Od Kaukazu po Sudety. Studia i szkice o poznawaniu i zamieszkiwaniu gór dalekich i bliskich - ebook

Wstęp

Niniejszy zbiór studiów, zatytułowany Od Kaukazu po Sudety. Studia i szkice o poznawaniu i zamieszkiwaniu gór dalekich i bliskich, stanowi próbę uniwersalizującego spojrzenia na niezwykle różnorodne i złożone aspekty życia na obszarach górskich, zamieszkiwania w nich i ich badania, zdobywania coraz trudniej dostępnych pasm i szczytów, a także ich naukowej i turystycznej penetracji z punktu widzenia rosnącej w miarę upływu czasu popularności gór i związanej z nimi tematyki w literaturze i sztuce oraz postępującej turystyfikacji pewnych rejonów górskich. Wskazując rozległość sygnalizowanej w ten sposób problematyki podjętej w prezentowanym tomie, godzi się jednocześnie podkreślić, że zawarte tu prace – pod względem metodologicznym osadzone w założeniach badań literaturoznawczych, antropologicznych i kulturoznawczych – reprezentują pewien specyficzny sposób myślenia „góroznawczego”, w którym integrują się doświadczenia badawcze budowane na kanwie wiedzy lekturowej z autopsyjnymi doznaniami górskimi. Bezpośrednia konfrontacja z górską przyrodą oraz szeroko pojętą kulturą górską – nie tylko pasterską – stanowi bowiem istotny czynnik „testujący” poprawność analizowanych zjawisk. Sytuuje to studia zawarte w niniejszej publikacji w obrębie badań rozwijających się w ramach humanistycznego wariantu metodologii mountain studies1. Zakrojone na dużą skalę mountain studies mają obecnie formę zinstytucjonalizowaną i są prowadzone w takich ośrodkach jak Mountain Studies Institute (MSI) w Silveerston w Colorado (Stany Zjednoczone) czy Centre for Mountain Studies University of the Highlands and Islands w Perth (Wielka Brytania). Rację bytu i sens tych badań dobrze objaśnił James R. Veleto z Wydziału Antropologii Uniwersytetu Georgii (Stany Zjednoczone), pisząc:

Co najmniej od czasów dziewiętnastowiecznych publikacji prekursorskich prac Aleksandra von Humboldta (1814) obszary górskie na całym świecie budziły wyjątkowe zainteresowanie różnych badaczy reprezentujących podejście interdyscyplinarne w pracy naukowej. Od 1970 roku można zaobserwować we wszystkich dziedzinach prawdziwą eksplozję badań and górami, w wyniku której nauki humanistyczne i społeczne zostały zaangażowane w znacznie większym stopniu w dziedzinę badawczą tradycyjnie zdominowaną przez nauki przyrodnicze . Potrzeba zrozumienia wpływu człowieka na górskie ekosystemy w latach dziewięćdziesiątych XX wieku stała się przewodnim tematem badawczym w międzynarodowym kręgu badaczy pracujących w ramach paradygmatu zrównoważonego rozwoju. Obecnie badacze zmagają się ze znalezieniem odpowiedzi na pytanie o to, czym jest i jak można osiągnąć zrównoważony rozwój w warunkach wrażliwych środowisk górskich. Przekonanie, że ludzki wymiar studiów nad górami wymagał bardziej skoncentrowanego wysiłku badawczego, nie było bezzasadne. Wśród ludzi zamieszkujących obszary górskie lub żyjących w pobliżu gór, można zaobserwować niezwykle wysoki stopień kulturowej, biologicznej i językowej różnorodności. W dużej mierze przypisuje się ją geograficznym warunkom górskiego odosobnienia, takim jak różne mikroklimaty, środowiskowe nisze i strefy wysokości, w połączeniu z ekonomiczną i kulturową izolacją, która wspiera dywersyfikację strategii zdobywania środków do życia i tradycji kulturowych. Mapowanie wykorzystujące dane systemu informacji geograficznej (GIS) empirycznie dowiodło, że na obszarach górskich na całym świecie występują ścisłe powiązania między różnorodnością biologiczną, kulturową i językową, stanowiące podstawę biokulturowej różnorodności . Czynnikiem ogromnej wagi dla przetrwania człowieka jest wysoka korelacja między górskimi ekosystemami i różnorodnością w rolnictwie: góry stanowią system podtrzymywania życia, zawierający w zasadzie wszystkie dzikie gatunki i lokalne odmiany najważniejszych roślin uprawnych (ziemniaki, kukurydza, ryż, jęczmień i pszenica), które dostarczają ponad osiemdziesięcioprocentowej dawki kalorii i odżywienia niezbędnego człowiekowi do życia2.

