Odcienie hinduizmu: Słownik mitologii hinduskiej. Świat wężowej Bogini - ebook

WYKAZ SKRÓTÓW
(UŻYWANYCH W TEKŚCIE SŁOWNIKA I W BIBLIOGRAFII)

AjBr – Ajtareja-Brahmana

AW – Atharwaweda

BAU – Bryhadaranjaka-upaniszada

bałt. – bałtycki

beng. – bengalski

BhG – Bhagawadgita

BhP – Bhagawata-purana

BwP – Brahmawajwarta-purana

ĆhU – Ćhandogja-upaniszada

drawid. – drawidyjski

germ. – germański

GP – Garuda-purana

gr. – grecki

Hw – Hariwanśa

ieur. – indoeuropejski

ind. – indyjski

indoir. – indoirański

JW – Jadźurweda

lit. r litewski

LnŚ – Literatura na Świecie

LP – Linga-purana

łac. – łacina, łaciński

łot. – łotewski

Mbh – Mahabharata

MP – Matsja-purana

PO – Przegląd Orientalistyczny

pol. – polski

Ram. – Ramajana

RO – Rocznik Orientalistyczny

RW – Rygweda

sanskr. – sanskryt, sanskrycki, po sanskrycku

SF – Studia Filozoficzne

słow. – słowiański

ŚBr – Śatapatha-brahmana

stir. – staroirański

ŚP – Śiwa-purana

tamil. – tamilski

wed. – wedyjski

WP – Wisznu-puranaSŁOWO WSTĘPNE

I. Zakres

Słownik niniejszy jest pierwszą publikacją w języku polskim omawiającą w układzie alfabetycznym najważniejsze – zdaniem autorów – terminy i postacie mitologii hinduizmu, tzn. tej dominującej na obszarze Indii historycznych (Indie, Bangladesz, Pakistan, Nepal, Cejlon) kultury (nie tylko religii w naszym dzisiejszym rozumieniu tego słowa), którą sami hindusi nazywają „odwieczną normą” (sanatanadharma). Słownik nie uwzględnia, więc mitologii dwu innych wielkich kultur (czy może raczej odgałęzień wyrosłych z tego samego pnia kulturowego) rodzimych, powstałych i do dziś istniejących na subkontynencie indyjskim: dźinizmu i buddyzmu.

Słownik opiera się przede wszystkim na najważniejszych źródłach literackich ogólno indyjskiej kultury klasycznej ułożonych w języku staroindyjskim (wedyjskim i sanskrycie): tekstach Wedy, dwu wielkich eposów (Mahabharata i Ramajana) oraz puran. Istotną innowacją w porównaniu z innymi publikacjami tego typu są materiały mitologii lokalnej, przede wszystkim dwu krain Indii o najbogatszej kulturze: Bengalu i Tamilnadu.

Tu należy wspomnieć o tym, że mitologia indyjska, nie tylko hinduska, jest czymś całkowicie żywym, ściśle związanym z życiem codziennym: praktykami rytualnymi, pracami, troskami i radościami ludzi. Stanowi, więc, w odróżnieniu od np. mitologii greckiej czy rzymskiej, bardzo ważny element kultury współczesnej. Wszyscy niemal w Indiach znają dzieje Ramy (i mogą, i ogromnie lubią całymi godzinami słuchać recytacji Ramajany, wielkiego eposu o nich opowiadającego) czy najważniejsze mity związane z Śiwą i jego rodziną. Najbliższymi jednak pomocnikami, orędownikami i opiekunami są bóstwa z niższych pięter panteonu – „bóstwa wiejskie” (gramadewata) i in., zwłaszcza jednak te, które mają postać zwierzęcą lub na poły zwierzęcą – Ganeśa i Hanumant.

