Od ujścia Wisły po Morze Czarne. Handlowo-gospodarcze tło dziejów Polski (1572-1795). Tom 2 - ebook

WSTĘP

Co spra­wia, że jedne kraje się bo­gacą, a inne bied­nieją? – to py­ta­nie za­dają so­bie eko­no­mi­ści co naj­mniej od cza­sów Adama Smi­tha. Wbrew po­zo­rom nie zo­stało ono wcale osta­tecz­nie i jed­no­myśl­nie roz­strzy­gnięte. Naj­bar­dziej po­pu­larne opra­co­wa­nia na­ukowe i pu­bli­cy­styczne ostat­nich lat, au­tor­stwa m.in. Da­vida S. Lan­desa, Nialla Fer­gu­sona, Da­rona Ace­mo­glu i Ja­mesa A. Ro­bin­sona czy Jo­ela Mo­kyra, wska­zują na sze­reg róż­nego ro­dzaju przy­czyn tego zja­wi­ska, do któ­rych za­li­czyć można m.in. spe­cy­ficzną dla kra­jów za­chod­nich etykę pracy, wy­ko­rzy­sta­nie no­wo­cze­snych osią­gnięć na­uki, to­le­ran­cję, po­sza­no­wa­nie dla wła­sno­ści pry­wat­nej czy też wie­lość ośrod­ków wła­dzy.

Pre­cy­zyj­nie rzecz bio­rąc, py­ta­niem, na które sta­rają się wszy­scy od­po­wie­dzieć, nie jest jed­nak: „co spra­wia, że jedne kraje się bo­gacą, a inne bied­nieją?”, lecz py­ta­nie brzmiące nieco ina­czej: „co ta­kiego spra­wiło, że Za­chód tak wzbo­ga­cił się mię­dzy XVIII a XX wie­kiem, że zdy­stan­so­wał w każ­dej dzie­dzi­nie nie­mal całą resztę świata?”. Naj­bar­dziej ob­ra­zowo całą tę kwe­stię opi­sał Ken­neth Po­me­ranz, który ująw­szy owo bez­pre­ce­den­sowe wzbo­ga­ce­nie w for­mie gra­ficz­nej i licz­bo­wej okre­ślił je mia­nem „Wiel­kiej Dy­wer­gen­cji”, gdyż po­cząw­szy od końca XVIII wieku więk­szość wskaź­ni­ków eko­no­micz­nych Za­chodu na­gle od­rywa się od wspól­nego dla ca­łego świata pu­łapu i szy­buje mocno w górę. Owo zdu­mie­wa­jące odej­ście (dy­wer­gen­cja) od wy­da­wa­łoby się nie­zmien­nego wcze­śniej od wie­ków mak­sy­mal­nego po­ziomu bo­gac­twa, na jaki może wspiąć się ludzka spo­łecz­ność, sta­nowi przed­miot oży­wio­nych ba­dań głów­nie dla­tego, że przy­pra­wia no­wo­żytną cy­wi­li­za­cję o nie­skry­waną dumę. Od czasu, gdy Ko­ściół stra­cił wio­dącą rolę w kształ­to­wa­niu za­sad ży­cia spo­łecz­nego, miały miej­sce wiel­kie re­wo­lu­cje, lu­do­bój­stwa i krwawe wojny. Świa­domi tych wszyst­kich nie­do­ma­gań pro­jektu o na­zwie no­wo­żyt­ność, jego apo­lo­geci jako osta­teczny i naj­waż­niej­szy ar­gu­ment na rzecz cy­wi­li­za­cji stwo­rzo­nej we­dle ka­no­nów Oświe­ce­nia przed­sta­wiają za­wsze tezę, że do­piero dzięki ka­pi­ta­li­zmowi ludz­kość mo­gła wyjść z nę­dzy. Suk­ces eko­no­miczny ma tym sa­mym sta­no­wić osta­teczne po­twier­dze­nie słusz­no­ści kie­runku, w któ­rym po­dąża ludz­kość.

Ar­gu­ment wyj­ścia z nę­dzy jest na tyle silny, że z re­guły za­myka usta więk­szo­ści kry­ty­ków. Przy­glą­da­jąc się no­wo­cze­snej tech­no­lo­gii, roz­ma­chowi współ­cze­snych miast, sieci trans­por­to­wej i ko­mu­ni­ka­cyj­nej czy po­wszech­no­ści In­ter­netu, a na­stęp­nie ze­sta­wia­jąc to wszystko ze skrom­nymi roz­mia­rami śre­dnio­wiecz­nej go­spo­darki, bar­dzo ła­two dojść do wnio­sku, że no­wo­żytna, zla­icy­zo­wana cy­wi­li­za­cja rze­czy­wi­ście gó­ruje nad wszyst­kim, co miał do za­pro­po­no­wa­nia Ko­ściół. Tym sa­mym Wielka Dy­wer­gen­cja, czy też Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie, uzy­skuje sta­tus praw­dzi­wego cudu, wy­da­rze­nia de­fi­niu­ją­cego wyż­szość no­wo­żyt­no­ści nad wszyst­kim, co ist­niało do tej pory. Wy­ja­śnie­nie zaś przy­czyn Wiel­kiej Dy­wer­gen­cji staje się ro­dza­jem pre­zen­ta­cji prze­pisu, za­wie­ra­ją­cego ze­spół czyn­ni­ków i idei, dzięki któ­rym ów cud mógł się wy­da­rzyć. Nie dziwi więc, że wspo­mniani już au­to­rzy do klu­czo­wych czyn­ni­ków umoż­li­wia­ją­cych za­ist­nie­nie tego zja­wi­ska za­li­czają nie­zmien­nie naj­więk­sze zdo­by­cze okresu Oświe­ce­nia i fi­lo­zo­fii li­be­ral­nej.

Od­po­wie­dzi udzie­lane na py­ta­nie: „co spra­wiło, że Za­chód stał się tak nie­sły­cha­nie bo­gaty?” mają przy tym dużo więk­sze zna­cze­nie, niż się po­wszech­nie są­dzi, gdyż za­warte w nich jest jed­no­cze­śnie teo­re­tyczne uza­sad­nie­nie dla utrzy­mu­ją­cego się wciąż prze­cież dy­stansu mię­dzy naj­bo­gat­szymi i naj­bar­dziej roz­wi­nię­tymi go­spo­dar­kami a kra­jami bied­nymi i roz­wi­ja­ją­cymi się. Tłu­ma­czący Wielką Dy­wer­gen­cję we­dle za­pre­zen­to­wa­nego tu sche­matu są więc w więk­szo­ści także obroń­cami obec­nego po­li­tycz­nego _sta­tus quo,_ gdyż praw­dziwe (i bar­dzo nie­wy­godne) przy­czyny Wiel­kiego Wzbo­ga­ce­nia skry­wają za za­słoną teo­rii ak­cen­tu­ją­cych w rze­czy­wi­sto­ści zu­peł­nie po­boczne i nie­wiele zna­czące czyn­niki.

Jaka jest za­tem prawda na te­mat Wiel­kiego Wzbo­ga­ce­nia? Jak sta­ra­łem się po­ka­zać w mo­jej wcze­śniej­szej książce, no­szą­cej ty­tuł _Dzieje ka­pi­ta­li­zmu,_ klu­czo­wym czyn­ni­kiem, który umoż­li­wił Wiel­kiej Bry­ta­nii, a w ślad za nią także in­nym za­chod­nim pań­stwom osią­gnię­cie tak osza­ła­mia­ją­cego wzro­stu go­spo­dar­czego, była kre­acja pu­stego pie­nią­dza, upo­wszech­niona w na­stęp­stwie usta­no­wie­nia w 1694 roku Banku An­glii. Uzy­skaw­szy sta­tus naj­waż­niej­szej po­tęgi mor­skiej, han­dlo­wej i fi­nan­so­wej świata, bry­tyj­skie im­pe­rium zdo­łało upo­wszech­nić sys­tem fi­nan­sowy, w któ­rym środki pie­niężne były kre­owane _ex ni­hilo_ i za­si­lały po­przez sys­tem ban­kowy oraz giełdę naj­bar­dziej in­no­wa­cyjne i za­awan­so­wane tech­no­lo­gicz­nie branże go­spo­darki. Skon­stru­owano w ten spo­sób „go­spo­dar­czą bombę ato­mową”, któ­rej wcze­śniej nikt nie po­sia­dał, gdyż Wielka Bry­ta­nia jako pierw­sza zdo­łała, wy­ko­rzy­stu­jąc swój wy­spiar­ski cha­rak­ter, za­pa­no­wać nad świa­to­wymi oce­anami i jed­no­cze­śnie ogra­ni­czyć zna­cze­nie do­mi­nu­ją­cego wcze­śniej przez wieki sys­temu han­dlu lą­do­wego Eu­ra­zji. Bar­dziej do­kładny opis tego me­cha­ni­zmu za­warty zo­stał rów­nież na kar­tach tej książki.