We współczesnej refleksji nad szeroko pojętymi interakcjami, które zachodzą między fenomenem gór i kondycją ludzką we wszystkich jej aspektach: fizycznym, umysłowym i duchowym, wyraźnie eksponuje się kulturotwórcze znaczenie obszarów górskich w ich pierwotnej postaci, wskazując, że obecnie coraz silniej są one zagrożone przez ekspansję elementów cywilizacyjnych, a także przez rozwijające się intensywnie w ostatnich dziesięcioleciach zjawisko turystyfikacji gór, co istotnie zmienia ich krajobraz. To z kolei pociąga za sobą jego degradację, powodując zatracenie się pierwotnych znaczeń krajobrazu. Należy jednak zauważyć, że wspomniany wyżej proces turystyfikacji miał charakter płynny, rozpoczął się on bowiem już z chwilą przełamania bariery strachu przed górami i wkroczenia na ich teren pierwszych eksploratorów oraz zdobywców, rywalizujących w zdobywaniu nietkniętych ludzką stopą szczytów. Za tą czołową grupą w XIX i XX wieku podążyły coraz liczniej zarówno rzesze zwykłych turystów, tworzących modę na uprawianie górskich wycieczek, jak i różnego typu interesariuszy, zainteresowanych czerpaniem korzyści materialnych z eksploatacji obszarów górskich. Stąd mniej więcej od połowy XVIII wieku, gdy ogromną poczytność zdobyła Nowa Heloiza Jeana-Jacques’a Rousseau, można także dostrzec potęgujące się z każdą kolejną dekadą zjawisko społecznej fascynacji górami, dokumentowane i zwrotnie podsycane przez literaturę i sztukę. Interesująco odniósł się do niego współczesny angielski pisarz i podróżnik Robert Macfarlane w głośnej książce Mountains of the Mind z 2003 roku, wydanej w Polsce w 2008 roku pod tytułem Góry. Stan umysłu. Macfarlane zwrócił uwagę na humanistyczny wymiar relacji człowieka z górami, a także na zagadkowość swoistego heroizmu związanego z eksploracją najbardziej niedostępnych szczytów i jaskiń. Wskazał on, że to ich wszechstronne oddziaływanie na wyobraźnię skłania do podejmowania ekstremalnego wysiłku w celu rozpoznania ich natury, co staje się sprawdzianem ludzkich możliwości w bezpośrednim obcowaniu z nieujarzmioną i nieprzystępną naturą gór, zwłaszcza podczas przebywania w zagrażających ludzkiemu życiu, niezwykle trudnych warunkach. Co przy tym ważne, wskazał on także, że już u progu historii eksploracji gór można dostrzec silny związek ludzkiej aktywności w górach z różnego typu piśmiennictwem, wynikający z naturalnej potrzeby utrwalenia wiedzy tam zdobytej, dotyczącej zarówno eksplorowanej przestrzeni w jej wymiarze fizycznym (topograficznym, przyrodniczym), jak i reakcji na nią ludzkiego organizmu, z uwzględnieniem szerokiej palety wrażeń zmysłowych i stanów emocjonalnych powstałych w trakcie bezpośredniej konfrontacji z górami. Naturalna zatem potrzeba wyrażenia doznań i emocji związanych z doświadczeniem górskiej wędrówki i obcowania z górską naturą, na przykład podczas wspinaczki wysokogórskiej, szła w parze z tworzeniem użytkowych opisów przecieranych, a także nowo wytyczanych dróg i szlaków, spisywania relacji zawierających komentarze odnoszące się do panujących w górach warunków klimatycznych oraz zjawisk przyrody martwej i ożywionej w celu upowszechnienia wiedzy z tego zakresu.