Ponieważ mitologia zajmuje centralne miejsce w kulturze hinduskiej – stykając się i krzyżując z teologią, filozofią, etyką, rytuałem, prawodawstwem itd. – nie można było bez znacznego powiększenia objętości słownika uwzględnić wszystkich terminów pojawiających się w artykułach hasłowych. W takich wypadkach podawano, często w formie przypisów, bardzo zwięzłe informacje podstawowe. Po dokładniejsze informacje na ten temat odsyłamy czytelników do innych publikacji w jęz. polskim – przede wszystkim do niedawno wydanego Małego słownika klasycznej myśli indyjskiej oraz innych książek: Indie Arthura L. Bashama, Pradzieje i legendy Indii Eugeniusza Słuszkiewicza czy Święta nić hinduizmu Johna L. Brockingtona. Tam też należy szukać omówienia kwestii związanych np. z ofiarą, Wędą i jej częściami składowymi (Rygweda, brahmany, upaniszady i in.) czy puranami.

Przekłady tekstów indyjskich i europejskich zamieszczone w słowniku – jeśli nie zaznaczono inaczej – zostały dokonane przez autorów poszczególnych haseł z oryginału.

Bibliografia obejmuje publikacje (studia, wydawnictwa o charakterze encyklopedycznym, przekłady), z których autorzy korzystali opracowując hasła oraz wydawnictwa przez nich rekomendowane.

II. Terminologia i zapis wyrazów indyjskich

Wyżej już użyto terminu „hindus” – pisanego małą literą. Tak właśnie zapisujemy nazwę członka wielkiej wspólnoty cywilizacyjnej – hinduizmu, czyli „odwiecznej normy”. Różnica między hindusem (nie: hinduistą!) a Hindusem czy Indusem (mieszkańcem Indii) jest zasadniczo taka sama jak między żydem (członkiem żydowskiej wspólnoty religijno-kulturowej) a Żydem (członkiem narodu żydowskiego); Hindus i Żyd może być np. chrześcijaninem, w odróżnieniu od hindusa czy żyda. Mówiąc o hindusach i hinduizmie używamy przymiotnika „hinduski” (nie: hinduistyczny”!); wtedy zaś, gdy mamy na myśli Hindusów/Indusów i Indie, posługujemy się terminem „indyjski”.

Wyrazy indyjskie (terminy, nazwy, imiona własne, tytuły tekstów) użyte w tekście słownika pochodzą przede wszystkim z języków indoaryjskich, tzn. języków indoeuropejskich Indii, należących do grupy indoirańskiej, czyli aryjskiej. Są to: sanskryt (terminem tym obejmujemy obie odmiany staroindyjskiego: wedyjski i sanskryt klasyczny) oraz języki nowoindyjskie (bengalski, hindi i in.). Języki nieindoeuropejskie reprezentuje tu rodzina drawidyjska (obejmująca ok. 25 języków używanych głównie w Indiach Południowych); a przede wszystkim najważniejszy język kulturalny tej rodziny – tamilski.

1. Języki indoaryjskie – sanskryt

Wyrazy sanskryckie podaje się zawsze konsekwentnie w postaci tematu (rdzenia), a nie w 1 przypadku (mianowniku) liczby pojedynczej. W sanskrycie, bowiem postać mianownika bardzo często poważnie się różni od tej postaci wyrazu, która jest wspólna wszystkim pozostałym przypadkom lub ich większości (po polsku różnicę tę widać np. w wyrazie używanym na oznaczenie młodego mężczyzny: w mianowniku chłopiec, w pozostałych zaś przypadkach pojawia się wspólna postać – temat chłopc; wyrazy sanskryckie w słownikach czy wyjęte z kontekstu mają taką właśnie postać tematyczną. Wynika to ze skomplikowanych zmian fonetycznych zachodzących na końcu wyrazów sanskryckich; np. wyraz agni – ‛ogień’ lub ‛bóg ognia’ to temat; w mian.l.p. – zależnie od kontekstu wyraz ten ma postać: agnis, agnih, agniś, agnir, to samo dotyczy przymiotnika ‛czarny’, zarazem imienia boga – wcielenia Wisznu: Kryszny (z tą tylko różnicą, że zamiast ostatniej wersji – agnir – wyraz ten ma wariant Kryszno). Do wyrazów, w których najczęściej się narusza ową zasadę zapisywania w postaci tematycznej, należą przede wszystkim dwa ważne imiona bóstw; pierwsze z nich to imię boga stwórcy – temat Brahman; wyraz ten zapisuje się przeważnie w formie mian.l.p. jako Brahma. Wbrew tradycji, uważamy, że nie ma powodu, by naruszać wspomnianą zasadę; a rzekomej racji jej nieprzestrzegania – niebezpieczeństwa pomylenia z podobnie brzmiącym terminem brahman (używanym m.in. w znaczeniu ‘absolut’) – można uniknąć dzięki zróżnicowaniu pisowni. Wyraz w znaczeniu ‛absolut’ piszemy małą literą z akcentem (acutus) na 1 zgłosce (zgodnie z wymową wedyjską) – bráhman, imię boga – kreatora zaś dużą literą z akcentem na ostatniej sylabie – Brahmán.

