Odkrywając wolność 2. W obronie rozumu - ebook

Literatura

Acton John_, Let­ter to Bishop Man­dell Cre­igh­ton,_ 1887_._

Aron Ray­mond-Claude-Fer­di­nand, _Ale­xis de Tocqu­eville i Karol Marks_, „Prze­gląd Poli­tyczny”, nr 77, 2006.

Bal­ce­ro­wicz Leszek, _Socja­lizm, kapi­ta­lizm, trans­for­ma­cja. Szkice z prze­łomu epok,_ PWN, War­szawa 1997.

Bie­żuń­ska-Mało­wist Iza, Mało­wist Marian, _Nie­wol­nic­two_, Czy­tel­nik, War­szawa 1987.

Brun­ner Karl, _The Per­cep­tion of Man and the Con­cep­tion of Society: the Appro­aches to Under­stan­ding Society,_ „Eco­no­mic Enqu­iry”, 1987, July_._

Cha­fuen Ale­jan­dro Anto­nio_, Chrze­ści­ja­nie za wol­no­ścią. Eko­no­mia póź­no­scho­la­styczna_, Arcana, Kra­ków 2002.

Chauf­four Jean-Pierre, _The Power of Fre­edom Uni­ting Deve­lop­ment and Human Rights_, Cato Insti­tute, Washing­ton 2009_._

Col­lard David A., _Altru­ism and Eco­nomy_, Mar­tin Robert­son, Oxford 1978.

Cooter Robert, _Pri­ces and Sanc­tions_, w: _Selec­ted Works of Robert Cooter,_ Uni­ver­sity of Cali­for­nia, Ber­ke­ley 1984.

Cza­chór­ski Witold, Brzo­zow­ski Adam, Safjan Marek, Skow­roń­ska-Bocian Elż­bieta, _Zobo­wią­za­nia. Zarys wykładu_, Lexi­sNe­xis, War­szawa 2003.

Hart­man Jan, _Powsta­nie i kres idei wła­sno­ści,_ w: _Trans­for­ma­cja po latach. Wybór tek­stów dedy­ko­wa­nych Pro­fe­so­rowi Janowi Winiec­kiemu z oka­zji 70. rocz­nicy uro­dzin,_ red. Elż­bieta Ada­mo­wicz, C.H. Beck, War­szawa 2011.

Hayek Frie­drich August, _Kon­sty­tu­cja wol­no­ści_, PWN, War­szawa 2011.

John­son Paul, _Inte­lek­tu­ali­ści_, Zysk i S-ka, Poznań 1998.

Koła­kow­ski Leszek, _Główne nurty mark­si­zmu_, Insty­tut Lite­racki, Paryż 1976.

Kozie­lecki Józef, _Dobro­byt i cha­rak­ter_, „Życie Gospo­dar­cze” nr 51/52, 1985.

Loma­sky Loren E., _Per­sons, Rights and the Moral Com­mu­nity_, Oxford Uni­ver­sity Press, New York, Oxford 1987.

Mchan­gama Jacob, Rho­des Aaron J., _The Pro­blem with Euro­pean „Human Rights”_, „The Wall Street Jour­nal”, 2012, April 25.

Mic­kie­wicz Adam_, O dąże­niu ludów ku nowemu sys­te­ma­towi podat­ko­wa­nia, tudzież o eko­no­mi­stach, kame­ra­li­stach, sta­ty­sty­kach, admi­ni­stra­to­rach_, w: _Dzieła, wyd. jubi­le­uszowe_, t. 6, 1955.

Mill John Stu­art, _Uty­li­ta­ryzm. O wol­no­ści,_ PWN, War­szawa 2006.

Mon­te­skiusz, _O duchu praw_, Zie­lona Sowa, Kra­ków 2003.

North Douglass C., _Struc­ture and Change in Eco­no­mic History_, New York, Nor­ton 1981.

Nozick Robert, _Anar­chia, pań­stwo, uto­pia,_ Ale­theia, War­szawa 1999.

_Odkry­wa­jąc wol­ność. Prze­ciw znie­wo­le­niu umy­słów_, wyboru tek­stów doko­nał i wstę­pem opa­trzył Leszek Bal­ce­ro­wicz, Zysk i S-ka, Poznań 2012.

Pilon Roger, _Orde­ring Rights Con­si­sten­tly Or What We Do and Do Not Have Rights To,_ „Geo­r­gia Law Review”, 13, 1979.