Analizując i komentując procesy oraz zjawiska związane z poznawaniem i zamieszkiwaniem gór, autorzy prac zamieszczonych w niniejszym tomie szczególną uwagę poświęcili nie tylko ich wymiarowi literalnemu, ale przede wszystkim mentalnemu. W polu ich uwagi, obok faktów społeczno-kulturowych, znalazły się różne świadectwa literackie dokumentujące rozległe kontakty człowieka z górami (zarówno piśmiennictwo naukowe, jak i literatura piękna i stosowana), które odegrały istotną rolę w procesie poznawania gór, chociażby dlatego, że uprzystępniały wiedzę o górach w szerokich kręgach i stawały się ważnym źródłem inspiracji do podejmowania dalszego, niejednokrotnie ryzykownego wysiłku eksploracji górskich. Nieocenione w tym aspekcie wydają się pierwsze opisy Alp. W tym wymiarze nie można nie wspomnieć fundamentalnego ośmiotomowego dzieła Horace’a-Bénédicta de Saussure’a Voyages dans les Alpes (1779–1796) czy należącego do klasyki literatury alpinistycznej dzieła Edwarda Whympera The Ascent of the Matterhorn. O ile wielotomowe dzieło de Saussure’a stanowi wzbogaconą o elementy literackie narrację naukową, o tyle relacja Whympera daje początek współczesnej książce wyprawowej, ale oba warianty osiągają cel poznawczy i systematyzują wiedzę o topografii i naturze Alp. Za specyficzną formę poznania gór wypada także uznać sam akt twórczy, podczas którego przenikliwy umysł artysty dokonuje zarówno analizy, jak i syntezy wrażeń górskich, z wykorzystaniem intuicyjnie dobranych form ekspresji językowej. Stąd literatura piękna podejmująca problematykę górską, obok literatury typu non fiction (na przykład relacja z wyprawy), może być także postrzegana jako ważny instrument poznania gór oraz ich mieszkańców. Jednocześnie ci mieszkańcy, identyfikowani jako ludzie gór, na przełomie wieków stawali się atrakcyjnymi bohaterami literackimi. W wypadku ludności autochtonicznej zamieszkującej różne obszary górskie ciekawość budziły ich tożsamość etniczna, narodowa, język i kultura.

Za klasyczne dzieło w zakresie humanistycznie zorientowanych badań góroznawczych nie przypadkiem uchodzi monografia Claire-Éliane Engel (1903–1976) La littérature alpestre en France et en Angleterre aux XVIIIe et XIXe siècles3. Inicjując nowoczesne badania nad dziejami tematyki alpejskiej w literaturze, Engel wskazała celowość połączenia analizy literaturoznawczej z elementami historii alpinizmu. W ślad za tą rozprawą zaczęły powstawać inne studia o charakterze humanistycznym, wyrastające na kanwie badań literaturoznawczych, historycznych i etnograficznych, skoncentrowane wokół związanych z górami turystycznych i alpinistycznych doświadczeń poznawczych, wyrażanych w rozmaity sposób także za pośrednictwem języka literatury i sztuki. Pomijając tu rozważania na temat metodologicznych podstaw realizacji tych badań, na potrzeby niniejszego szkicu wystarczy konstatacja, że rozległe te prace w pierwszym rzędzie dotyczyły kręgu problemów topograficznie związanych przede wszystkim z Alpami. Rozwinięcie tego wątku wymagałoby napisania osobnej sporej rozprawy, tu ograniczmy się tylko do stwierdzenia, że historię eksploracji i deskrypcji innych wielkich pasm górskich zaczęto badać później – na przykład literatura andynistyczna nowatorsko opracowanej koncepcji badania doczekała się dopiero niedawno4. Dostrzegając więc, że w badaniach góroznawczych dominują dzieła dotyczące alpinizmu i himalaizmu, pozwalamy sobie przedstawić propozycję alternatywną, kierując uwagę w stronę rejonów i problemów peryferyjnych.

Nie przypadkiem zatem niniejszy tom otwiera obszerne studium poświęcone specyficznej formie zamieszkiwania i równocześnie poznawania obcych, egzotycznych gór, jaką była na przykład sytuacja przymusowego zesłania na Kaukaz, który, jak pisze Renata Gadamska-Serafin: „W optyce wygnańca wytyczał limes azjatyckiej barbarii, za którym nie obowiązywały już cywilizowane prawa”. Autorka omawia proces powolnego poznawania i oswajania natury oraz istoty piękna i grozy legendarnego Kaukazu opisany w pamiętnikach przez Franciszka Pietraszkiewicza, zesłanego w pierwszej połowie XIX wieku do Gruzji. Osobną uwagę poświęca także walorom poznawczym jego twórczości poetyckiej osadzonej w realiach kaukaskich.