Innym przykładem jest imię boga nieba, które zapisujemy w postaci tematycznej Diw (nie w mian.l.p. – Djaus). Podobnie też piszemy: karman (nie: karma), linga (nie: lingam), sannjasin (nie: sannjasi), jogin (nie: jogi), Hanumant (nie: Hanuman).

1a. Transkrypcja wyrazów sanskryckich (oraz nowoindyjskich)

W światowej literaturze naukowej wyrazy sanskryckie zapisuje się w międzynarodowej transkrypcji naukowej (dalej: MTN), w polskich zaś publikacjach popularnonaukowych notujemy je w polskiej transkrypcji popularnej (dalej: PTP). W niniejszym słowniku notację w MTN podaje się – w nawiasie, po zapisie w PTP – tylko w indeksie imion i terminów indyjskich. W samym tekście słownika wyrazy te figurują jedynie w PTP. Poniżej porównuje się MTN z PTP i podaje przybliżoną wymowę głosek sanskryckich.

Samogłoski

Samogłoski sanskryckie mogą być długie – wówczas w MTN opatruje się je kreską poziomą umieszczoną nad literą (ā, ī, ū,) lub krótkie (a, i, u). W PTP nie oznacza się długości samogłosek. Samogłoski e i o są zawsze długie. Dwugłoski: ai w PTP oddawana przez aj (= polskie aj w daj, bajka) – au (= polskie au w auto).

Głoska r ma – jak w niektórych językach słowiańskich (czeskim, słowackim, chorwackim – wariant samogłoskowy („r” zgłoskotwórcze), który się w MTN zapisuje r – w PTP oddaje się przez ry.

+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Spółgłoski | | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| MTN | PTP | WYMOWA |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| c | ć* | polskie ć w ćwierć lub w |
| | | ciało |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| h | h | głoska dźwięczna = h |
| | | czeskie lub ukraińskie |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| h | h | polskie ch w duch, dech |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| j | dź* | polskie dź w wiedźma lub |
| | | w dziś |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| m | m lub n | wariant spółgłoski m lub |
| | | n, wymawiamy najczęściej |
| | | jako n, przed |
| | | spółgłoskami wargowymi |
| | | jako m |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| ń | n lub ng | n gardłowe np. w bank |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| ń | ń | polskie ń w pień lub w |
| | | nie |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| ś | ś* | polskie ś w wieś lub w |
| | | siwy |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| V | w | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| y | j | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+

* ć, dź, ś piszemy tak samo w każdej pozycji, także przed samogłoskami (ćandra, maharadża, Siwa).

W sanskrycie są dwa szeregi spółgłosek zwartych: szereg spółgł. nieprzydechowych (w zapisie MTN: b, c, d, g; k, p, t) oraz szereg spółgł. przydechowych (bh, ch, dh, gh, kh, ph, th); te ostatnie wymawia się z lekkim przydechem, przy czym dźwięczne nie tracą dźwięczności (np. bhāla ‘czoło’; bāla ‘dziecko’; ‘pāla’ stróż; ‘phāla’ lemiesz).

Także spółgłoski d, dh, n, t, th mają dwa szeregi artykulacyjne: 1) spółgłoski zębowe – wymawiane tak jak po polsku (d, dh, n, t, th) oraz 2) spółgłoski tzw. cerebralne lub kakuminalne (d, dh, ņ, t, th), przy których wymawianiu koniec języka dotyka podniebienia. W MTN oznacza się je za pomocą kropki dostawianej pod literą; PTP nie odróżnia obu tych szeregów.

