz, Novus Orbis, Gdańsk 1995; R. Reichert, Polityka metropolii w kwestii militarnej i ekonomicznej obrony Nowej Hiszpanii za panowania dynastii Habsburgów (1516–1700). Zarys problematyki, „Klio” 2016, nr 37; A. Tarczyński, Podbój imperiów Inków i Azteków, Bellona, Warszawa 2009.

Między innymi: M. Antochiw, Artillería y fortificaciones en la península de Yucatán siglo XVIII, Gobierno del Estado, Campeche 2004; M. Avellaneda i L. Quarleri, Las milicias guaraníes en el Paraguay y Río de la Plata. Alcances y limitaciones (1649–1756), „Estudos Ibero-Americanos” 2007, nr 33; J.A. Calderón Quijano, Las fortificaciones españolas en América y Filipinas, Mapfre, Madrid 1996; F. Casanueva, Historia de un ejército colonial. El caso de Chile en los siglos XVI y XVII, Universidad de la Frontera, Temuco 2017; P. Hoffman, The Spanish Crown and the Defense of Spanish Caribbean. 1535–1585, Louisiana State University Press, Luisiana 1980; A. Kuethe, Cuba. 1753–1815. Crown, Military and Society, University of Tennessee Press, Knoxville 1986.

Termin mitimaes jest pochodną słowa mitmaq z języka keczua i oznacza wygnanie lub zesłanie. Określa grupy rodzin indiańskich oddzielone od swoich społeczności przez imperium Inków i przeniesione z rejonów lojalnych do podbitych lub odwrotnie w celach gospodarczych, społecznych i militarnych. Żadna inna polityka nie wpłynęła na demografię i grupy etniczne Andów tak bardzo, jak zastosowanie mitimów. Szacuje się, że ta praktyka dotknęła nawet jedną czwartą populacji imperium.

J. Bengoa, Historia del pueblo mapuche, Ediciones Sur, Santiago de Chile 1985.

F. Kubiaczyk, Kontrola siły roboczej w gospodarce kolonialnej Ameryki hiszpańskiej: encomienda, repartimiento i niewolnictwo, „Studia Europaea Gnesnesia” 2011, nr 4, s. 13–15.

Ibidem.

Ibidem.

S.E. Morison, El almirante de la mar Océano: vida de Cristóbal Colón, FCE, Mexico 1993; D. González Cruz, Descubridores de América. Colón, los marinos y los puertos, Silex, Madrid 2012; H. Thomas, El Imperio español “De Colón a Magallanes”, Planeta, Madrid 2018; J. Eslava Galán, El enigma de Colón y los descubrimientos de América, Booket 2019.

Przywilej nadawania ziemi wraz z Indiami w koloniach amerykańskich – aktu tego dokonywał król lub jego reprezentanci. Encomendero otrzymywał encomiendę w celu pobierania danin od Indian na danym obszarze i odprowadzania do skarbca królewskiego części tych wpływów. Ponadto encomendero był zobowiązany dbać o dobro autochtonów, zapewniając im warunki do życia oraz rozwoju duchowego przez obowiązkową ewangelizację. W wielu przypadkach dochodziło do nadużyć, a sama encomienda stała się dla Indian formą przymusowej pracy na rzecz Hiszpanów.

System przymusowej i niewolniczej pracy, który wprowadzili Hiszpanie w Indiach Zachodnich. Pierwszego reparto („przydzielenia”) między swoimi ludźmi Kolumb dokonał na Hispanioli. 21 kwietnia 1574 roku przekształcono system w odpłatną i obowiązkową kontrybucję pracy w wymiarze 8 dni roboczych w miesiącu na rzecz hiszpańskich kolonizatorów, co jednak tylko nieznacznie wpłynęło na status Indian, którzych nadal wykorzystywano.

C.O. Sauer, Descubrimiento y dominación española del Caribe, FCE, Meksyk 1984, s. 41–44.

32 okręty z 1500 osobami na pokładzie. Za: E. Mira Caballos, La gran armada colonizadora de Nicolás de Ovando. 1501–1502, Academia Dominicana de la Historia, Santo Domingo, República Dominicana 2014, s. 68–69.

E. Mira Caballos, Frey Nicolás de Ovando y los orígenes del sistema colonial español, Patronato de la Ciudad Colonial, Santo Domingo 2000, s. 105–107.

B. de las Casas, Brevísima relación de la destrucción de las Indias, 1552: http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/brevsima-relacin-de-la-destruccin-de-las-indias-0/html/847e3bed-827e-4ca7-bb80-fdcde7ac955e_18.html.

F. Moya Pons, Manual de Historia Dominicana, Universidad Católica Madre y Maestra, Santiago, República Dominicana 1977, s. 26.

Funkcja gubernatora wojskowego w koloniach hiszpańskich w dobie konkwisty, zwłaszcza w XVI wieku. Pełniący tę funkcję otrzymywali władzę niemal zupełną, stając się najważniejszymi reprezentantami Korony wyznaczonymi do eksploatacji danego terytorium w zamian za jego zbadanie, podbicie i kolonizację na rzecz Hiszpanii. Adelantado podlegał bezpośrednio rozkazom króla lub wicekróla. Rządził na terytorium zwanym adelantamiento, które z czasem było przekształcane w prowincje lub królestwa. Słowo to pochodzi od hiszpańskiego wyrażenia „llevaba adelante la empresa de la conquista”, co się tłumaczy jako „prowadzenie, dyrygowanie przedsięwzięciem konkwisty”. Trzeba pamiętać, że pierwsza wzmianka o adelantado pochodzi z XIII wieku, z okresu panowania Alfonsa X Mądrego.