Rawls John, _Teo­ria spra­wie­dli­wo­ści_, PWN, War­szawa 2010.

Rus­sell Ber­trand, _Wła­dza i jed­nostka_, Książka i Wie­dza, War­szawa 1997.

Sen Amar­tya, _Deve­lop­ment as Fre­edom_, Oxford Uni­ver­sity Press, Oxford 1999.

Smith Adam, _Teo­ria uczuć moral­nych_, PWN, War­szawa 1989.

Smith Ver­non L._, Ratio­na­lity in Eco­no­mics: Con­struc­ti­vist and Eco­lo­gi­cal Forms,_ Cam­bridge Uni­ver­sity Press, Cam­bridge 2008.

Ste­in­feld Robert J._, The Inven­tion of Free Labor. The Employ­ment Rela­tion in English and Ame­ri­can Law and Cul­ture, 1350–1870,_ The Uni­ver­sity of North Caro­lina Press, Cha­pel Hill 1991.

The Eco­no­mist, _The jet set and the rest_, „The Eco­no­mist”, 444(9308), 2022, August 13.

Tin­der Glen, _Myśle­nie poli­tyczne. Odwieczne pyta­nia,_ PWN, War­szawa 1995.

West Edwin G., _The Rise of the State in Edu­ca­tion_. „Policy: A Jour­nal of Public Policy and Ideas”, Cen­tre for Inde­pen­dent Stu­dies, 1991, Autumn/Win­ter.

Wick­sell Knut, _A New Prin­ci­ple of Just Taxa­tion_, w: _Public Cho­ice and Con­sti­tu­tio­nal Eco­no­mics_, eds. James D. Gwart­ney, Richard E. Wagner, JAI Press, Gre­en­wich, CT 1998.UKŁAD

Czę­ści I i II zawie­rają tek­sty, które odno­szą się w zde­cy­do­wa­nej więk­szo­ści do czyn­ni­ków insty­tu­cjo­nal­nych oraz ich roz­ma­itych kom­plek­sów, czyli ustro­jów. Część I doty­czy sze­ro­kich kwe­stii kon­sty­tu­cyj­nych, część II sku­pia się głów­nie na rela­cjach mię­dzy pań­stwem a ryn­kiem i gospo­darką. Nato­miast część III składa się z tek­stów, które odno­szą się do poglą­dów zawar­tych w innych tek­stach, zwłasz­cza poglą­dów anty­li­be­ral­nych.

CZĘŚĆ I
JAKI USTRÓJ?

LESZEK BAL­CE­RO­WICZ, _USTROJE A SFERY ŻYCIA_

Roz­ma­ite kraje mają różne ustroje, które róż­nią się mię­dzy sobą pod wzglę­dem zakresu wła­dzy pań­stwa nad jed­nostką oraz – co się z tym wiąże – pozio­mem pra­wo­rząd­no­ści, budową pań­stwa i typem sys­temu gospo­dar­czego (socja­lizm – kapi­ta­lizm). Róż­nią się one także spo­so­bem wymiany ludzi na wszyst­kich szczy­tach wła­dzy pań­stwo­wej. Z jed­nej strony mamy tu demo­kra­cję, a więc mecha­nizm suk­ce­sji poli­tycz­nej pole­ga­jący na regu­lar­nych i uczci­wych wybo­rach, czyli kon­ku­ren­cji poli­tycz­nej, z dru­giej – dzie­dzi­cze­nie i inne mecha­nizmy.

Życie poszcze­gól­nych osób zależy nie tylko od ich indy­wi­du­al­nych wysił­ków, ale – i to w ogrom­nym stop­niu – od ustroju, jaki panuje w ich kraju.

GARY S. BEC­KER I RICHARD A. POSNER, _WOL­NOŚĆ EKO­NO­MICZNA I POLI­TYCZNA_

Bec­ker twier­dzi, że roz­sze­rza­nie wol­no­ści eko­no­micz­nej (libe­ra­li­za­cja gospo­darki) sprzyja libe­ra­li­za­cji poli­tycz­nej, czyli przej­ściu od wła­dzy nie­wy­bie­ral­nej do wybie­ral­nej. Jako przy­kłady podaje Koreę Połu­dniową, Taj­wan i Chile, a powo­łu­jąc się na sze­ro­kie bada­nia porów­naw­cze, wyja­śnia tę ten­den­cję tym, że u ludzi popra­wia­ją­cych – dzięki libe­ra­li­za­cji gospo­dar­czej – swój stan­dard życia nara­sta pra­gnie­nie swo­bód poli­tycz­nych.