Dla­czego jed­nak po­ja­wił się on w książce do­ty­czą­cej dzie­jów Rze­czy­po­spo­li­tej? Czy bry­tyj­ski sys­tem fi­nan­sowy nie miał za­le­d­wie mar­gi­nal­nego wpływu na losy na­szej oj­czy­zny? Od­po­wiedź na dru­gie z tych py­tań jest zde­cy­do­wa­nie prze­cząca. To, co działo się na ryn­kach fi­nan­so­wych i to­wa­ro­wych naj­pierw Am­ster­damu, a na­stęp­nie Lon­dynu, wy­zna­czało za­sad­ni­czy cha­rak­ter na­szej ro­dzi­mej go­spo­darki przez ostat­nich kilka wie­ków. Do­piero od­no­sząc dzieje na­szego kraju do in­te­re­sów go­spo­dar­czych Wiel­kiej Bry­ta­nii i ca­łego obozu pro­te­stanc­kiego, je­ste­śmy w sta­nie zna­leźć wła­ściwą od­po­wiedź na py­ta­nie, dla­czego Pol­ska nie za­znała Wiel­kiego Wzbo­ga­ce­nia, lecz po­zo­staje do dziś kra­jem wiecz­nie aspi­ru­ją­cym do grona naj­bar­dziej za­moż­nych. Sku­pie­nie przez Bry­tyj­czy­ków w swo­ich rę­kach tak wiel­kiej siły po­li­tycz­nej oraz uzy­ska­nie tak wiel­kich atu­tów geo­po­li­tycz­nych wy­ma­gało wszak wcze­śniej­szego po­grą­że­nia i osła­bie­nia wielu in­nych kra­jów, które mo­głyby im w re­ali­za­cji tego dzieła za­gro­zić. Do Wiel­kiej Dy­wer­gen­cji nie do­szłoby ni­gdy bez „wiel­kiej mar­gi­na­li­za­cji” po­tęg kon­ty­nen­tal­nych Eu­ra­zji, w tym oczy­wi­ście Rze­czy­po­spo­li­tej.

Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie to te­mat, który po­wraca stale na kar­tach dru­giego tomu tej pracy, gdyż fun­da­menty pod wy­stą­pie­nie tego zja­wi­ska zo­stały wy­lane wła­śnie w XVII-XVIII wieku. Jesz­cze w XVI wieku, po­mimo wszyst­kich kar­dy­nal­nych błę­dów epoki ja­giel­loń­skiej i uzur­pa­cji stanu szla­chec­kiego, Rzecz­po­spo­lita nie od­sta­wała za­nadto pod wzglę­dem za­moż­no­ści od wio­dą­cych kra­jów na kon­ty­nen­cie. Ostat­nie dwa wieki ist­nie­nia pol­sko-li­tew­skiego pań­stwa przy­nio­sły jed­nak na­ra­sta­jącą utratę kon­taktu z czo­łówką na tyle, że gdy pod ko­niec XVIII wieku roz­po­czy­nało się Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie, dy­stans był już zbyt wielki, aby bo­gac­two Pol­ski uro­sło w ta­kim sa­mym tem­pie, co kra­jów za­chod­nich.

Pre­zen­to­wana tu teza o klu­czo­wo­ści sek­tora fi­nan­so­wego dla wiel­kich go­spo­dar­czych prze­mian po­ja­wia się nie­kiedy w li­te­ra­tu­rze przed­miotu, lecz ni­gdy jako czyn­nik główny i de­cy­du­jący. Wy­nika to za­pewne z obec­nej u wspo­mnia­nych wcze­śniej au­to­rów chęci przed­sta­wie­nia zła­go­dzo­nej wer­sji dzie­jów, skrzęt­nie uni­ka­ją­cej wielu nie­wy­god­nych te­ma­tów. Gdyby bo­wiem przy­znać, że Za­chód do­ko­nał wiel­kiego wzbo­ga­ce­nia w opar­ciu o fi­nan­sowe szal­bier­stwo i pod­stęp oraz trwa­łym kosz­tem in­nych kra­jów, w gru­zach ległby także cały mit no­wo­cze­sno­ści i współ­cze­snej cy­wi­li­za­cji zbu­do­wa­nych w opar­ciu o war­to­ści Oświe­ce­nia. Gdyby otwar­cie przy­znać, że Za­chód od kilku wie­ków jako główną me­todę osią­ga­nia go­spo­dar­czego wzro­stu sto­suje za­bieg, który spro­wa­dza się do że­ro­wa­nia na nie­wie­dzy mas oraz nie­ustan­nym psu­ciu siły na­byw­czej pie­nią­dza, wów­czas ru­nąłby także pod­sta­wowy ar­gu­ment za całą no­wo­żyt­no­ścią, a prze­ciw cy­wi­li­za­cji ła­ciń­skiej, od­wo­łu­jący się do wyj­ścia z nę­dzy. Gdyby przed­sta­wić Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie jako efekt dzia­ła­nia naj­więk­szej w dzie­jach pi­ra­midy fi­nan­so­wej w dzie­jach, która wcze­śniej czy póź­niej musi upaść i przy­nieść ze sobą ka­ta­stro­falne skutki, wów­czas trzeba by­łoby spoj­rzeć na dzieje ludz­ko­ści z zu­peł­nie in­nej per­spek­tywy i zro­zu­mieć kru­chość fun­da­men­tów ca­łej no­wo­żyt­nej go­spo­darki.

Wielka Dy­wer­gen­cja po­zo­staje do dziś jed­nym z wy­da­rzeń, które od­ci­snęły naj­sil­niej­sze piętno na na­szej na­ro­do­wej toż­sa­mo­ści. To, iż Pol­ska nie wzbo­ga­ciła się tak bar­dzo jak kraje za­chod­nie i po­mimo upadku ko­mu­ni­zmu na­dal nie jest w sta­nie ich do­ści­gnąć, sta­nowi naj­istot­niej­szą przy­czynę zu­peł­nie nie­za­słu­żo­nego i nie­po­trzeb­nego kom­pleksu niż­szo­ści obec­nego u wielu na­szych ro­da­ków. Z tego ro­dzaju kom­pleksu można się dość ła­two wy­le­czyć, śle­dząc uważ­nie treść ni­niej­szej pracy, gdyż po­ka­zuje ona przede wszyst­kim to, jak wielką wagę dla prze­wo­dzą­cych ca­łemu obo­zowi pro­te­stanc­kiemu Ho­lan­dii i An­glii miało wy­ga­sze­nie po­ten­cjału, ja­kim dys­po­no­wała Rzecz­po­spo­lita. Od mo­mentu za­war­cia unii w Kre­wie w 1385 roku, pol­sko-li­tew­skie pań­stwo uzy­skało godny po­dziwu roz­mach, który tylko za sprawą nie­po­rad­no­ści Ja­giel­lo­nów i szko­dli­wo­ści dzia­łań obozu szla­chec­kiego nie prze­ło­żył się ni­gdy na utwo­rze­nie spraw­nej i nie­za­leż­nej pol­skiej floty. W hi­sto­rii Eu­ropy nie ma w za­sa­dzie żad­nego dru­giego przy­padku kraju tej wiel­ko­ści i o tak du­żym po­ten­cjale de­mo­gra­ficz­nym, który po­sia­da­jąc teo­re­tycz­nie do­stęp do mo­rza, nie zdo­łałby wy­ko­rzy­stać go do pro­wa­dze­nia ak­tyw­nej i su­we­ren­no­ścio­wej po­li­tyki mor­skiej. O tym, jak wielką rolę mo­gła od­gry­wać Rzecz­po­spo­lita na świa­to­wej sce­nie po­li­tycz­nej, gdyby nie świa­doma, kon­se­kwentna i dłu­go­fa­lowa dy­wer­sja, pro­wa­dzona przez ho­len­der­skie i an­giel­skie elity biz­ne­sowo-po­li­tyczne, naj­wię­cej mówi to, co na po­czątku XVIII wieku stało się z Ro­sją Pio­tra I. Wy­star­czył nad­zwy­czaj przy­chylny sto­su­nek za­chod­nich po­tęg mor­skich do wiel­kich pla­nów han­dlo­wych i mor­skich przed­sta­wi­ciela dy­na­stii Ro­ma­no­wów, a ma­jące dużo gor­szą po­zy­cję wyj­ściową pań­stwo ca­rów zdo­łało w bły­ska­wicz­nym tem­pie prze­kształ­cić się w im­pe­rium.