J. Sued Badillo, Agüeybaná el bravo. La recuperación de un símbolo, San Juan 2008, s. 49.

R. Reichert, Z dziejów Jamajki w XV–XVIII w., „Przegląd Nauk Historycznych” 2012, nr 2, s. 181–182.

B. de las Casas, Krótka relacja o wyniszczeniu Indian, przeł. K. Niklewiczówna, Wydawnictwo PAX, Warszawa 1956, s. 49–50.

L.D. Soto González, Apuntes sobre la historia de la minería cubana, Editorial Oriente, Santiago de Cuba 1981, s. 74–76. Złoto zostało wyczerpane na Kubie na początku lat czterdziestych XVI wieku, a od 1542 roku nowym metalem pozyskiwanym na wyspie stała się miedź, której bogate pokłady znaleziono w okolicy Santiago de Cuba.

Florencki kupiec, później podróżnik i kartograf w służbie Hiszpanii. Co najmniej dwa razy prowadził eksplorację wybrzeża Ameryki, jednak sławę zyskał dzięki napisaniu dwóch traktatów o Nowym Świecie: Mundus Novus i Carta a Soderini, gdzie między różnymi (często fikcyjnymi) opisami przypisywał sobie rolę odkrywcy nowego kontynentu. Uznaje się, że pod wpływem jego dzieł niemiecki kartograf Martin Waldseemüller na swojej mapie doczesnego świata, Universalis Cosmographia (1507), po raz pierwszy umieścił nazwę Ameryka, która w kolejnych latach stała się powszechym określeniem obu nowych kontynentów.

Hiszpański marynarz i eksplorator, uczestniczący w pierwszej wyprawie Kolumba do Ameryki. W 1500 roku odkrył Brazylię trzy miesiące przed przybyciem w to miejsce Portugalczyków dowodzonych przez Pedra Álvaresa Cabrala, powszechnie uznawanego za odkrywcę tych ziem.

Hiszpański lub portugalski marynarz i odkrywca, który od wczesnej młodości brał udział w portugalskich wyprawach do Indii wzdłuż zachodniego wybrzeża Afryki. Od 1506 roku żeglował pod hiszpańską banderą na Karaiby. W lutym 1512 roku został mianowany Piloto Mayor, a w styczniu 1516 roku odkrył ujście La Platy. Penetrując te wody, natknął się na tubylców, z którymi chciał się spotkać. Kiedy z kilkoma towarzyszami dotarł do brzegu, zostali zaatakowani, zabici i usmażeni przez Indian Charrúa lub, co bardziej prawdopodobne, przez Guaraní, kanibali z wyspy Paraná.

Istnieje również drugi zapis jego nazwiska – Hojeda.

Granicę między prowincjami ustanowiono na rzece Atrato, która wpadała do zatoki Urabá (dzisiejsza Kolumbia), choć istnieją również opinie, że cały akwen znajdował się pod rządami de Ojedy.

Luis Kolumb de Toledo zrzekł się tytułu wicekróla i praw do nowo odkrytych ziem pod warunkiem ustanowienia księstwa Veragua i markizatu Jamajki oraz zatrzymania rodzinnych posiadłości na Hispanioli. Ponadto otrzymał dożywotnią roczną rentę w wysokości 10 000 dukatów wypłacaną od 1537 roku, która w 1556 roku została podwyższona do 17 000 dukatów i była dziedziczna aż do XIX wieku. R. Reichert, Z dziejów Jamajki…, s. 181.

C.O. Sauer, Descubrimiento…, s. 256, 263–267.

Wprowadziła je w 1503 roku królowa Izabela Katolicka.

Chodzi o Hippomane mancinella, toksyczne owoce zwane „jabłuszkami śmierci” (hiszp. manzanilla de la muerte), które rosną w regionie Morza Karaibskiego i Mezoameryki.

A. de Herrera y Tordesillas, Décadas de Indias, tom I, księga VII, Imprenta Real, Madryt 1601, s. 255.

Ibidem, s. 251.

C.O. Sauer, Descubrimiento…, s. 243–267.

K. Romoli, Vasco Núñez de Balboa, descubridor del Pacífico, Espasa-Calpe, Madryt 1955, s. 56–58.

F. Correa, Balboa. La fantástica historia de un hidalgo español, Editora Regional de Extremadura, Badajoz 2017, s. 283–284.

Stolica dzisiejszego Ekwadoru.

Dzisiejsza Kolumbia.

A. Tarczyński, Podbój imperiów Inków i Azteków, Bellona, Warszawa 2009, s. 67–72.

Ibidem.

W historii kolonizacji hiszpańskiej w obszarze Morza Karaibskiego i Zatoki Meksykańskiej widnieją dwaj niespokrewnieni bohaterowie, którzy nazywali się tak samo: Francisco Hernández de Córdoba. Pierwszy z nich dokonał odkrycia Jukatanu w 1517 roku, a drugi podboju Nikaragui w 1523.

Chichimekowie – plemiona koczownicze północnego Meksyku. Araukanie lub Mapuches – plemiona Indian z południowo-wschodniego Chile.