Oddać życie za Polskę. Samobójstwo altruistyczne w kulturze polskiej XIX wieku - ebook

_Kwestia idei – i praktyki – samobójstwa altruistycznego w polskiej kulturze XIX i XX wieku to morze tekstów, opinii i obrazów._

_Moja książka jest rekonesansem tej rozległej domeny i tylko rekonesansem._

_Zająłem się kilkoma sprawami, które w różnych momentach mojego życia z różnych powodów – czasem osobistych, czasem pisarskich – przyciągnęły moją uwagę i – jak to się mówi – chodziły mi po głowie. Być może to, co zanotowałem na marginesach różnych lektur z literatury polskiej XIX wieku, przyda się komuś, kto pokusi się o sporządzenie rozleglejszej syntezy._PRZYPISY

Samobójstwo – sprawa bez znaczenia?

Justyna Ziółkowska, _Samobójstwo_. _Analiza narracji osób po próbach samobójczych_, Warszawa 2016. Dalej w tekście Z i numer strony.

„Ze statystyk prowadzonych w Wielkiej Brytanii wynika, że przynajmniej raz w miesiącu samobójstwo popełnia imigrant z Polski, a Polacy umierają śmiercią samobójczą na obczyźnie częściej niż inne nacje”. Zob. Małgorzata Kołodziej-Sarzyńska, Magdalena Majewska, Dariusz Juchnowicz, Hanna Karakuła-Juchnowicz, _Czynniki ryzyka samobójstwa w kontekście teorii integracji społecznej według Emile’a Durkheima,_ „Psychiatria Polska” 2019 nr 53(4), s. 865-881.

Brunon Hołyst, _Suicydologia_, Warszawa 2012, s. 692-693.

_Psychological Factors of Suicide,_ _Risk Factors for Suicide. Summary of workshop,_ Washington (DC), National Academy Press (US), 2001.

Edwin Ringel, _Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie,_ Szczecin 1987.

Zob. M. David Rudd, Thomas E. Joiner, M. Hasan Rajab _Treatment manuals for practitioners. Treating suicidal behavior: An effective, time-limited approach,_ Guilford Press, 2004.

Samobójstwo „życiowe” czyli samobójca jako „wrak człowieka”

Zob. Agnieszka Raniszewska-Wyrwa_, Problem samobójstw w perspektywie psychiatrycznej i psychologicznej,_ „Acta Universitatis Lodziensis. „Folia Psychologica” 2010 nr 14, s. 42-62.

Urszula Kruszewska, _Samobójstwo w przebiegu choroby schizoafektywnej jako element naznaczania niepełnosprawności człowieka_, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Lublin, sekcja J, vol. XXIII, 2010; Anita Młodożeniec, Włodzimierz A. Brodniak, _Ryzyko zachowań samobójczych w chorobach psychicznych,_ „Psychiatria w Praktyce Klinicznej” t. 1, 2008 nr 2, s. 82-91.

Maria Jarosz, _Samobójstwa. Ucieczka przegranych_, Warszawa 2004.

Na przykład samobójstwa religijne w sekcie donatystów, Por. hasło _Donatyzm,_ _Encyklopedia Katolicka_ t. IV, s. 111-112 (Franciszek Drączkowski).

Ryszard Przybylski, _Dostojewski i „przeklęte problemy”. Od „Biednych ludzi” do „Zbrodni i kary”,_ Warszawa 2010; Irina Paperno, _Suicide as a Cultural Institution in Dostoevsky’s Russia_, Cornell University Press, Ithaca, NY, 1997.

Samobójstwo altruistyczne – samoofiara – czyn ofiarny

Emil Durkheim, _Samobójstwo. Studium z socjologii,_ Warszawa 2006.

Adam Czabański, _Przypadki samobójstw altruistycznych we wspomnieniach seniorów,_ „Nowiny Lekarskie” 2012 nr 81 (1), s. 49-54.