Czy Pol­ska nie miała swo­jego Pio­tra I, który mógłby uczy­nić coś po­dob­nego? Miała ko­goś znacz­nie lep­szego: króla Zyg­munta III Wazę. Ów wiecz­nie oczer­niany i nie­do­ce­niany król sta­rał się przez nie­mal pół wieku wcie­lać w ży­cie im­po­nu­jącą i za­kro­joną na wielką skalę stra­te­gię, która w ra­zie po­wo­dze­nia by­łaby w sta­nie uczy­nić z Rze­czy­po­spo­li­tej dumne i godne po­dziwu im­pe­rium. W dzia­ła­niach obozu pro­te­stanc­kiego z cza­sów jego rzą­dów mo­żemy dziś od­czy­tać, że jego przed­sta­wi­ciele do­sko­nale ro­zu­mieli skalę za­gro­że­nia ich in­te­re­sów, ja­kie nio­sły ze sobą jego plany. Swego ro­dzaju sym­bo­lem wie­lo­let­nich zma­gań Zyg­munta III była sto­czona 4 lipca 1610 roku bi­twa pod Kłu­szy­nem, w któ­rej prze­ciwko hu­sa­rii pod do­wódz­twem Sta­ni­sława Żół­kiew­skiego sta­nęły obok Ro­sjan li­czące 5 ty­sięcy żoł­nie­rzy od­działy na­jem­ni­ków pod do­wódz­twem Ja­coba de la Gar­die. Wśród nich byli m.in. Szwe­dzi, Niemcy, An­glicy, Szkoci, Fla­man­do­wie i Fran­cuzi. Obec­ność owych na­ro­do­wo­ści w ar­miach za­cięż­nych tej epoki nie była ni­czym wy­jąt­ko­wym, nie­mniej jed­nak wła­śnie taki skład na­jem­ni­czego kor­pusu sym­bo­li­zo­wał, komu naj­bar­dziej za­le­żało na tym, aby za­trzy­mać trium­falny po­chód Po­la­ków na wscho­dzie. Gdyby Zyg­mun­towi III Wa­zie udało się prze­jąć trwałą kon­trolę nad mo­skiew­skim tro­nem (na co szanse były na­prawdę spore), Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie Za­chodu mo­głoby na­wet ni­gdy nie dojść do skutku. Po pierw­sze dla­tego, że pro­te­stanc­kie po­tęgi mor­skie mo­głyby zo­stać po­ko­nane za sprawą współ­pracy Pol­ski z Hisz­pa­nią, a po dru­gie dla­tego, że Rzecz­po­spo­lita mia­łaby na­prawdę wiel­kie szanse, żeby uru­cho­mić nowe kon­ty­nen­talne szlaki han­dlowe, za­gra­ża­jące wprost tym, które Ho­lan­dia czy An­glia roz­wi­jały na Atlan­tyku i Pa­cy­fiku. Tezy tej nie można od­rzu­cić jako zwy­kłego prak­ty­ko­wa­nia hi­sto­rii al­ter­na­tyw­nej, gdyż wła­śnie ze względu na opi­sane tu za­gro­że­nie po­tęgi za­chod­nie nie­ustan­nie sa­bo­to­wały wszel­kie kon­struk­tywne ini­cja­tywy po­li­tyczne i go­spo­dar­cze w pol­sko-li­tew­skim pań­stwie.

W oczach nie­któ­rych śro­do­wisk pro­te­stanc­kich w Rze­szy i nie tylko, Rzecz­po­spo­lita przed­sta­wiała się jako „Hisz­pa­nia pół­nocy”, a na miano to za­pra­co­wała po­do­bień­stwem w wielu róż­nych dzie­dzi­nach do nie­po­rów­na­nie po­tęż­niej­szego w opi­sy­wa­nym tu okre­sie Kró­le­stwa Hisz­pa­nii. Tak jak po­tęga z Pół­wy­spu Ibe­ryj­skiego, pol­sko-li­tew­skie pań­stwo było kra­jem prze­wa­ża­jąco ka­to­lic­kim, bar­dzo lud­nym i znacz­nych roz­mia­rów, w któ­rym dużą rolę od­gry­wali je­zu­ici; do­mi­no­wała w nim war­stwa szla­checka, a ro­dzime miesz­czań­stwo było sto­sun­kowo słabe. Pod­czas gdy Hisz­pa­nia sta­no­wiła opokę geo­po­li­tyki ka­to­lic­kiej na po­łu­dnio­wym za­cho­dzie, Rzecz­po­spo­lita strze­gła jej pół­nocno-wschod­nich kre­sów. W cza­sach Zyg­munta III Wazy i jego syna Wła­dy­sława IV, pewne na­dzieje wią­zano z po­łą­cze­niem sił „obu Hisz­pa­nii”, które współ­dzia­ła­jąc na mo­rzu, miały re­alną szansę na to, aby zła­mać do­mi­na­cję pro­te­stanc­kich po­tęg mor­skich i od­wró­cić bieg dzie­jów. Przed­się­wzię­cie to nie sta­no­wiło, rzecz ja­sna, głów­nego przed­miotu sta­rań Ma­drytu, lecz w przy­padku pol­skiego władcy było zgoła ina­czej. W cza­sach, gdy wy­ku­wał się nowy atlan­tycki sys­tem geo­po­li­tyczny, Ho­len­drzy i An­glicy mieli stale na uwa­dze to, że nie­jako za ich ple­cami, gdzieś w głębi Bał­tyku, uśpiony jest ol­brzym, który w sprzy­ja­ją­cych oko­licz­no­ściach mógłby stać się dla nich po­waż­nym za­gro­że­niem. Sa­mo­dzielną próbę wyj­ścia z Bał­tyku na Atlan­tyk pod­jął w dru­giej de­ka­dzie XVIII wieku wspo­mniany już Piotr I, prze­ja­wia­jąc ak­tyw­ność w Me­klem­bur­gii, lecz zo­stał po­spiesz­nie skar­cony. Czy­nione sto lat wcze­śniej po­dobne sta­ra­nia Zyg­munta III miały dużo więk­szą szansę na po­wo­dze­nie, gdyż za­kła­dały współ­pracę z sil­nym so­jusz­ni­kiem. Nie­szczę­śliwy prze­bieg wojny trzy­dzie­sto­let­niej spra­wił jed­nak, że szanse na sku­teczną ak­cję „obu Hisz­pa­nii” bar­dzo zma­lały. Póź­niej­szą krwawą łaź­nię Po­topu szwedz­kiego można w tym sen­sie ro­zu­mieć jako do­ko­nany przez obóz pro­te­stancki ry­tu­alny mord na ka­to­lic­kiej Pol­sce i Li­twie, które miały już wię­cej nie za­gro­zić fun­da­men­tom no­wego sys­temu atlan­tyc­kiego. „Hisz­pa­nię Pół­nocy” trzeba było uniesz­ko­dli­wić i zruj­no­wać, aby przy­go­to­wać grunt pod nie­kwe­stio­no­waną do­mi­na­cję han­dlową i fi­nan­sową, dzięki któ­rej moż­liwa była póź­niej Wielka Dy­wer­gen­cja.

W do­ko­na­niu się Wiel­kiego Wzbo­ga­ce­nia nie prze­szko­dziła i nie mo­gła prze­szko­dzić za to Ro­sja, która była dla po­tęg mor­skich wręcz wy­ma­rzo­nym ad­mi­ni­stra­to­rem wiel­kich i słabo za­lud­nio­nych prze­strzeni pół­noc­nej Eu­ra­zji. Dys­po­nu­jąca pry­mi­tywną go­spo­darką, długo nie po­sia­da­jąca więk­szych za­so­bów krusz­co­wych oraz po­zba­wiona za­moż­nej i ro­dzi­mej klasy ku­piec­kiej Mo­skwa, nie była od po­czątku w sta­nie stwo­rzyć za­gro­że­nia dla pro­wa­dzo­nego przez kraje za­chod­nie han­dlu na świa­to­wych oce­anach. Pań­stwo ca­rów już od XVI wieku sta­no­wiło głów­nie wielki za­sob­nik su­row­ców po­trzeb­nych dla po­tęg mor­skich, przede wszyst­kim do bu­dowy ich floty han­dlo­wej. Ro­sja była dumna ze swej wiel­ko­ści, ale cał­ko­wi­cie bez­silna wo­bec do­mi­na­cji han­dlo­wej i fi­nan­so­wej kra­jów za­chod­nich, a sys­tem wła­dzy oparty na uci­sku pod­da­nych ce­men­to­wał jej sta­tus kraju nie­zdol­nego do pod­ję­cia re­al­nej kon­ku­ren­cji z An­glią czy Ho­lan­dią. Po­tężna i sa­dy­styczna wo­bec Rze­czy­po­spo­li­tej Ro­sja wy­brała sta­tus kraju mil­cząco ak­cep­tu­ją­cego do­mi­na­cję Wiel­kiej Bry­ta­nii i nie kwe­stio­nu­ją­cego fun­da­men­tów jej geo­po­li­tyki. Roz­py­cha­nie się Ro­sji na kon­ty­nen­cie kosz­tem Rze­czy­po­spo­li­tej, a póź­niej do­ko­nane na niej roz­biory spo­tkały się z przy­zwo­le­niem Lon­dynu, gdyż nie mu­sząc bez­po­śred­nio an­ga­żo­wać się w dzia­ła­nia prze­ciw pol­sko-li­tew­skiemu pań­stwu, uzy­ski­wał jego pełną neu­tra­li­za­cję i de­mon­taż, który był przed­mio­tem sta­rań obozu pro­te­stanc­kiego już w XVI-XVII wieku. Pań­stwo ro­syj­skie zo­stało pod­wy­ko­nawcą po­tęg mor­skich, a mimo to i tak nie wzięło udziału w Wiel­kim Wzbo­ga­ce­niu.