Zda­niem Bec­kera, zależ­ność mię­dzy demo­kra­cją a zakre­sem wol­no­ści gospo­dar­czej jest dużo słab­sza. Powo­łuje się tu on na przy­kład Indii i Mek­syku, które od wielu lat mają demo­kra­cję, ale jed­no­cze­śnie – przy­naj­mniej do lat 1920 – sze­roki gospo­dar­czy inter­wen­cjo­nizm pań­stwa.

Posner zga­dza się z tymi tezami Bec­kera. Dodaje on, że dyk­ta­to­rzy zain­te­re­so­wani utrzy­ma­niem wła­dzy wolą, by kraj żył w nędzy i dopiero gdy ich wła­dza się zała­muje, pró­bują libe­ra­li­za­cji gospo­dar­czej.

LESZEK KOŁA­KOW­SKI, _PO CO NAM PRAWA CZŁO­WIEKA_

We wni­kli­wym i bły­sko­tli­wym eseju autor dema­skuje nad­uży­wa­nie ter­minu „prawa czło­wieka” – np. ONZ-owskiej Dekla­ra­cji praw czło­wieka z 1948 roku. Liczy ona trzy­dzie­ści arty­ku­łów w porów­na­niu z trzema wymie­nio­nymi w ame­ry­kań­skiej Dekla­ra­cji nie­pod­le­gło­ści. Naj­waż­niej­szy zarzut Koła­kow­skiego pod adre­sem tej ONZ-owskiej dekla­ra­cji to fakt, że jest ona spi­sem poboż­nych życzeń, a nie pre­cy­zyj­nych norm, które mia­łyby jaki­kol­wiek pozy­tywny, prak­tyczny sens. Autor pod­kre­śla, że „w odróż­nie­niu od języka obo­wiąz­ków, język praw ludz­kich jest nie­ja­sny i rzadko jeste­śmy pewni, jak daleko roz­ciąga się waż­ność danego prawa”.

MARK PEN­NING­TON, _REALI­STYCZNY IDE­ALIZM A PRO­JEKT EKO­NO­MII POLI­TYCZ­NEJ_

Pen­ning­ton używa nieco pre­ten­sjo­nal­nego języka – „reali­styczny ide­alizm, pro­jekt eko­no­mii poli­tycz­nej” w swo­jej ana­li­zie sta­rego i cią­gle aktu­al­nego pro­blemu: jakie sys­temy insty­tu­cjo­nalne – przy reali­stycznych zało­że­niach co do poznaw­czych i moty­wa­cyj­nych dys­po­zy­cji ludzi – będą w naj­więk­szym stop­niu speł­niać kry­te­ria moralne, a jed­no­cze­śnie dawać naj­lep­sze wyniki prak­tyczne, w tym zwłasz­cza poprawę eko­no­micz­nych warun­ków życia ludzi. Autor dowo­dzi, że takim sys­te­mem jest ustrój kla­sycz­nego libe­ra­li­zmu, czyli sze­ro­kiej indy­wi­du­al­nej wol­no­ści – dzięki rygo­ry­stycz­nemu ogra­ni­cze­niu wła­dzy pań­stwa. Jest on zara­zem naj­bar­dziej moralny, bo mini­ma­li­zuje zakres sto­so­wa­nia przy­musu.

JAMES M. BUCHA­NAN, _TEO­RIA WYBORU PUBLICZ­NEGO. ANTY­RO­MAN­TYCZNA WIZJA POLI­TYKI_

Kla­syczni libe­ra­ło­wie XVIII i XIX wieku kładą ogromny nacisk na indy­wi­du­alne wol­no­ści i dla­tego pod­kre­ślali zna­cze­nie ogra­ni­cze­nia wła­dzy pań­stwa: pań­stwo mini­malne, tzn. takie, któ­rego głów­nym zada­niem miała być obrona indy­wi­du­alnej wol­no­ści przed jej naru­sze­niami przez osoby i grupy pry­watne. W dru­giej poło­wie XIX wieku zaczęła nara­stać anty­li­be­ralna orien­ta­cja, któ­rej skraj­nym przy­pad­kiem był mark­sizm. Zapa­no­wał on, jak wia­domo, w Rosji, a potem na dro­dze pod­boju w innych kra­jach, w tym w Pol­sce. Ale rów­nież na Zacho­dzie, który uchro­nił się przed socja­li­styczną dyk­ta­turą, nastą­piła eks­pan­sja eta­ty­zmu, zwłasz­cza w gospo­darce.