Obszernie omawia tę sprawę ks. Tadeusz Ślipko w książce _Etyczny problem samobójstwa,_ Wydawnictwo Petrus 2009. Autor podchodzi jednak do problemu w sposób jednostronny, z perspektywy chrześcijańskiego tomizmu, której wyraźnie broni, wykluczając słuszność jakiegokolwiek innego stanowiska. Głównie chodzi o odróżnienie samobójstwa od samoofiary, poprzez eliminację definicji samobójstwa, które to odróżnienie zacierają. Za niedopuszczalne ks. Ślipko uważa uznawanie za samobójstwo zarówno śmierci Goebbelsa, jak i śmierci katolickich męczenników za wiarę, co jest zestawieniem demagogicznym, ułatwiającym pozorne rozwiązanie problemu. Z góry założonym celem wywodu jest przekonanie czytelnika, by – broń Boże – nie uważał chrześcijańskich męczenników za samobójców. Autor wyróżnił „samobójstwo bezpośrednie”, „samobójstwo pośrednie”, „narażenie życia na niechybną śmierć”, „narażenie życia na śmierć prawdopodobną”. Odrzucił też sformułowaną przez Thomasa Van Vyve ideę dopuszczalności „samobójstwa z poświęcenia”. Jest to ujęcie typowe dla badaczy o orientacji chrześcijańskiej. Zob. także inne stanowisko w obrębie myśli chrześcijańskiej: ks. Marcin Cholewa, _Męczeństwo formą samobójstwa_? „Polonia Sacra” XVI (XXXIV) 2012 nr 30 (74), s. 91-109.

Zob. _Martyrdom, Self-Sacrifice, and Self-Immolation. Religious Perspective on Suicide_, pod red. Margo Kitts, Oxford University Press 2018; David T. Bradford, _Early Christian martyrdom and the psychology of depression, suicide, and bodily mutilation_, „Psychotherapy: Theory, Research, Practice, Training”, Vo. 27 (1), 1990, s. 30-41; D. J. Constantelos, _Altruistic Suicide or Altruistic Martyrdom? Christian Greek Orthodox Neomartyrs: a Case Study_, „Archives of Suicide Research, vol. 8, 2004 nr 1, s. 57-71.

Według Marii Jarosz, psychicznym podłożem samobójstwa altruistycznego jest nadmierne utożsamienie się jednostki z obowiązującymi w bliskiej jej grupie społecznej normami społeczno-obyczajowymi. W takim ujęciu samobójca altruistyczny byłby ofiarą nadmiernie wzmocnionego _superego_, panującego bez ograniczeń nad jego osobowością. Zob. Maria Jarosz, _Samobójstwa. Dlaczego teraz?_ Warszawa 1997, s. 49.

Chodzi na przykład o Frygijczyka Kwintusa, chrześcijanina z II wieku, który „niebacznie i nierozważnie, sam z własnego popędu, razem z drugimi stawił się przed sądem, a gdy go razem z nimi przytrzymano, stał się dla wszystkich odstraszającym przykładem, że na takie niebezpieczeństwa nie wolno się narażać zuchwale i nieroztropnie” (Euzebiusz z Cezarei, _Historia kościelna_, opr. Henryk Pietras, Kraków 2013 ( IV, 15,8). Jeśli chodzi o sprawę donatystów, którzy prowokowali swoje męczeństwo, profanując rzymskie świątynie, Synod w Elwirze z roku 306 (?) orzekł, że wyznawca Jezusa, który znieważy rzymskie obiekty kultu i w ten sposób sprowokuje swoją śmierć, nie może uchodzić za męczennika (kanon 60). Zob. także: Jacek Wojda, _Pierwsza historia kościoła: „Dzieje Apostolskie” Łukasza a „Historia Kościelna” Euzebiusza z Cezarei_, „Vox Patrum” 30, 2010, t. 55, s. 675-697.

Por. filozoficzno-chrześcijański punkt widzenia: Justyna Głowala, _Martyrdom, Suicide and Absolute Negative Norms,_ „Studia Philosophiae Christianae” UKSW, 2015 nr 2 (51), s. 127-138.

Por. zdecydowane zaprzeczenie tezy, że samobójczych ataków terrorystycznych dopuszczają się ludzie normalni, którzy kierują się wolą samopoświęcenia dla wyższych celów. Według Adama Lankforda dopuszczają się ich depresyjni frustraci, chcąc przerwać psychiczny ból nie do zniesienia, który ich dręczy np. z powodu niesnasek małżeńskich: _The Myth of Martyrdom. What Really Drives Suicide Bombers, Rampage Shooters, and Other Self-Destructive Killers_, Macmillan Publishers 2013. Inny punkt widzenia: Joseph M. Pierre, _Culturally sanctioned suicide: Euthanasia, seppuku, and terrorist martyrdom,_ „World Journal of Psychiatry”, 2015 nr 5, s. 4-14.