Stale po­wra­ca­ją­cym mo­ty­wem w de­ba­cie na te­mat przy­czyn bo­gac­twa na­ro­dów jest kwe­stia roli re­li­gii pro­te­stanc­kiej jako wła­ści­wego kul­tu­ro­wego i du­cho­wego pod­gle­bia, sprzy­ja­ją­cego do­ko­na­niu się Wiel­kiej Dy­wer­gen­cji. Kraje pro­te­stanc­kie rze­czy­wi­ście były li­de­rami w tym za­kre­sie, lecz głów­nie dzięki temu, że sprzy­mie­rzyw­szy się z mu­zuł­ma­nami i pra­wo­sław­nymi, sku­tecz­nie do­pro­wa­dziły do de­wa­sta­cji ka­to­lic­kich mo­nar­chii oraz roz­mon­to­wały dawną Rzecz­po­spo­litą Na­ro­dów Chrze­ści­jań­skich. Ów pro­jekt w prak­tyce roz­padł się w na­stęp­stwie wojny trzy­dzie­sto­let­niej (1618-1648) i póź­niej nie zdo­łano go już od­two­rzyć. Od tego mo­mentu za­częła się także wielka se­ria nie­szczęść Pol­ski, które za­koń­czyły się osta­tecz­nie dra­ma­tem roz­bio­rów. Po­ka­zuje to, jak wiel­kie zna­cze­nie dla po­myśl­no­ści Kró­le­stwa Pol­skiego miała re­li­gia ka­to­licka. Gdy Ko­ściół zo­stał po­zba­wiony peł­nio­nej wcze­śniej funk­cji li­dera ca­łej cy­wi­li­za­cji, de­kom­po­zy­cji ule­gły fun­da­menty, które w X wieku stwo­rzyły pol­skie pań­stwo.

Z opo­wie­ści o stop­nio­wym upadku Rze­czy­po­spo­li­tej można jed­nak mimo wszystko wy­cią­gnąć wiele po­zy­tyw­nych i kon­struk­tyw­nych wnio­sków. Zro­zu­miaw­szy, jak duże zna­cze­nie dla Wiel­kiej Dy­wer­gen­cji po­sia­dał rdzenny ob­szar pol­skiej pań­stwo­wo­ści, mo­żemy za­cząć le­piej kształ­to­wać na­szą przy­szłość. Do­ty­czy to w szcze­gól­no­ści zro­zu­mie­nia praw­dzi­wych przy­czyn bo­gac­twa na­ro­dów. Pro­jekt o na­zwie Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie zbliża się co­raz bar­dziej do mar­twego punktu, po­nie­waż opie­ra­jąc całe ży­cie go­spo­dar­cze na nie­ustan­nej kon­sump­cji kre­dy­tów i nisz­cze­niu oszczęd­no­ści, pchnął ludz­kość ku de­mo­gra­ficz­nej ka­ta­stro­fie i kul­tu­ro­wej de­gren­go­la­dzie. Wielka Dy­wer­gen­cja zmie­rza co­raz bar­dziej ku Wiel­kiej Kon­wer­gen­cji, czyli wiel­kiej ko­rek­cie do­tych­czas zna­nego nam świata nie­ogra­ni­czo­nych moż­li­wo­ści. Wiel­kie Wzbo­ga­ce­nie było wy­da­rze­niem nie­na­tu­ral­nym, które wy­rzą­dziło ogromne szkody cy­wi­li­za­cyjne, za­mie­nia­jąc setki mi­lio­nów osób w wielką ar­mię de­ka­den­tów. Na gru­zach tego pro­jektu trzeba bę­dzie stwo­rzyć za ja­kiś czas coś no­wego. Warto więc nie­ustan­nie stu­dio­wać pro­jekty han­dlowe, geo­po­li­tyczne i re­li­gijne re­ali­zo­wane przez na­szych przod­ków, gdyż czeka nas jesz­cze za­pewne wiele nie­spo­dzie­wa­nych zwro­tów wy­da­rzeń i epo­ko­wych zmian otwie­ra­ją­cych przed Pol­ską zu­peł­nie nowe moż­li­wo­ści.

Swego ro­dzaju kro­niką epoki Wiel­kiego Wzbo­ga­ce­nia bę­dzie pla­no­wany ko­lejny tom ni­niej­szej pracy – obecny za­wiera głów­nie pre­zen­ta­cję tego, w jaki spo­sób do­szło do wy­kształ­ce­nia się wa­run­ków, które to epo­kowe wy­da­rze­nie umoż­li­wiły. Nie jest to wcale, wbrew wszel­kim po­zo­rom, opo­wieść dla na­szego kraju wsty­dliwa, lecz pod­no­sząca na du­chu. To, że Rzecz­po­spo­lita zo­stała po­ko­nana i wy­ma­zana z mapy po­li­tycz­nej Eu­ropy, de­mon­struje je­dy­nie, że war­to­ści po­li­tyczne i kul­tu­rowe, które re­pre­zen­to­wało sobą przez wieki pol­sko-li­tew­skie pań­stwo, trzeba było wy­ci­szyć, aby w do­bie Wiel­kiej Kon­wer­gen­cji nie sta­no­wiły wiel­kiego wy­rzutu su­mie­nia.

Pod­sta­wowa róż­nica mię­dzy za­war­to­ścią pierw­szego i dru­giego tomu po­lega na tym, że w la­tach 1572-1795 zde­cy­do­wa­nie mniej­szą rolę w dzie­jach han­dlowo-go­spo­dar­czych Pol­ski od­gry­wają mia­sta. Pre­zen­ta­cja naj­waż­niej­szych wy­da­rzeń z wie­ków wcze­śniej­szych była w znacz­nej mie­rze opo­wie­ścią o ich wza­jem­nej ry­wa­li­za­cji, która od­zwier­cie­dlała zna­czący udział Kró­le­stwa Pol­skiego w mię­dzy­na­ro­do­wej sieci han­dlo­wej. Utrata do­stępu do naj­waż­niej­szych szla­ków han­dlo­wych prze­są­dziła o tym, że pol­skie mia­sta – za wy­jąt­kiem pa­so­żyt­ni­czego Gdań­ska – prze­stały od­gry­wać tak zna­czącą rolę w ży­ciu po­li­tycz­nym i go­spo­dar­czym kraju, czego wy­ra­zem był ich stop­niowy upa­dek (naj­bar­dziej wi­doczny w XVIII wieku). Siłą rze­czy śro­dek cięż­ko­ści przed­sta­wio­nej tu opo­wie­ści mu­siał się więc prze­su­nąć ku wy­da­rze­niom z za­kresu han­dlu i fi­nan­sów dzie­ją­cych się na ogół w in­nych czę­ściach kon­ty­nentu. Utrata su­we­ren­no­ści, która do­peł­niła się w wy­niku roz­bio­rów, była nie­stety za­le­d­wie skut­kiem wcze­śniej­szej utraty pod­mio­to­wo­ści w za­kre­sie go­spo­dar­czym, co prze­ło­żyło się rów­nież na spo­sób pre­zen­ta­cji na­szych go­spo­dar­czych dzie­jów.BIBLIOGRAFIA

— Anu­sik Zbi­gniew i Stroy­now­ski An­drzej, Pro­blemy ma­jąt­kowe Ra­dzi­wił­łów w XVIII w. _Rocz­niki Dzie­jów Spo­łecz­nych i Go­spo­dar­czych, t. XLVIII, rok 1987,_ War­szawa-Po­znań, s. 79-113