Współczesny antropolog kultury Łukasz Smyrski, na podstawie własnych badań terenowych dotyczących szeroko pojętych relacji między sferą wierzeń, stylem życia i kulturą codzienności mieszkańców Ałtaju a otaczającym ich środowiskiem naturalnym, proponuje zupełnie nowy, holistyczny sposób interpretowania tych relacji, co sam komentuje następująco:

W dalszych rozważaniach nie traktuję jednak gór ałtajskich w rozumieniu przyrodniczym, geograficznym czy geologicznym. Nie zajmuję się również analizą ich piękna przy użyciu kategorii estetycznych. Przede wszystkim skupiam się na lokalnych konceptualizacjach związanych z punktem widzenia miejscowych – jednostek zamieszkujących Ałtaj. Przyjęcie takiej perspektywy pozwala dostrzec podwójną naturę gór i komplementarnie traktować je w kategoriach materialnych i ideacyjnych. Podążam w tym zakresie tropem duńskiej antropolożki Kirsten Hastrup (1994), która zwracała uwagę na tego rodzaju dwoistość form materialnych.

Przyjęcie powyższego założenia zmienia jakościowo percepcję gór. W lokalnej kosmologii ulegają zatarciu podziały charakterystyczne dla zachodniej epistemologii konstruktywistycznej. Miejscowa ontologia opiera się na istnieniu duchowej jedności i cielesnej różnorodności wszelkich podmiotów zamieszkujących świat: ludzi, zwierząt, gór oraz sił i energii immanentnie tkwiących w ziemi, określanych z reguły mało precyzyjnym i nienaukowym terminem „duchy”.

Z kolei sekwencja szkiców poświęconych zarówno związkom między literaturą alpejską i karkonoską, dziewiętnastowiecznym czeskim wędrówkom po Karkonoszach, jak i polskiej tradycji Sobótki (Ślęży), która miała charakter odmienny od tradycji niemieckiej, choć wykazywała z nią pewne konwergencje, dokumentuje proces upowszechniania związanej z górami pasji poznawczej za pośrednictwem szeroko pojętego piśmiennictwa, ze szczególnym uwzględnieniem literatury wysokoartystycznej, która popularyzowała wzorce przenikliwego patrzenia na górski krajobraz i stawała się kluczem do jego zrozumienia, niejednokrotnie silniej oddziałując na zbiorową świadomość niż hermetyczne traktaty naukowe. Ciekawie ujął ten problem Jan Pacholski, komentując koncepcję twórczości niemieckiego pisarza związanego z Karkonoszami:

Może zaskakiwać, że spędziwszy tylko jedną jedyną noc w (Starej) Śląskiej Budzie, poczynił GutsMuths tak wiele nader trafnych spostrzeżeń, które później skrupulatnie przelał na karty swojego dzieła. Jeśli jednak założymy, że obserwacje te poprzedziła skrupulatna lektura wciąż jeszcze popularnego w krajach niemieckojęzycznych poematu Hallera, nasze zaskoczenie ustąpi miejsca pewności, że wbrew zapewnieniom przytoczonej wcześniej przedmowy, quedlinburczyk niezwykle starannie przygotował się do swojej wyprawy, między innymi studiując literaturę, wśród której Alpy musiały być pozycją obowiązkową. Podobnie jak nieco wcześniej Volkmar, który – naczytawszy się u Scheuchzera o lodowcach Szwajcarii – koniecznie chciał odkryć podobną formację w swoich górach, quedlinburczyk spoglądał na mieszkańców najwyższego pasma Sudetów przez okulary berneńczyka, będąc oczywiście przekonany, że także wśród karkonoskich górali znajduje znakomite potwierdzenie jego tez, które notabene tymczasem przyjął za swoje.

W podobnym duchu o znaczeniu literatury podróżniczej zaangażowanej w kształtowanie nowoczesnych postaw wobec gór i budowanie wprawdzie emocjonalnych, ale jednak opartych na konkretnej wiedzy relacji człowieka z górami, piszą Karel Stibral i Veronika Faktorová, którzy podkreślają także istotną rolę ikonografii w upowszechnieniu wiedzy nie tylko o krajobrazowych i estetycznych, ale także kulturowych walorach Sudetów:

Wiedzę na temat tego, co należy zobaczyć w Karkonoszach, przynosiły oprócz publikacji Hosera również inne książki podróżnicze czy różne przewodniki turystyczne, a także grafika. Prawdopodobnie pierwszym zestawem arkuszy graficznych wykonanych przez artystę wywodzącego się ze środowiska czeskiego był Cyklus pohledů na Krkonoše a Adršpašské skály z lat 1792–1794. Ich twórca, Antonín Karel Balzer, studiował w Dreźnie i Wiedniu, a podkolorowane akwaforty wykonał na podstawie własnej wędrówki przez Karkonosze. Warto nadmienić, że podobną koncepcję miały rysunki i obrazy malarzy ze strony pruskiej. Zaledwie rok od ukazania się drugiej części działa Hosera, w 1806 roku wyszła drukiem słynna seria graficzna, której autorem był Christoph Nathe – Malebné putování Krkonošemi ve Slezsku (Mahlerische Wanderungen durch das Riesengebirge in Schlesien in XVI grossen Aquantita-Blättern), ukazująca wiele miejsc uchwyconych podczas różnych pór dnia i w rozmaitych warunkach atmosferycznych, które z podobnej perspektywy zostały opisane także przez Hosera.