Tzw. kwestia „samobójstwa Jezusa” w refleksji teologiczno-moralnej ma długą historię. Justyn, Klemens Aleksandryjski, Jan Chryzostom porównywali śmierć Jezusa do samobójstwa Sokratesa. Pierre-Emmanuel Dauzat w książce _Le suicide du Christ: une theologie_, Paris 1998, zwracał uwagę, że byli myśliciele, którzy podkreślali, że zarówno śmierć Jezusa jak i chrześcijańskich męczenników była skutkiem świadomego wyboru, była zatem przez nich chciana, w tym sensie była podobna do samobójstwa. Zob. także: Irina Paperno, _Suicide as a Cultural Institution in Dostoevsky/s Russia_, Ithaca and London 1997, s. 210. W książce _Jesus as Divine Suicide. The Death of the Messiah in Galatians_ (Eugene 2019) Joel L. Watts definiuje samobójstwo Jezusa jako _devotion_ – „contractual self-sacrificing type of suicide” („a premeditated”, „planned suicide”, s. 24), którego celem było dokonanie „change in the cosmic order”, s. 4). Według Wattsa chrześcijański obraz śmierci Jezusa został oparty m.in. na modelu samobójstwa Katona Młodszego opisanego w _Pharsalia_ Lukana jako samopoświęcenie poprzez samobójstwo. Di Berardino twierdził: „It was not always easy to distinguish clearly between martyrdom and suicide. (…) the gospel of John insisted on affirming that Christ’s dead was voluntary” (Angelo Di Berardino, _Suicide_ _Encyclopedia of Ancient Christianity_, ed. Angelo di Berardino i James Hoover, Downers Grove, IL: IVP Academic, 2014, s. 650).

Gnostyczny obraz Jezusa dodawał do tego, że Jezus popełnił samobójstwo rękami Judasza, prosząc, by go wydał w ręce Żydów i Rzymian, bo tylko tak mogło się dopełnić dzieło Zbawienia. Zob. Stefan Chwin, _Samobójstwo jako doświadczenie wyobraźni_, Gdańsk 2011 (rozdział o czarnej i jasnej ikonie Judasza).

Badania socjologiczne przeprowadzone przez Czabańskiego dowodzą, że w świadomości „zwykłych ludzi” pojęcie samobójstwa altruistycznego w ogóle nie występuje. „80-letni mężczyzna nie znał z autopsji żadnego przykładu samobójstwa prospołecznego: „Jedyne, co mi przychodzi do głowy, to śmierć ks. Maksymiliana Kolbe. Czytałem o tym wielokrotnie. Jest to postać, którą szanuję i niezwykle cenię. Podobnie jego czyny i to, czego w życiu dokonał”. Badany respondent myli tu samobójstwo altruistyczne z czynem ofiarnym”. Zob. także monografię Czabańskiego _Samobójstwa altruistyczne_, Kraków 2009.

Rytualne samobójstwo „obowiązkowe” a samobójstwo altruistyczne

Referuję za: Andrzej Zwoliński, _Samobójstwo jako problem osobisty i publiczny_, Warszawa 2013, s. 29. Zob. też: T. Ślipko, _Życie i płeć człowieka. Przedmałżeńska etyka seksualna. Etyczny problem samobójstwa,_ Warszawa 1978, s. 389.

4 grudnia 1824 roku, po jedenastoletniej debacie, lord William Bentinck, generalny gubernator Indii Brytyjskich, ogłosił akt uznający praktykę _sati_ jako nielegalną i podlegającą karze wymierzanej przez sąd kryminalny. Za naruszający prawo uznano także współudział, gloryfikowanie oraz usiłowanie popełnienia tego rodzaju samobójstwa. Każdy, kto brał udział w rytuale _sati_, bądź zmuszał kogokolwiek do popełnienia takiego samobójstwa, podlegał karze śmierci lub dożywotniego więzienia. Gloryfikowanie _sati_ groziło karą od 1 do 7 lat więzienia. Indywidualne zakazy wobec praktyki _sati_, wydawane przez brytyjskich oficerów, zdarzały się też wcześniej. Pierwszy formalny zakaz tego rodzaju wydano w Kalkucie w 1798 roku. Zob. Sophie Gilmartin, _The Sati, the Bride, and the Widow. Sacrificial Woman in the Nineteenth Century,_ _Victorian Literature and Culture_, Cambridge University Press, 1997; Jain Meenakshi, _Sati: Evangelicals, Baptist Missionaries, and the Changing Colonial Discourse_, Aryan Books International, 2018; Catherine Weinberger-Thomas, _Ashes of Immortality. Widow-Burning in India_, University of Chicago Press, Chicago 1999; John Stratton Hawley, _Sati, the Blessing and the Curse: The Burning of Wives in India,_ Oxford University Press, 1994; Pompa Banerjee, _Burning Women. Widows, Witches, and Early Modern European Travelers in India_, Palgrave Macmillan, 2016; Lata Mani, _Contentious Tradition. The Debate on Sati in Colonial India,_ University of California Press, 1998; Edward Thompson, _Suttee. A Historical and Philosophical Enquiry into the Hindu Rite Of Widow Burning_, George Allen & Unwin Ltd, 1928.