— Asz­ke­nazy Szy­mon, _Gdańsk a Pol­ska,_ Ge­be­th­ner i Wolff, War­szawa 1916

— At­tali Ja­cques, _Ży­dzi, świat, pie­nią­dze,_ Cy­klady, War­szawa 2003

— Aust Cor­ne­lia, _The Je­wish Eco­no­mic Elite: Ma­king of Mo­dern Eu­rope,_ In­diana Uni­ver­sity Press 2018

— Ba­licki Jan i Bo­gucka Ma­ria, _Hi­sto­ria Ho­lan­dii,_ Za­kład Na­ro­dowy im. Osso­liń­skich, Wro­cław 1989

— Bar­dach Ju­liusz, Le­śno­dor­ski Bo­gu­sław i Pie­trzak Mi­chał, _Hi­sto­ria pań­stwa i prawa pol­skiego,_ Le­xis Ne­xis, War­szawa 2009

— Bar­to­siak Ja­cek, _Rzecz­po­spo­lita. Mię­dzy lą­dem a mo­rzem. O woj­nie i po­koju,_ Zona Zero, War­szawa 2018

— Ba­sza­now­ski Jan, Z _dzie­jów han­dlu wo­łami w XVI-XVII w.,_ Gdań­skie To­wa­rzy­stwo Na­ukowe, Gdańsk 1977

— Ba­zy­low Lu­dwig, _Hi­sto­ria Ro­sji,_ Osso­li­neum, Wro­cław 1975

— Bec­kwith Chri­sto­pher I., _Em­pi­res ofthe Silk Road. A Hi­story of Cen­tral Eu­ra­sia­from the Bronze Age to the Pre­sent,_ Prin­ce­ton Uni­ver­sity Press 2011

— Ber­decka Anna; Tur­nau Irena, _Ży­cie co­dzienne w War­sza­wie okresu Oświe­ce­nia,_ Pań­stwowy In­sty­tut Wy­daw­ni­czy, War­szawa 1969

— Bern­stein Wil­liam J., _A Splen­did Exchange. How Trade Sha­ped the World,_ New York 2008

— Bo­cheń­ski Alek­san­der, _Prze­mysł pol­ski w daw­nych wie­kach_, Pań­stwowy In­sty­tut Wy­daw­ni­czy, War­szawa 1984

— Bo­gucka Ma­ria, _Dzieje miast i miesz­czań­stwa w Pol­sce przed­ro­zbio­ro­wej,_ Osso­li­neum 1986

— Bo­gucka Ma­ria, _Kry­zys mo­ne­tarny XVII w. Kon­se­kwen­cje spo­łeczne i psy­cho­lo­giczne w Pol­sce,_ Rocz­niki Dzie­jów Spo­łecz­nych i Go­spo­dar­czych, t. XXXVII, rok 1976, War­szawa-Po­znań, s. 87-102

— Bo­gucka Ma­ria, _Ob­rót we­kslowo-kre­dy­towy w Gdań­sku w pierw­szej po­ło­wie XVII wieku,_ _Rocz­niki Dzie­jów Spo­łecz­nych i Go­spo­dar­czych, t. XXXIII, rok 1973,_ War­szawa-Po­znań, s. 1-29

— Bo­ter­bloem Kees, _Mo­der­ni­ser of Rus­sia, An­drei Vi­nius_ 1641-1713_,_ Pal­grave Mac­mil­lan, New York 2013

— Bo­xer Char­les Ralph, _Gol­den Age of Bra­zil,_ Uni­ver­sity of Ca­ro­lina Press 1962

— Brau­del Fer­nand, _Struk­tury co­dzien­no­ści. Kul­tura ma­te­rialna, go­spo­darka i ka­pi­ta­lizm XV-XVIII wiek, t._ I, PWN, War­szawa 2019

— Brom­ley J.S. (red.), _The New Cam­bridge Mo­dern Hi­story, Vol. 6 The Rise of Great Bri­tain and Rus­sia, 1688-1715,_ Cam­bridge Uni­ver­sity Press 1970

— Bu­jak Fran­ci­szek, _Stu­dja­ge­ogra­ficzno-hi­sto­ryczne,_ Ge­be­th­ner i Wolff, Kra­ków 1925

— Car­sten F. (red.), _The New Cam­bridge Mo­dern Hi­story: Vo­lume V, The Ascen­dancy of France 1648-88,_ Cam­bridge Uni­ver­sity Press 1961

— Choj­nacka Ka­zi­miera, _Han­del na War­cie i Od­rze w XVI i pierw­szej po­ło­wie XVII wieku,_ Wy­daw­nic­two Po­znań­skie 2007

— Cie­ślak Ed­mund (red.), _Hi­sto­ria Gdań­ska, t.II,_ Wy­daw­nic­two Mor­skie, Gdańsk 1985

— Cie­ślak Ed­mund (red.), _Hi­sto­ria Gdań­ska, t.III,_ Wy­daw­nic­two Mor­skie, Gdańsk 1993

— Cy­wiń­ski Hen­ryk, _Dzie­sięć wie­ków pie­nią­dza pol­skiego,_ Lu­dowa Spół­dziel­nia Wy­daw­ni­cza, War­szawa 1987

— Cza­pliń­ski Wła­dy­sław i Gór­ski Ka­rol, _Hi­sto­ria Da­nii,_ Osso­li­neum, Wro­cław 1965

— Cza­pliń­ski Wła­dy­sław, _Wła­dy­sław IV Waza i jego czasy,_ Wie­dza Po­wszechna, War­szawa 1976

— Dic­kie John, _The Craft: How the­Fre­ema­son­sMade the­Mo­dern World,_ Pu­blic Af­fa­irs 2020

— Di­xon Si­mon, _The­Mo­der­ni­sa­tion of Rus­sia 1676-1825,_ Cam­bridge Uni­ver­sity Press 1999

— Dyn­ner Glenn, _Yan­kels Ta­vern. Jews, Li­quor, and Life in the King­dom of Po­land,_ Oxford Uni­ver­sity Press 2014

— Eckt Sa­muel, _Dzieje Ży­dów gdań­skich,_ Gdańsk 2012

— En­del­man Todd M., _The Jews of Bri­tain, 1656-2000 (Je­wish Com­mu­ni­ties in the Mo­dern World),_ Uni­ver­sity Group Press 2002

— Evans R.J.W. & Wil­son Pe­ter H., _The­Holy Ro­man Em­pire 1485-1806. AEu­ro­pean Per­spec­tive,_ Brill, Le­iden-Bo­ston 2012

— Fal­niow­ska-Gra­dow­ska Ali­cja, _Kró­lewsz­czy­zny i sta­ro­sto­wie w daw­nej Rzecz­po­spo­li­tej,_ Osso­li­neum, Wro­cław 1984

— Fel­czak Wa­cław, _Hi­sto­ria Wę­gier,_ Osso­li­neum, Wro­cław 1983

— Fuks Ma­rian, Hof­f­man Zyg­munt, Horn Mau­rycy, _Ży­dzi w Pol­sce. Dzieje i kul­tura,_ In­ter­press, War­szawa 1982

— Gie­row­ski Jó­zef, _Z dzie­jów han­dlu Wro­cła­wia z Pol­ską w do­bie sa­skiej,_ So­bótka nr 4, 1949, s. 192-199

— Gie­row­ski Jó­zef, _Z dzie­jów sto­sunku An­glii do Gdań­ska w po­cząt­kach XVIII wieku,_ So­bótka 1975 (2), s. 333-342

— Gier­szew­ski Sta­ni­sław, _El­bląg:prze­szłość i te­raź­niej­szość,_ Wy­daw­nic­two Mor­skie, Gdańsk 1970

— Gier­szew­ski Sta­ni­sław, _Wi­sła w dzie­jach Pol­ski,_ Wy­daw­nic­two Mor­skie, Gdańsk 1982

— Gier­tych Ję­drzej, _Jan Amos Ko­men­sky. U źró­deł ka­ta­strofy dzie­jo­wej Pol­ski,_ Wy­daw­nic­two Par­dwa, Leszno 2018

— Gier­tych Ję­drzej, _Jan III So­bie­ski,_ Lon­dyn 1953

— Gold­berg Ja­kub, _Ży­dzi w spo­łe­czeń­stwie i kul­tu­rze Rze­czy­po­spo­li­tej szla­chec­kiej, Wy­daw­nic­two_ PAN, Kra­ków 2012

— Go­ła­szew­ski Ze­non, _Bra­cia pol­scy,_ Duet, To­ruń 2005

— Go­odwin El­liot H. (red.), _The New Cam­bridge Mo­dern Hi­story, Vol. 8, The Ame­ri­can and French Re­vo­lu­tions, 1763-1793,_ Cam­bridge Uni­ver­sity Press 1965