Osobne studium poświęcone zostało także nadawaniu znaczeń Śnieżce w różnych obiegach językowych i tradycjach narodowych: czeskiej, niemieckiej i polskiej, co do metodologii badań góroznawczych wprowadza istotny aspekt komparatystyczny. Wyraźną tożsamością metodologiczną odznacza się studium Jagody Wierzejskiej o asymilacji kultury społeczności autochtonicznych z ogólnonarodową, widzianej w perspektywie zmiany przynależności państwowej oraz w sytuacjach konfliktu politycznego i zbrojnego. W rozprawie o historii turystyfikacji Karpat Wschodnich punktem wyjścia uczyniła ona stwierdzenie, że:

W rezultacie wojny polsko-ukraińskiej o wschodnią Galicję, toczącej się w latach 1918–1919, cała habsburska prowincja zwana Galicją – a z nią licząca około sześciuset kilometrów część Karpat – została włączona do Polski odrodzonej po pierwszej wojnie światowej i istniejącej do 1939 roku. Polskie łańcuchy karpackie rozciągały się w tym okresie od Beskidu Śląskiego na zachodzie przez Tatry do Karpat Wschodnich z ich najważniejszymi pasmami: Bieszczadami, Gorganami i Czarnohorą. Bieszczady, Gorgany i Czarnohora były uważane przez Polaków za część dziedzictwa terytorialnego Rzeczpospolitej Obojga Narodów, ale w odróżnieniu od Tatr nie odgrywały dla nich roli „krajobrazu narodowego”.

Wspomniane tu łańcuchy górskie przez Polaków z dawnego zaboru rosyjskiego i pruskiego były postrzegane jako odległe i obce. Co więcej, zamieszkujący je górale – Bojkowie i Huculi – istotnie się od Polaków katolików różnili: byli Słowianami wschodnimi wyznania prawosławnego lub greckokatolickiego, a posługiwali się dialektami, które przypominały język ukraiński. Sami Ukraińcy uważali Bojków i Hucułów (podobnie jak Łemków w Beskidzie Niskim) za część narodu ukraińskiego i prowadzili wśród nich działalność narodowotwórczą nie tylko przed 1918 rokiem, ale także po 1918 roku, choć władze Drugiej Rzeczypospolitej bardzo starły się przeciwdziałać ich wysiłkom. Górale z kolei, o ile byli świadomi i aktywni politycznie, sympatyzowali z różnymi orientacjami – ukrainofilską, moskofilską, staroruską lub propolską. Ogólnie rzecz biorąc, byli jednak słabo przekonani lub wcale nieprzekonani do idei polskości regionu. Im bardziej wschodnie części Karpat zamieszkiwali, tym bardziej byli podatni na wpływy ukraińskie.

Praca Jagody Wierzejskiej prezentuje te złożone i trudne sprawy z pełnym obiektywizmem.

Dwie inne rozprawy – Anny Pigoń i Marii Kościelniak – choć mają charakter stricte literaturoznawczy, napisane zostały z wykorzystaniem odniesień do interesujących źródeł etnograficznych i historycznych, co wprowadza do prezentowanego tu zbioru studiów jeden jeszcze oryginalny rys metodologiczny. Podejmując wybrane aspekty życia górali podhalańskich (tu ze szczególnym uwzględnieniem kondycji kobiet) i gorczańskich, a także historii poznawania Podhala i Gorców, wnoszą one do wiedzy o literackiej tradycji Podhala i Gorców pewne nowe rysy.

Na uwagę zasługują również opracowania Jacka Kolbuszewskiego o Sobotniej Górze oraz Anny Brzezińskiej-Winkiel, Doroty Nowickiej i Anny Pigoń, analizujących recepcję Śnieżki przez autorów reprezentujących narody żyjące w XIX stuleciu w Karkonoszach i eksplorujących te góry: Czechów, Niemców i Polaków.