Na tym tle należy roz­pa­try­wać doro­bek Jamesa M. Bucha­nana (i jego part­nera Gor­dona Tul­locka) – twórcy tzw. teo­rii wyboru publicz­nego (_public cho­ice_), ana­li­zu­ją­cej podej­mo­wa­nie decy­zji w demo­kra­tycz­nej poli­tyce. Ich główny wkład to roz­róż­nie­nie prawa kon­sty­tu­cyj­nego od zwy­czaj­nej poli­tyki, a zasad­ni­czy pro­blem, któ­rym się zaj­mują, to jaki powi­nien być kształt kon­sty­tu­cyj­nych ogra­ni­czeń nakła­da­nych na poli­ty­ków, by w swej codzien­nej poli­tyce podej­mo­wali korzystne dla spo­łe­czeń­stwa decy­zje.

Bucha­nan pod­kre­śla, że „public cho­ice” zaj­muje się for­malną ana­lizą zagad­nień, które zaprzą­tały ojców zało­ży­cieli Sta­nów Zjed­no­czo­nych na czele z Jame­sem Madi­so­nem. Pisze: „Dwa stu­le­cia inte­lek­tu­al­nego sza­leń­stwa spo­wo­do­wały, że utra­ci­li­śmy fun­da­men­talną mądrość XVIII wieku. (…) Teo­ria wyboru publicz­nego nie robi nic innego, jak tylko ponow­nie odkrywa tę mądrość i jej impli­ka­cje dla eko­no­micz­nej ana­lizy współ­cze­snej poli­tyki”.

PAUL H. RUBIN, _PATO­LO­GICZNY ALTRU­IZM I PATO­LO­GICZNE REGU­LA­CJE_

Przez pato­lo­giczny altru­izm autor rozu­mie – w ślad za psy­cho­lo­gami i bio­lo­gami – popie­ra­nie dzia­łań korzyst­nych (lub przed­sta­wia­nych jako korzystne) dla jed­nych ludzi, ale krzyw­dzą­cych innych. Paul H. Rubin wyko­rzy­stuje tę kon­cep­cję w ana­li­zie sta­rego, ale cią­gle aktu­al­nego pro­blemu grup naci­sku w poli­tyce. Odnosi ją do rol­nic­twa, ochrony kon­su­men­tów, eko­lo­gii, związ­ków zawo­do­wych. Przed­sta­wia też przy­kłady nie­ocze­ki­wa­nych soju­szy w upra­wia­niu pato­lo­gicz­nego altru­izmu, np. prze­myt­ni­ków alko­holu z pasto­rami wal­czą­cymi w USA o zakaz spo­ży­wa­nia alko­holu w nie­dzielę.

RICHARD A. _EPSTEIN, SCEP­TY­CYZM I WOL­NOŚĆ. INTE­LEK­TU­ALNE POD­STAWY AME­RY­KAŃ­SKIEGO PORZĄDKU_

Wybitny współ­cze­sny ame­ry­kań­ski filo­zof ana­li­tyczny i praw­nik oma­wia klu­czowe zagad­nie­nia kon­sty­tu­cjo­na­li­zmu w Sta­nach Zjed­no­czo­nych. Mają one zna­cze­nie uni­wer­salne, gdyż kon­sty­tu­cja tego kraju wyróż­nia się od innych, zarówno tre­ścią (silna ochrona wol­no­ści poprzez prze­my­ślany podział władz pań­stwa), jak i trwa­ło­ścią.

Autor w inte­re­su­jący spo­sób wyko­rzy­stuje nowo­cze­sne roz­róż­nie­nie gier o sumie dodat­niej i gier o sumie zero­wej dla omó­wie­nia dobrych i złych ustro­jów. Pod­kre­śla on, że sze­roki zakres indy­wi­du­al­nej wol­no­ści wymaga sil­nego praw­nego ogra­ni­cze­nia poczu­cia krzywdy i odpo­wied­niego ogra­ni­cze­nia zakresu wła­dzy poli­cyj­nej pań­stwa. Swoje ogólne, ale zara­zem pre­cy­zyjne usta­le­nia Epstein odnosi do kilku waż­nych dzie­dzin: gospo­darki, moral­no­ści, akcji afir­ma­tyw­nej i wol­no­ści słowa.