— Gór­ski Ka­rol, _Za­rys dzie­jów ka­to­li­cy­zmu pol­skiego,_ Wy­daw­nic­two Na­ukowe UMK, To­ruń 2008

— Gro­dek Ro­man, _War­szaw­ski dom han­dlowy lat 1723-1727,_ _Rocz­niki dzie­jów spo­łecz­nych i go­spo­dar­czych, t. XII, rok 1950,_ Po­znań, s. 1-20

— Hass Lu­dwik, _Wol­no­mu­lar­stwo w Eu­ro­pie Środ­ko­wow­schod­niej w XVIII i XIX wieku,_ Osso­li­neum 1982

— Heck Ro­man i Orze­chow­ski Ma­rian, _Hi­sto­ria Cze­cho­sło­wa­cji_, Za­kład Na­ro­dowy im. Osso­liń­skich, Wro­cław 1969

— Hen­der­son W.O., _Stu­dies in the Eco­no­mic Po­licy ofthe Fre­de­rick the Great,_ Ro­utledge 2015

— Hen­sel Wi­told i Paz­dura Jan, _Hi­sto­ria kul­tury ma­te­rial­nej Pol­ski w za­ry­sie,_ Wy­daw­nic­two PAN, War­szawa 1977

— Ho­dacs Hanna, _Silk and Tea in the North. Scan­di­na­vian Trade and the Mar­ket for Asian Go­ods in Eigh­te­enth Cen­tury Eu­rope,_ Pal­grave Mac­mil­lan 2016

— In­al­cik Ha­lil oraz Qu­ata­ert Do­nald (red.), _Dzieje go­spo­dar­cze i spo­łeczne Im­pe­rium Osmań­skiego 1300-1914,_ Wy­daw­nic­two Uni­wer­sy­tetu Ja­giel­loń­skiego, Kra­ków 2008

— In­grao Char­les W., _The Habs­burg Mo­nar­chy 1618-1815,_ Cam­bridge Uni­ver­sity Press 2000

— Israel Jo­na­than, _The Dutch Re­pu­blic. Its Rise, Gre­at­ness and­Fall 1477-1806,_ Oxford Uni­ver­sity Press 1995

— Israel Jo­na­than, _Em­pi­res an­dEn­tre­pots: Dutch, the Spa­nish and the Jews, 1585-1713,_ Ham­ble­don Press, Lon­don 1990

— Israel Jo­na­than, _Ży­dzi eu­ro­pej­scy w do­bie mer­kan­ty­li­zmu, 1550-1750,_ Wy­daw­nic­two Uni­wer­sy­tetu War­szaw­skiego 2009

— Ja­na­cek Jó­zef, _Śmierć Wal­len­ste­ina,_ Wy­daw­nic­two Ślą­skie, Ka­to­wice 1976

— Ja­sie­nica Pa­weł, _Ostat­nia z rodu,_ Czy­tel­nik, War­szawa 1965

— Ja­sie­nica Pa­weł, _Pol­ska Anar­chia,_ Wy­daw­nic­two Li­te­rac­kie, Kra­ków 1988

— Ka­men Henry, _Phi­lip ofSpain,_ Yale Uni­ver­sity Press 1999

— Ka­men Henry, _Spa­ins Road to Em­pire: The Ma­king of a World Po­wer, 1492-1763,_ Pen­guin 2003

— Kel­len­benz Her­mann, _The Rise of the Eu­ro­pean Eco­nomy. An Eco­no­mic Hi­story of Con­ti­nen­tal Eu­rope form the Fi­fte­enth to the Eigh­te­enth Cen­tury,_ Hol­mes & Me­iers Pu­bli­shers 1976

— Kin­dle­ber­ger Char­les Poor, _A Fi­nan­cial Hi­story of We­stern Eu­rope,_ Geo­rge Al­len & Unwin, Lon­don 1984

— Kin­dle­ber­ger Char­les Poor, _World Eco­no­mic Pri­macy,_ Oxford Uni­ver­sity Press, 1996

— Kło­czow­ski Je­rzy, _Chrze­ści­jań­stwo i hi­sto­ria,_ Spo­łeczny In­sty­tut Wy­daw­ni­czy, Kra­ków 1990

— Kol­l­man Nancy Shields, _The Rus­sian Em­pire 1450-1801,_ Oxford Uni­ver­sity Press 2017

— Ko­ma­szyń­ski Mi­chał, _Jan III So­bie­ski a Bał­tyk,_ Wy­daw­nic­two Mor­skie, Gdańsk 1983

— Ko­neczny Fe­liks, _Dzieje Pol­ski,_ Wy­daw­nic­two An­tyk, Kęty 2016

— Ko­neczny Fe­liks, _Rzut oka na pol­skie dzieje go­spo­dar­cze,_ Ostoja, Krze­szo­wice 2006

— Ko­neczny Fe­liks, _Skrót dzie­jów wło­ściań­stwa w Pol­sce,_ Wy­daw­nic­two An­tyk 1997

— Ko­nop­czyń­ski Wła­dy­sław, _Dzieje Pol­ski no­wo­żyt­nej t. I-II,_ In­sty­tut Wy­daw­ni­czy PAX, War­szawa 1986

— Ko­nop­czyń­ski Wła­dy­sław, _Fry­de­ryk Wielki a Pol­ska,_ Uni­ver­si­tas, Kra­ków 2010

— Ko­nop­czyń­ski Wła­dy­sław, _Kwe­stia bał­tycka,_ Ośro­dek My­śli Po­li­tycz­nej, War­szawa 2014

— Ko­nop­czyń­ski Wła­dy­sław, _Pol­ska a Szwe­cja. Od po­koju oliw­skiego do upadku Rze­czy­po­spo­li­tej 1660-1795,_ Ośro­dek My­śli Po­li­tycz­nej, War­szawa Kra­ków 2016

— Ko­nop­czyń­ski Wła­dy­sław, _Wol­no­mu­lar­stwo a roz­biór Pol­ski,Kwar­tal­nik Hi­sto­ryczny, rocz­nik L,_ Lwów 1936, s. 677-695

— Ku­char­czyk Grze­gorz, _Prusy – pięć wie­ków,_ Bel­lona, War­szawa 2020

— Ku­kiel Ma­rian, _Za­rys hi­sto­rii woj­sko­wo­ści w Pol­sce,_ Puls, Lon­dyn 1949

— Kula Wi­told, _Roz­wój go­spo­dar­czy Pol­ski XVI-XVIII w.,_ PWN, War­szawa 1993

— Ku­trzeba Sta­ni­sław i Pta­śnik Jan, _Dzieje han­dlu i ku­piec­twa kra­kow­skiego,_ To­wa­rzy­stwo Mi­ło­śni­ków i Za­byt­ków Kra­kowa, Kra­ków 1910

— Lam­bert An­drew D., _Se­apo­wer Sta­tes. Ma­ri­time Cul­ture, Co­nit­nen­ta­lEm­pi­res and the Con­flict that Made the Mo­dern World,_ Yale Uni­ver­sity Press 2020

— Lesz­czyń­ska Ce­cy­lia i Je­zier­ski An­drzej, _Hi­sto­ria go­spo­dar­cza Pol­ski,_ Key Text, War­szawa 2001

— Lind­say J.O. (red.), _The New Cam­bridge Mo­dern Hi­story, Vol. 7 The Old Re­gime, 1713-1763,_ Cam­bridge Uni­ver­sity Press 1957

— Lut­man Ta­de­usz, _Stu­dja nad dzie­jami Bro­dów w la­tach 1773-1880,_ In­sty­tut Po­pie­ra­nia Pol­skiej Twór­czo­ści Na­uko­wej, Lwów 1937

— Ma­ło­wist Ma­rian, _Eu­ropa i jej eks­pan­sja XIV-XVII w.,_ PWN, War­szawa 1993

— Ma­ło­wist Ma­rian, _Hi­sto­ria go­spo­dar­cza Szwe­cji w świe­tle no­wych ba­dań”,_ Rocz­niki dzie­jów spo­łecz­nych i go­spo­dar­czych t. IX, rok 1947, Po­znań, s. 106-127

— Ma­ło­wist Ma­rian, _Wschód a za­chód Eu­ropy w XIII-XIV w.,_ PWN, War­szawa 2006

— Mą­czak An­toni, _Mię­dzy Gdań­skiem a Sun­dem. Stu­dia nad han­dlem bał­tyc­kim od po­łowy XVI w. do po­łowy XVII w.,_ PWN, War­szawa 1972