Jak są konstruowane postacie samobójców altruistycznych

Zob. na przykład: Krzysztof Rosa, _Listy pożegnalne niedoszłych samobójców. Analiza treści_, „Przegląd Socjologiczny” LXIV, 2015 nr 4 (64), s. 103-128.

Powstawały utwory literackie o miejscu suicydogennym, np. wiersz Artura Międzyrzeckiego _Piwo z Żywca. Obrazek historyczny z doby baroku_, z tomu _Zamówienia_, Warszawa 1968.

Sytuacja suicydalna. Medykalizacja samobójstwa

Zob. monumentalną monografię samobójstwa w epoce średniowiecza: Alexander Murrray, _Suicide in the Middle Ages. Volume I: The Violent against Themselves_, Oxford University Press 2009; Volume II: _The Curse of Self-Murder,_ Oxford University Press 2011.

Sytuacja suicydalna. Jak ludzie popychają ludzi do samobójstwa

Por. w tym kontekście rozważania w książce: Barbara Chyrowicz, _O sytuacjach bez wyjścia w etyce. Dylematy moralne; ich natura, rodzaje i sposoby rozstrzygania,_ Kraków 2008.

Krzysztof Tomasik, _Prototyp homoseksualnego konserwatysty. O Janie Lechoniu_, _Homobiografie. Pisarki i pisarze polscy XIX i XX wieku_, Warszawa 2008; Jan Lechoń, _Dziennik_. Tom III. Warszawa 1993, s. 901-902.

Roman Loth: _Ostatnie dzieło Jana Lechonia_. Wstęp do: Jan Lechoń: _Dziennik_. Tom I, Warszawa 1992.

Rene Girard, _Kozioł ofiarny,_ przeł. Mirosława Goszczyńska, Łódź 1987.

„Kultura życia” jako „kultura śmierci”

O prawno-karnych ograniczeniach prawa do samobójstwa zob. Jarosław Tekliński, _Czy człowiek ma prawo do samobójstwa?_ „Humanistica” 21, t. 2, 2018.

Zob. S. Chwin, _Samobójstwo jako doświadczenie wyobraźni_, Gdańsk 2011, s. 51-75.

Paradygmat wychowania „prosuicydalnego”. Ojczyzna jako Matka Kanibal, karmiąca się krwią swoich dzieci

Por. Joseph Kupfer, _Suicide: Its nature and moral evaluation_, „The Journal of Value Inquiry” 1990 nr 3, s. 167-181.

Por. Glanville Williams, _Świętość życia a prawo karne_, Warszawa 1960.

Św. Augustyn, _O państwie bożym. Przeciw poganom ksiąg XXII_, przeł. Wiktor Kornatowski, Warszawa 1977, księga I, rozdz. XII, s. 123: „Kto zatem jest posłuszny zakazowi samobójstwa, powinien jednak popełnić je, jeśli rozkazał Ten, którego rozkazów nie wolno lekceważyć; i tylko ma dokładnie zbadać, czy rozkaz boski nie budzi żadnej wątpliwości”. Zob. także: Tomasz Sahaj, _Poglądy św. Augustyna na temat śmierci_, „Lingua ac Communitas” 1999 (9), s. 221: „Ostateczną instancją są jednak zawsze postanowienia Boga. Może on sobie zażyczyć czyjejś śmierci, jak to było w przypadku syna Abrahama, i winno się jego życzeniu zadośćuczynić. Należne mu jest bezwzględne posłuszeństwo, nawet wówczas, gdy w ramach swoich nieodgadnionych planów Bóg pragnie, aby człowiek.... zabił siebie sam”.