2. Transkrypcja wyrazów w językach drawidyjskich (tamilskim i malajalam)

+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| MTN | PTP | | WYMOWA |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| ē | e | e długie | |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| ō | o | o długie | |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| k | | h (między samogł.) | polskie ch |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| c | | s | polskie s |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| t | | d (między samogł.) | polskie d |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| p | | b (między samogł.) | polskie b |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| ḻ | | l | dźwięk pośredni |
| | | | między polskim r a |
| | | | l |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| ḷ | | l | l cerebralne |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| r | | r | r zębowe |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| n | | n | n zębowe |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| ṭ | | d | jak d cerebralne |
| | | | (między samogł.) |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+
| ṛṛ | | trr | jak ang. tr w tree |
+--------------------+--------------------+--------------------+--------------------+

Andrzej ŁugowskiWYKAZ HASEŁ

Abhimanju

Aditi

Aditjowie

Agastja

Agni

Ahalja

Ajjanar

Ajjappan

Ajodhja

Alaka

Amarawati

Amman

Amryta

Amrytamanthana

Anangu

Ananta

Angiras

Aniruddha

Annapurna

Anśa

Antariksza

Apas

Apsaras

Ardhanariśwara

Ardźuna

Arjaman

Asceza

Astika

Asura

Aśoka

Aświnowie

Awatara

Bakasura

Balarama

Bhaga

Bhagawata-purana

Bhajrawa

Bharata(l)

Bharata(2)

Bhima

Bhiszma

Bhogawati

Bhrygu

Bhuta

Bóg

Brahmán

Bryhaspati

Ćakora

Ćakra

Ćakrawaka

Ćakrawartin

Ćamunda

Ćandi

Ćataka

Ćintamani

Ćitrakuta

Ćjawana

Dadhjańć

Dajtja

Dakini

Daksza

Damajanti

Danawa

Danu

Daśaratha

Dewajani

Dewaki

Dewi

Dhanwantari

Dharma

Dharmathakur

Dhrytarasztra

Dignaga

Diti

Diw

Djawaprythiwi

Draupadi

Drona

Drzewo

Durga

Durjodhana

Dwaraka

Dźagannatha

Dźambudwipa

Dźanaka

Dźanamedźaja

Dźaratkaru

Dźataju

Gandhari

Gandharwa

Gandiwa

Ganeśa

Ganga

Garuda

Gauri

Gautama

Gokula

Gopi

Gowardhana

Gowinda

Góry

Gramadewata

Gwiazdy

Hansa

Hanumant

Harihara

Hariśćandra

Hariwanśa

Hastinapura

Himawant

Hiranjakaśipu

Hiranjaksza

Ikszwaku

Indra

Indraprastha

Jadu

Jaksza

Jama

Jamuna

Jantra

Jaśoda

Judhiszthira

Juga

Kadru

Kajkeji

Kajlasa

Kalakuta

Kali

Kalija

Kalpawryksza

Kama

Kamadhenu

Kamakszi

Kannahi – Pattini

Kansa

Karna

Kaśjapa

Kaurawowie

Kausalja

Kaustubha

Kawał dejwam

Kinnara

Kiszkindha

Klejnoty

Koncha

Kottrawaj

Kryszna(l)

Kryszna(2)

Księżyc

Księżycowa dynastia

Kszirasagara

Kubera

Kumbhakarna

Kunti

Kum

Kurukszetra

Lakszmana

Lakszmi

Lanka

Lokapala

Los

Lotos

Łaska

Madri

Mahabharata

Mahadwipa

Mahisza

Maja

Majon

Makara

Manasa

Manasasarowara

Mandara

Manu

Marića

Marijamman

Marutowie

Matali

Mathura

Meghanada

Menaka

Meru

Minakszi

Mitra

Muni

Muruhan

Naga

Nahusza

Najmisza

Nakula

Nala(l)

Nala(2)

Nanda

Nandana

Nandin

Narada

Narajana

Ojcowie

Pandawowie

Pandu

Pańćawati

Pardźanja

Paridźata

Parikszit

Parwati

Patala

Paw

Pej

Piekło

Piśaća

Planety

Potop

Pradźapati

Prajaga

Pralaja

Preta

Prythiwi

Pulastja

Purusza

Puszan

Puszpaka

Putana

Radha(l)