— Mą­czak An­toni, _O kry­zy­sie i kry­zy­sach wXVII wieku,_ „Kwar­tal­nik Hi­sto­ryczny”, t. LXX, rok 1963, PWN, War­szawa, s. 56-68

— Mą­czak An­toni, _Rzą­dzący i rzą­dzeni. Wła­dza i spo­łe­czeń­stwo w Eu­ro­pie wcze­sno­no­wo­żyt­nej,_ Wy­daw­nic­two Na­ukowe Sem­per Puł­tusk, 2002

— Mą­czak An­toni, _U źró­deł no­wo­cze­snej go­spo­darki eu­ro­pej­skiej,_ PWN, War­szawa 1967

— McGo­wan Bruce, _Eco­no­mic Life in Ot­to­man Em­pire. Ta­xa­tion, Trade and the Strug­gle for Land 1600-1800_, Cam­bridge Uni­ver­sity Press 1981

— Mo­raw­ski Woj­ciech, _Za­rys hi­sto­rii pie­nią­dza i ban­ko­wo­ści,_ Wy­daw­nic­two Trio, Gdańsk 2002

— North Mi­chael, _Hi­sto­ria Bał­tyku,_ Wy­daw­nic­two Ne­ri­ton, War­szawa 2018

— Oakley Ste­wart P., _War and Pe­ace in the Bal­tic 1560-1790,_ Ro­utledge, New York-Lon­don 1992

— Ochmań­ski Je­rzy, _Hi­sto­ria Li­twy,_ Osso­li­neum, Wro­cław 1982

— Ogo­now­ski Zbi­gniew, _Fi­lo­zo­fia i myśl spo­łeczna w XVII w.,_ PWN, War­szawa 1979

— Olej­nik Ka­rol, _Ste­fan Ba­tory,_ Wy­daw­nic­two Mi­ni­ster­stwa Obrony Na­ro­do­wej, War­szawa 1988

— Par­tha­sa­ra­thi Pra­san­nan, _Why Eu­rope Grew Rich and Asia Did­Not. Glo­ba­lE­co­no­mic Di­ver­gence, 1600-1850,_ Cam­bridge Uni­ver­sity Press 2011

— Pey­ton Jr, John, _Re­la­cja o pań­stwie Po­lo­nia i pro­win­cjach po­łą­czo­nych z tą ko­roną, A.D. 1598,_ Szczę­sne 2021

— Pod­ho­ro­decki Le­szek, _Dzieje Lwowa,_ Vo­lu­men, War­szawa 1993

— Pod­ho­ro­decki Le­szek, _Het­man Jan Za­moy­ski_ 1542-1605,War­szawa 1971

— Pod­ho­ro­decki Le­szek, _Jan So­bie­ski,_ Książka i Wie­dza, War­szawa 1964

— Pod­ho­ro­decki Le­szek, _Ra­pier i kon­cerz,_ Książka i Wie­dza, War­szawa 1985

— Pom­me­ranz Ken­neth, _The Great Di­ver­gence,_ Prin­ce­ton Uni­ver­sity Press 2000

— Przy­boś Adam, _Mi­chał­Ko­ry­but Wi­śnio­wiecki,_ Wy­daw­nic­two Li­te­rac­kie, Kra­ków Wro­cław 1984

— Pta­śnik Jan, _Mia­sta i miesz­czań­stwo w daw­nej Pol­sce,_ Pań­stwowy In­sty­tut Wy­daw­ni­czy, War­szawa 1948

— Ro­berts Mi­chael, _The Swe­dish Im­pe­rial Expe­rience 1560-1718,_ Cam­bridge Uni­ver­sity Press 1979

— Ro­ma­niello Mat­thew P., _En­ter­pri­sing Em­pi­res. Rus­sia and Bri­tain in Eigh­te­enth– Cen­tury Eu­ra­sia,_ Cam­bridge Uni­ver­sity Press 2019

— Ro­mer Eu­ge­niusz, _Pi­sma geo­po­li­tyczne,_ Wy­daw­nic­two No­wej Kon­fe­de­ra­cji, War­szawa 2021

— Roth Ce­cil, _A Hi­story of the Jews in En­gland,_ Cla­ren­don Press 1942

— Rusz­czyc Ma­rek, _Dzieje rodu i for­tuny Bra­nic­kich,_ War­szawa 1991

— Rut­kow­ski Jan, _Hi­sto­ria go­spo­dar­cza Pol­ski (do 1864 roku),_ Książka i Wie­dza, War­szawa 1953

— Ry­bar­ski Ro­man, _Han­del i po­li­tyka han­dlowa Pol­ski w XVI stu­le­ciu,_ Na­po­leon V, Oświę­cim 2015

— Sa­dow­ski Zdzi­sław, _Pie­niądz apo­czątki upadku Rzecz­po­spo­li­tej w XVII w.,_ PWN, War­szawa 1964

— Schip­per Ignacy, _Dzieje han­dlu ży­dow­skiego na zie­miach pol­skich,_ Cen­trala Związ­ków Ku­piec­kich, War­szawa 1932

— Ser­czyk Wła­dy­sław, _Na da­le­kiej Ukra­inie. Dzieje Ko­za­czy­zny do 1648 roku,_ Wy­daw­nic­two Li­te­rac­kie, Kra­ków 1984

— Ser­czyk Wła­dy­sław, _Piotr Wielki,_ Osso­li­neum 1983

— Sku­bała-To­kar­ska Zo­fia i To­kar­ski Zbi­gniew, _Uni­wer­sy­tety w Pol­sce,_ War­szawa 1972

— Smerda Mi­lan, _Czesi a sto­sunki pol­sko-au­striac­kie w la­tach 1648-1795,_ w: So­bótka 1983 (4), s. 505-516

— Som­bart Wer­ner, _Ży­dzi i na­ro­dziny ka­pi­ta­li­zmu,_ Wek­tory, Wro­cław 2019

— Sor­kin Da­vid, _Je­wish Eman­ci­pa­tion. A Hi­story Across Five Cen­tu­ries,_ Prin­ce­ton Uni­ver­sity Press 2019

— Sta­szew­ski Ja­cek, _Au­gu­stII­Mocny,_ Osso­li­neum 1998

— Sta­szew­ski Ja­cek, _Au­gust III Sas,_ Osso­li­neum 1989

— Stra­dling R.A., _The Ar­mada of Flan­ders. Spa­nish Ma­ri­time Po­licy an­dEu­ro­pean War, 1568-1668,_ Cam­bridge Uni­ver­sity Press 1992

— Su­ro­wiecki Waw­rzy­niec, _O upadku prze­my­słu i miast w Pol­sce,_ Ośro­dek My­śli Po­li­tycz­nej, Kra­ków 2014

— Sze­lą­gow­ski Adam, _O uj­ście Wi­sły. Wielka wojna pru­ska,_ Ofi­cyna Ret­man 2012

— Sze­lą­gow­ski Adam, _Pie­niądz i prze­wrót cen w XVI i XVII wieku w Pol­sce,_ To­wa­rzy­stwo Wy­daw­ni­cze, Lwów 1902

— Sze­lą­gow­ski Adam, _Roz­wój eko­no­miczny i spo­łeczny w Pol­sce do roku 1775,_ Lwów 1907

— Sze­lą­gow­ski Adam, _Z dzie­jów współ­za­wod­nic­twa An­glii, Nie­miec, Ro­syi i Pol­ski_, Gu­bry­no­wicz i Syn, Lwów 1910

— Szpa­czyń­ski Prze­my­sław, _Mo­car­stwowe dą­że­nia Zyg­munta III w la­tach 1587-1618,_ Uni­ver­si­tas, Kra­ków 2013

— Śre­niaw­ski Sta­ni­sław, _Zbie­go­stwo chło­pów w daw­nej Pol­sce jako główne za­gad­nie­nie ustroju spo­łecz­nego,_ Spół­dziel­nia Wy­daw­ni­cza Książka, War­szawa 1948

— Ta­zbir Ja­nusz (red.), _Pol­ska­XVII­wieku. Pań­stwo — spo­łe­czeń­stwo — kul­tura,_ Wie­dza Po­wszechna, War­szawa 1969

— Ta­zbir Ja­nusz, _Rzecz­po­spo­lita szla­checka wo­bec wiel­kich od­kryć,_ Omega Wie­dza Po­wszechna, War­szawa 1972

— Tło­macki An­drzej, _Sa­pie­ho­wie. Li­nia Ko­deń­ska,_ War­szawa 1996

— To­pol­ski Je­rzy, _Go­spo­darka pol­ska a eu­ro­pej­ska w XVI-XVIII wieku,_ Wy­daw­nic­two Po­znań­skie 1977