Proces poznawania gór w świetle badań autorów niniejszego tomu jawi się więc jako zjawisko wieloaspektowe, przebiegające wielopoziomowo, zależne od statusu społecznego, wykształcenia i tożsamości osoby wchodzącej w interakcje z przestrzenią górską. Studia zawarte w książce Od Kaukazu po Sudety wskazują, że wielość tych interakcji wiązała się z koncepcją ról społecznych, jakie przyjmowali na siebie ich aktorzy: eksploratorzy, badacze, turyści chodzący po górach, piszący o nich pisarze czy poeci oraz utrwalający ich piękno malarze. Wydaje się więc, że podjęcie w zamieszczonych tu studiach i tego wątku stanowi ważny element metodologicznej legitymacji tego dzieła.

Ewa Grzęda

ORCID: 0000-0001-5254-9458

1 V. della Dora, Mountain: Nature and Culture, London 2016.

2 „Mountain areas of the world have been of special interest to a diversity of interdisciplinary researchers since at least the 19th century seminal work of Alexander von Humboldt (1814). Since the 1970s there has been an explosion in the study of mountains across all disciplines, and has resulted in the increased involvement of the human and social sciences in a field of study that has been traditionally dominated by natural sciences . The need to understand the impact of humans on mountain ecosystems has become a prominent research theme in the sustainable development paradigm that has taken root in international development circle since the 1990s. Today researchers grapple with what sustainability means and how it can be achieved in fragile mountain environments. The recognition that the human dimension of mountain studies needed more focused scholarly attention was not unfounded. Among people who live in or near mountains is an unusually high concentration of cultural, biological, and linguistic diversity. This is thought to be in large part due to isolated mountain geographies that include various microclimates, environmental niches, and altitudinal zones; in combination with economic and cultural isolation which promotes diversification in livelihood strategies and cultural traditions . GIS mapping has empirically shown that mountain areas throughout the world contain strong linkages between biological, cultural, and linguistic diversity, or biocultural diversity . Of particular and immediate importance to human survival is the high correlation between mountain ecosystems and agricultural biodiversity: Mountains provide the life support systems that contain virtually all of the wild species and ancestral landraces of the major crops (potatoes, maize, rice, barley, and wheat) providing over 80 percent of the human calorie intake and nutrition” (J.R. Veteto, From mountain anthropology to montology? An overview of the anthropological approach to mountain studies, New Horizons in Earth Science Research, t. 1, red. B. Veress, J. Szigethey, New York 2020, s. 281). Por. Bridging Human and Ecological Landscape: Participatory Research and Sustainable Development in an Andean Agricultural Frontier, red. R.E. Rhoades, Dubuque, Iowa 2001.

3 C.-É. Engel, La littérature alpestre en France et en Angleterre aux XVIIIe et XIXe siècles, Montmélian 1930.

4 M. Kopf, Alpinismus – Andinismus: Gebirgslandschaften in europäischer und lateinamerikanischer Literatur, red. J.B. Metzler, Berlin 2016.Spis treści

Wstęp, Ewa Grzęda

Renata Gadamska-Serafin

Góry Kaukaz w poezji i we wspomnieniach Franciszka Ksawerego Pietraszkiewicza

Łukasz Smyrski

Między idealizmem a materializmem. Holistyczny wymiar Ałtaju

Jan Pacholski

„…by jak najdoskonalej oddać tę scenę, przytoczę teraz myśli pana von Hallera” – Alpy jako źródło inspiracji i punkt odniesienia karkonoskich podróżopisarzy drugiej połowy XVIII wieku

Veronika Faktorová, Karel Stibral

Czeskie wędrówki po Karkonoszach w długim wieku XIX

Anna Brzezińska-Winkiel, Dorota Nowicka, Anna Pigoń

„Królowa Sudetów” na pograniczu, czyli Śnieżka oczami Theodora Körnera, Karela Hynka Máchy i Bogusza Zygmunta Stęczyńskiego

Jacek Kolbuszewski

Rzecz o Sobotniej Górze

Anna Pigoń

Strój góralek podhalańskich a kulturowy matriarchat pod Tatrami

Jagoda Wierzejska

Aspekty ideologiczne turystyfikacji Karpat Wschodnich w Drugiej Rzeczypospolitej (1918–1939)

Maria Kościelniak

Góry pogardzane i góry odkryte. Literackie i turystyczno-krajobrazowe poznanie Gorców w XIX i pierwszych dekadach XX wieku

Indeks osób