Radha(2)

Raghu

Rahu

Raj

Rakszasa

Rama

Ramajana

Rawana

Renuka

Rośliny

Rudra

Rukmini

Ryśjaśrynga

Ryta

Rzeki

Sagara

Sahadewa

Sansara

Sańdźaja

Saptamatryka

Saraswati

Satjabhama

Sawitar

Sawitri

Sejon

Siddha

Sita

Sjamantaka

Skanda

Słoneczna dynastia

Słowo

Soma(l)

Soma(2)

Stan społeczny

Stworzenie świata

Subhadra

Sugriwa

Sumitra

Sunda i Upasunda

Sur

Surja(l)

Surja(2)

Szaszthi

Śakuntala

Śalagrama

Śarabha

Śatrughna

Śesza

Śibi

Śiśupala

Śitala

Śiwa

Ślub

Śriwatsa

Śumbha i Niśumbha

Śunahśepa

Śurpanakha

Świat

Takszaka

Tandawa

Tataka

Trimurti

Tripura

Triśanku

Triweni

Tulasi

Twasztar

Uma

Urwaśi

Uszas

Wadźra

Wahana

Wajdźajanti

Wajkuntha(l)

Wajkuntha(2)

Wajśampajana

Wajtarani

Waju

Walin

Walii

Walmiki

Waruna

Wasisztha

Wasu

Wasudewa

Wasuki

Wetala(l)

Wetala(2)

Wibhiszana

Widjadhara

Wieszcz

Winata

Wirata

Wisznu

Wiśwakarman

Wiśwamitra

Wjasa

Wradźa

Wryndawana

WrytraWydawnictwo Akademickie DIALOG

specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów i współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscy i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogatej i niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219
tel. (0 22) 620 32 11, (0 22) 654 01 49
e-mail: [email protected]

Biuro handlowe: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks (0 22) 620 87 03
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwodialog.pl

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

• Języki orientalne

• Języki Azji i Afryki

• Literatury orientalne

• Skarby Orientu

• Teatr Orientu

• Życie po japońsku

• Sztuka Orientu

• Dzieje Orientu

• Podróże – Kraje – Ludzie

• Mądrość Orientu

• Współczesna Afryka i Azja

• Vicus. Studia Agraria

• Orientalia Polona

• Literatura okresu transformacji

• Literatura frankofońska

• Być kobietą

• Temat dnia

• Życie codzienne w…

Prowadzimy sprzedaż wysyłkowąWstęp

Mit o Manasie, wężowej bogini, najpełniej przedstawiają mangale, poematy narracyjne pochodzące z Bengalu (XV do XIX wiek), opiewające triumfy i chwałę ludowych bóstw. Bóstwa te długo nie były uznawane przez ortodoksję bramińską, lecz po najeździe muzułmańskim w XII wieku, w zmienionej sytuacji politycznej i społecznej zaczęły zdobywać stopniowo coraz szerszą akceptację. Aż do XIX wieku każdy z utworów literatury bengalskiej zawierał prezentację określonych poglądów religijnych. Dzieła te nie interesują się właściwie człowiekiem, lecz opiewają chwałę bóstwa. Dzieje średniowiecznej poezji Bengalu są w praktyce historią różnych ruchów religijnych.

Bohaterką najwcześniejszych mangali jest wężowa bogini Manasa. Opiewają one jej dzieje, czyny i starają się uzasadnić prawo bogini do ofiary oraz do zajęcia miejsca w panteonie wielkich bogów hinduskich.

Jeszcze dziś na wsiach opowieści te są równie popularne jak epopeje Ramajana i Mahabharata.

Mit o wężowej bogini, bardzo stary, przekazywany ustnie przez pokolenia i podlegający wobec tego stałym zmianom, dostarcza badaczowi bogatego materiału, który rodzi liczne pytania i wątpliwości. Jak każdy mit, posiada wiele znaczeń, jest trudny do interpretacji, często przeczy sam sobie. Jest też wyjątkowo interesujący dla antropologa, socjologa, religioznawcy czy literaturoznawcy.