_Biblia Tysiąclecia_, Pallotinum 2019: „26 I rzekł Samson do chłopca, który go trzymał za rękę: «Prowadź mnie i pozwól mi dotknąć kolumn, na których stoi dom, abym się o nie oparł». 27 W domu tym było pełno mężczyzn i kobiet. Byli tam wszyscy władcy filistyńscy, a na dachu około trzech tysięcy mężczyzn i kobiet, którzy się przypatrywali Samsonowi, gdy ich zabawiał. 28 Wtedy wezwał Samson Pana mówiąc: «PANIE BOŻE, PROSZĘ CIĘ, WSPOMNIJ NA MNIE I PRZYWRÓĆ MI SIŁY PRZYNAJMNIEJ NA TEN JEDEN RAZ! Boże, niech pomszczę raz jeden na Filistynach moje oczy. 29 Ujął więc Samson obie kolumny, na których stał cały dom, oparł się o nie: o jedną – prawą ręką, o drugą – lewą ręką. 30 Następnie rzekł Samson: «Niech zginę wraz z Filistynami». Gdy się zatem oparł o nie mocno, dom runął na władców i na cały lud, który w nim był zebrany. Tych, których wówczas zabił sam ginąc, było więcej aniżeli tych, których pozabijał w czasie całego swego życia. 31 Bracia jego i cały ród jego ojca przybyli, aby go zabrać. Wróciwszy, pochowali go między Sorea i Esztaol, w grobie Manoacha, jego ojca. Przez lat dwadzieścia sprawował on sądy nad Izraelem”. Według św. Augustyna Samson popełnił samobójstwo pod wpływem inspiracji Bożej. Bóg przywrócił mu siły dla spełnienia samobójczej narodowo-religijnej misji.

O recepcji mickiewiczowskiej idei z _Dziadów_ w polskim społeczeństwie epoki zaborów zob. Krzysztof Kopczyński, _Mickiewicz i jego czytelnicy. O recepcji wieszcza w zaborze rosyjskim w latach 1831-1855,_ Warszawa 1994.

Antoni Rolle, _Hrabia Redux,_ tenże, _Wybór pism,_ wybór, wstęp i przypisy Wacław Zawadzki, t. II, Kraków 1966, s. 407.

Marek Nalepa, _Rozpacz i próby jej przezwyciężenia w poezji porozbiorowej (1793-1806)_, Rzeszów 2003; Zob. M. Nalepa, _Tematyka milczenia i topos rozstania z lutnią w literaturze po 1795 roku_, _Myśl, słowo i milczenie. Wokół zagadnień świadomości literackiej i praktyki twórczej_, red. Piotr Żbikowski, Rzeszów 1997.

Zob. Maria Janion, _Wampir. Biografia symboliczna_, Gdańsk 2008.

Stefan Wyszyński, _W stulecie powstania styczniowego..._ (Warszawa 27.01.1963), zob. Peter Raina, _Kardynał Wyszyński_, t. 3, Londyn 1988, s. 162-169; Paweł Skibiński, _Insurekcyjny patriotyzm politycznego realisty? Stosunek prymasa Stefana Wyszyńskiego do powstań narodowych_, _Patriotyzm Polaków. Studia z historii idei_, red. Jacek Kloczkowski, Kraków 2007.

Z opinii tej prymas Wyszyński wycofał się w 1981 roku w obawie, by bunt Solidarności nie przerodził się w krwawe ogólnonarodowe powstanie: „Piękną i zaszczytną rzeczą jest umrzeć za Ojczyznę”. Jednakże trudniej jest niekiedy żyć dla Ojczyzny. Można w odruchu bohaterskim oddać swoje życie na polu walki, ale to trwa krótko. Większym niekiedy bohaterstwem jest żyć, trwać, wytrwać całe lata (…)”, _Sumienie prawe u podstaw odnowy życia narodowego. W uroczystość Objawienia Pańskiego, Warszawa, archikatedra Św. Jana, 6 I 1981,_ kard. S. Wyszyński, _Kościół w służbie Narodu. Nauczanie Prymasa Polski czasu odnowy w Polsce sierpień 1980 – maj 1981,_ Rzym 1981, s. 163-178.

Idea wiecznego trwania ducha narodowego w kulturze porozbiorowej Polski zob. Alina Witkowska, _Romantyczny naród: klęska i triumf,_ _Problemy polskiego romantyzmu_, seria I, Warszawa 1971, s. 7-47; Andrzej Zieliński, _Naród i narodowość w polskiej literaturze i publicystyce lat 1815-183_, Wrocław 1969.

M. Mochnacki, _Powstanie narodu polskiego w r. 1830 i 1831._ Wyd. 3. Poznań 1863, t. I, s. 3.