— To­pol­ski Je­rzy, _Na­ro­dziny ka­pi­ta­li­zmu w Eu­ro­pie­XIV-XVII wieku,_ Wy­daw­nic­two Po­znań­skie, Po­znań 1999

— Tracy Ja­mes D., _The Rise od Mer­chant Em­pi­res. Long Di­stance Trade in the Early Mo­dern World 1350-1750,_ Cam­bridge Uni­ver­sity Press 1990

— De Vries Jan i van der Wo­ude Ad, _The First Mo­dern Eco­nomy Suc­cess, Fa­ilure and Per­se­ve­rance of the Dutch Eco­nomy 1500-1815,_ Cam­bridge Uni­ver­sity Press 1997

— Wi­sner Hen­ryk, _Li­sow­czycy,_ Książka i Wie­dza, War­szawa 1976

— Wi­sner Hen­ryk, _Zyg­munt III Waza,_ Wy­daw­nic­two Szkolne i Pe­da­go­giczne, War­szawa 1984

— Wi­tu­sik An­drzej, _O Za­moy­skich, Za­mo­ściu i Aka­de­mii Za­moj­skiej,_ Wy­daw­nic­two Lu­bel­skie, Lu­blin 1998

— Woj­cie­chow­ski Ra­fał (red.), _Z dzie­jów skar­bo­wo­ści,_ Wro­cław 2000

— Wój­cik Zbi­gniew, _Jan Ka­zi­mierz Waza,_ Osso­li­neum, Wro­cław 1997

— Wój­to­wicz Grze­gorz i Wój­to­wicz Anna, _Hi­sto­ria mo­ne­tarna Pol­ski,_ Twig­ger, War­szawa 2003

— Zien­tara Be­ne­dykt, Mą­czak An­toni, Ih­na­to­wicz Ire­ne­usz, Lan­dau Zbi­gniew, _Dzieje go­spo­dar­cze Pol­ski do roku 1939,_ Wie­dza Po­wszechna, War­szawa 1988

— Zins Hen­ryk, _Hi­sto­ria An­glii,_ Osso­li­neum 1979

— Ża­biń­ski Zbi­gniew, _Roz­wój sys­te­mów pie­nięż­nych w Eu­ro­pie Za­chod­niej i Pół­noc­nej,_ Osso­li­neum, Wro­cław 1989

— Ża­biń­ski Zbi­gniew, _Sys­temy pie­niężne na zie­miach pol­skich,_ Za­kład Na­ro­dowy im. Osso­liń­skich, Wro­cław 1981PRZYPISY

←\ 1 Gdy w XVII-XVIII wieku Rzecz­po­spo­lita stała się kra­jem, w któ­rym do­stęp do wszel­kich urzę­dów da­wała je­dy­nie przy­na­leż­ność do wy­zna­nia ka­to­lic­kiego, można było ulec złud­nemu prze­ko­na­niu, że to wła­śnie sztywne i nie­to­le­ran­cyjne przy­wią­za­nie do ka­to­li­cy­zmu do­pro­wa­dziło do upadku pań­stwa. W rze­czy­wi­sto­ści pro­gram po­li­tyczny i ide­owy głów­nego nurtu śro­do­wisk szla­chec­kich sta­no­wił efekt wszech­stron­nego buntu wo­bec pier­wot­nej idei ka­to­lic­kiej i pro­wa­dzo­nej na wielu fron­tach walki z jej re­pre­zen­tan­tami, czego naj­lep­szym przy­kła­dem byli m.in. pry­mas Jan Ła­ski czy też Jan Za­moy­ski – na­czelni gra­ba­rze daw­nej świet­no­ści pol­skiego pań­stwa.

←\ 2 P. Ja­sie­nica, _Ostat­nia z rodu_, Czy­tel­nik, War­szawa 1965, s. 143.

←\ 3 S. Ku­trzeba, i J. Pta­śnik, _Dzieje han­dlu i ku­piec­twa kra­kow­skiego_, To­wa­rzy­stwo Mi­ło­śni­ków i Za­byt­ków Kra­kowa, Kra­ków 1910, s. 104.

←\ 4 A. Sze­lą­gow­ski, _Pie­niądz i prze­wrót cen w XVI i XVII wieku w Pol­sce_, To­wa­rzy­stwo Wy­daw­ni­cze, Lwów 1902, s. 113.

←\ 5 A. Fal­niow­ska-Gra­dow­ska, _Kró­lewsz­czy­zny i sta­ro­sto­wie w daw­nej Rzecz­po­spo­li­tej_, Osso­li­neum, Wro­cław 1984, s. 30.

←\ 6 E. Cie­ślak (red.), _Hi­sto­ria Gdań­ska_, t. II, Wy­daw­nic­two Mor­skie, Gdańsk 1985, s. 579.

←\ 7 K. Olej­nik, _Ste­fan Ba­tory_, Wy­daw­nic­two Mi­ni­ster­stwa Obrony Na­ro­do­wej, War­szawa 1988, s. 46 i da­lej.

←\ 8 Tamże, s. 75.

←\ 9 H. Cy­wiń­ski, _Dzie­sięć wie­ków pie­nią­dza pol­skiego_, Lu­dowa Spół­dziel­nia Wy­daw­ni­cza, Wro­cław 1987, s. 84.

←\ 10 W. Ko­nop­czyń­ski, _Kwe­stia bał­tycka_, Ośro­dek My­śli Po­li­tycz­nej, War­szawa 2014, s. 65 i da­lej.

←\ 11 Cie­ślak, _Hi­sto­ria ..._, t. II, dz. cyt., s. 579.

←\ 12 S. Gier­szew­ski, _El­bląg: prze­szłość i te­raź­niej­szość_, Wy­daw­nic­two Mor­skie, Gdańsk 1970, s. 78-81.

←\ 13 Sze­lą­gow­ski, _Pie­niądz..._, dz. cyt., s. 115.

←\ 14 Fal­niow­ska-Gra­dow­ska, dz. cyt., s. 30.

←\ 15 R. Ry­bar­ski, _Han­del i po­li­tyka han­dlowa Pol­ski w XVI stu­le­ciu_, Oświę­cim 2015, s. 156.

←\ 16 I. Schip­per, _Dzieje han­dlu ży­dow­skiego na zie­miach pol­skich_, Cen­trala Związ­ków Ku­piec­kich, War­szawa 1932, s. 61.

←\ 17 Z. Sku­bała-To­kar­ska i Z. To­kar­ski, _Uni­wer­sy­tety w Pol­sce_, War­szawa 1972, s. 69-77.

←\ 18 J. Wy­ro­zum­ski, _Dzieje Kra­kowa_, t. II, Wy­daw­nic­two Li­te­rac­kie, Kra­ków 1992, s. 274.

←\ 19 Ko­nop­czyń­ski, _Dzieje..._, dz. cyt., s. 165.

←\ 20 G. Wój­to­wicz oraz A. Wój­to­wicz, _Hi­sto­ria mo­ne­tarna Pol­ski_, Twig­ger, War­szawa 2003, s. 76-77.

←\ 21 Cie­ślak, dz. cyt., s. 460.

←\ 22 J. Pey­ton Jr, _Re­la­cja o pań­stwie Po­lo­nia i pro­win­cjach po­łą­czo­nych z tą ko­roną_, A.D. 1598, Szczę­sne 2021, s. 100.

←\ 23 A. Sze­lą­gow­ski, _Z dzie­jów współ­za­wod­nic­twa An­glii, Nie­miec, Ro­syi i Pol­ski_, Gu­bry­no­wicz i Syn, Lwów 1910, s. 140 i da­lej; M. North, _Hi­sto­ria Bał­tyku_, Wy­daw­nic­two Ne­ri­ton, War­szawa 2018, s. 138.

←\ 24 K. Choj­nacka, _Han­del na War­cie i Od­rze w XVI i pierw­szej po­ło­wie XVII wieku_, Wy­daw­nic­two Po­znań­skie 2007, s. 48 i da­lej.

←\ 25 Ko­nop­czyń­ski, _Dzieje ..._, t. II, s. 165.

←\ 26 A. Wi­tu­sik, _O Za­moy­skich, Za­mo­ściu i Aka­de­mii Za­moj­skiej_, Wy­daw­nic­two Lu­bel­skie, Lu­blin 1998, s. 18 i da­lej.

←\ 27 S. P. Oakley, _War and Pe­ace in the Bal­tic 1560-1790_, Ro­utledge, New York-Lon­don 1992, s. 34.

←\ 28 N. S. Kol­l­man, _The Rus­sian Em­pire 1450-1801_, Oxford Uni­ver­sity Press 2017, s. 53, 189.

←\ 29 Sze­lą­gow­ski, _Z dzie­jów..._, dz. cyt., s. 197 i da­lej.