Wiele obyczajów, obrzędów i wierzeń plemiennych zostało poddanych sanskrytyzacji i stopniowo włączonych do hinduizmu. Jednym z takich kultów jest kult węży i wężowej bogini Manasy.

Manasamangale prezentują mało znane elementy z dziejów religii Bengalu, ukazują dynamikę procesów społecznych kraju. Dają bogaty obraz obyczajów (dowiadujemy się szczególnie wiele o życiu małżeńskim) i wierzeń, zawierają ludową mitologię rolniczego Bengalu w interpretacji bramińskiej. Stąd często uzyskujemy informacje nie tylko sprzeczne ze źródłami klasycznymi, ale także zawierające wewnętrzne sprzeczności.

Śiwa w mangalach to nie asceta medytujący na szczytach Himalajów, lecz rolnik uprawiający pole ryżowe i starzec żyjący z żebraniny; podporządkowany żonie i zdradzający ją z kobietami z niskich kast, narkoman, nietroszczący się wcale o los swych dzieci i jednocześnie idealny mąż. Ćandi to nie poskromicielka demonów, lecz zazdrosna kobieta, pilnująca swego kochliwego męża i mająca kłopoty z wykarmieniem licznej rodziny. Bohaterką poematów jest Manasa, córka Śiwy, utwory te są historią powstania i szerzenia się kultu owej bogini o niearyjskim pochodzeniu, jej walki o uznanie wyższych kast i ostatecznego triumfu.

Powstało stosunkowo niewiele prac poświęconych Manasie, Wymieńmy kilka najważniejszych:

Bez wątpienia podstawowym i niezwykle cennym dziełem o mangalach jest wielka monografia Asutosha Bhattacharyyi. Grupuje ona utwory opiewające różnych bogów, przedstawia ich cechy charakterystyczne, wymienia autorów. Zawiera rozdział poświęcony zachowanym tekstom o wężowej bogini. Te informacje rozszerza o liczne ludowe źródła następna praca uczonego z 1977 roku – The Sun and the Serpent Lore of Bengal.

Wizerunek bogini Manasy

Wiele miejsca poświęcają mangalom w swych historiach literatury bengalskiej dwaj wybitni uczeni Sukumar Sen i Asitkumar Banerji, koncentrują się oni przede wszystkim na identyfikacji utworów, ich autorów oraz na czasie powstania.

Sukumar Sen w swym dziele omawia szczegółowo treść mitu na podstawie wersji Wipradasa. Tę wersję od tej pory uznano za reprezentatywną i stała się ona podstawą do rozważań dla uczonych europejskich, indyjskich i amerykańskich (D. Zbavitel, P. K, Maity, E, Dimock, W. A. Nowikowa).

Wyjątkowo cenna jest praca Pradyota Kumara Maity’ego.Uczony przeprowadził badania terenowe i zebrał informacje o sposobie oddawania czci bogini w różnych rejonach Bengalu. Poddał też analizie znajdujące się w muzeach posążki, które uznano za wizerunki Manasy, dochodząc do wniosku, że zidentyfikowano je bezkrytycznie. Za podstawowy i właściwie jedyny element łączący wizerunek z Manasą uznano węża.

Znakomite dzieło W. L. Smitha omawia i porównuje główne teksty Manasamangali z Bengalu, Asamu i Biharu. Uczony stara się ustalić źródła i bazę mitu oraz jego warianty. Omawia rozwój kultu bogini.

Mimo to wężowa bogini Manasa nadal pozostaje postacią tajemniczą a opiewające ją teksty dają badaczom szerokie pole do działania. Poematy te relacjonują dość zaskakujący spór, spór bogini i człowieka. Ponieważ za owym człowiekiem stoi inny bóg, Śiwa, oraz jego małżonka Ćandi, całość najczęściej interpretowano jako konflikt między śiwaizmem i śaktyzmem lub dwiema postaciami śaktyzmu, kultem bóstwa ludowego – Manasy i ortodoksyjnym kultem Durgi.

Mit ten, jak każdy inny, ma wiele warstw i dlatego ciekawe i uzasadnione wydaje się zbadanie powiązań mitu bengalskiego z wątkami wężowymi zawartymi w wielkiej epopei sanskryckiej, Mahabharacie, oraz wierzeniami szamańskimi. Ujawni się wtedy struktura i historia formowania się mitu – klasyczne opowieści zostały nałożone na wątek inicjacyjno-szamański w trakcie sanskrytyzacji tekstu. Do tej pory żaden uczony nie łączył elementów inicjacyjno-szamańskich z mitem wężowej bogini.

Mangale ujawniają zdumiewającą trwałość tradycyjnych tematów inicjacyjnych oraz ich zdolność do odnawiania się i wzbogacania o nowe treści. Twórcy podejmują archaiczny scenariusz, stosując go do nowych celów.

Do Mahabharaty odwołuje się wiele tradycji w całych Indiach, nie ma ona sankcji świętości, toteż jest dostępna także dla kobiet i stanu najniższego, śudrów. Jest źródłem różnych wątków i mitów; zadanie autorów poematów polegało na twórczym połączeniu elementów. W Bengalu po najeździe muzułmańskim (XII/XIII wiek) wiele ludowych wątków zostało włączonych do hinduizmu za pomocą powiązania ich z wątkami z Mahabharaty i puran, tekstów mitologiczno-historycznych.

W rezultacie mangale kontynuują podstawowy odwieczny mit kosmogoniczny Indii, konflikt bogów i demonów, którego pierwowzorem było zabicie przez boga Indrę wężowego potwora Wrytry. Jednakże mit jest tu odwrócony, widziany od strony demona, nastąpiła inwersja, zamieniono w nim przeciwników miejscami. Jego bohaterem stała się wężyca Manasa, siostra cioteczna Wrytry i bogini zarazem – pokrzywdzona, pozbawiona czci i ofiar. Poeci próbują znaleźć rozwiązanie dla tej sytuacji nie do przyjęcia; Manasie należy się ofiara, zasługuje na nią. Dowiadujemy się o jej boskim pochodzeniu i czynach, co ma uzasadnić jej pretensje.

Manasa, choć tak potężna, nie zdołała zasiąść na indyjskim Olimpie, nawet w micie głoszącym jej chwałę została z niego wygnana do lasu. Mimo wysiłków licznych poetów nie udało jej się uzyskać statusu wielkiego bóstwa. Sanskrytyzacja tekstu nie była całkowicie udana. Właściwie jednak bogini zwyciężyła, zrealizowała swój cel. W konflikcie z bogami nie zginęła, nie pokrojono jej na części jak demona Wrytry; zmusiła bogów, by ją tolerowali, a ludzie zaczęli jej składać ofiary. Ludowa bogini została uznana nawet przez braminów.

Manasamangale są niezmiernie bogatym, wielowarstwowym tekstem, powstającym przez wiele wieków. Rozważania zawarte w tej pracy nie rozwiążą wszystkich kwestii, lecz mają na celu analizę mitu z próbą określenia charakteru głównych bohaterów, powiązania głównego wątku z elementami inicjacyjno-szamańskimi oraz przybliżenie postaci wężowej bogini i jej kultu.Wydawnictwo Akademickie

DIALOG

specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów
i współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscy
i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogatej
i niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219

tel.: +48 22 620 32 11, +48 22 654 01 49

e-mail: [email protected]

Biuro handlowe : 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218

tel./faks: +48 22 620 87 03

e-mail: [email protected]

www.wydawnictwodialog.pl

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

• Języki Orientalne

• Mądrość Orientu

• Języki Azji i Afryki

• Współczesna Afryka i Azja

• Literatury Orientalne

• Vicus. Studia Agraria

• Skarby Orientu

• Orientalia Polona

• Teatr Orientu

• Philologia Orientalis

• Życie po Japońsku

• Literatura Okresu Transformacji

• Sztuka Orientu

• Literatura Frankofońska

• Dzieje Orientu

• Być Kobietą

• Podróże−Kraje−Ludzie

• Temat Dnia

• Świat Orientu

• Wieczory z Nauką

• Historia/Polityka

• Życie Codzienne w...

Prowadzimy sprzedaż wysyłkową