LUDWIG VON MISES, _WOL­NOŚĆ I WŁA­SNOŚĆ_

Mises jest jed­nym z nie­licz­nych eko­no­mi­stów Zachodu, któ­rzy oparli się zarówno popy­to­wemu inter­wen­cjo­ni­zmowi, zwią­za­nemu z Key­ne­sem, jak i poda­żo­wemu, pole­ga­ją­cemu na rosną­cej pań­stwo­wej regu­la­cji gospo­darki. Wyniki obu tych inter­wen­cjo­ni­zmów potwier­dziły słusz­ność jego obrony kla­sycz­nego libe­ra­li­zmu.

W publi­ko­wa­nym eseju Mises opi­suje istotę i skutki wol­no­ryn­ko­wego kapi­ta­li­zmu, upra­wia­nego w XIX wieku w Sta­nach Zjed­no­czo­nych oraz Wiel­kiej Bry­ta­nii i w nie­licz­nych innych kra­jach Europy Zachod­niej. Wolna gospo­darka i zwią­zana z nią kon­ku­ren­cja dały przy­spie­szony roz­wój gospo­darki, tzn. rosnący stru­mień towa­rów dla maso­wych kon­su­men­tów, któ­rzy stali się suwe­re­nem w gospo­darce.

Mises odnosi się ze zja­dliwą iro­nią do socja­li­stów, w tym Lenina, któ­rego ide­ałem – nie­stety zre­ali­zo­wa­nym – był sys­tem, w któ­rym całe spo­łe­czeń­stwo staje się „jed­nym urzę­dem i fabryką”.

Zna­jąc histo­rię, możemy doce­niać siłę umy­słu i cha­rak­teru Ludwiga von Misesa.

CZĘŚĆ II
PAŃ­STWO A GOSPO­DARKA

VER­NON SMITH, _WZROST STAN­DARDU ŻYCIA DZIĘKI GLO­BA­LI­ZA­CJI_

Autor, jeden z głów­nych twór­ców tzw. eko­no­mii eks­pe­ry­men­tal­nej i lau­reat Nagrody Nobla z eko­no­mii w 2002 roku, oma­wia mecha­nizm wol­nego rynku i wyja­śnia przy­czyny jego suk­cesu, odwo­łu­jąc się mię­dzy innymi do przy­kła­dów kra­jów, które zli­be­ra­li­zo­wały swoją gospo­darkę, ale także do ogól­nych pra­wi­dło­wo­ści.

Smith pod­kre­śla, że im więk­szy jest zakres wol­nego rynku, tym więk­sze korzy­ści dla jego uczest­ni­ków. Stąd wiel­kie zna­cze­nie glo­ba­li­za­cji.

CHEL­SEA FOL­LETT, _JAK RYNKI I INNO­WA­CJE ZMIE­NIAJĄ ŻYCIE KOBIET NA LEP­SZE_

Rów­no­upraw­nie­nie kobiet jest cza­sami koja­rzone z sowiec­kim socja­li­zmem – z obra­zem kobiet – trak­to­rzy­stek. Fol­lett poka­zuje, że to wol­no­ryn­kowy kapi­ta­lizm, umoż­li­wia­jąc sys­te­ma­tyczny roz­wój gospo­darki, przy­niósł więk­sze korzy­ści kobie­tom niż męż­czy­znom, dając im więk­szy awans eko­no­miczny i spo­łeczny. Mecha­ni­za­cja prac domo­wych zasad­ni­czo zre­du­ko­wała cię­żar obo­wiąz­ków, który tra­dy­cyj­nie spa­dał na kobiety.

Oswo­bo­dzone dzięki temu, mogły się one skie­ro­wać na rynek pracy, uzy­sku­jąc wła­sne dochody, umac­nia­jące ich nie­za­leż­ność i siłę prze­tar­gową. Chel­sea Fol­let opiera te tezy na bar­dzo inte­re­su­ją­cej i prze­ko­nu­ją­cej ana­li­zie empi­rycz­nej.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książkiZapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. Na mar­gi­ne­sie zazna­czę, że ter­min „nie­wola” czy „nie­wol­nic­two” też ozna­cza zbiór alter­na­tyw­nych sytu­acji (zob. Bie­żuń­ska-Mało­wist, Mało­wist 1987). Mie­ści się tu nie­wola trwała i nie­wola cza­sowa (wię­zie­nie).

2. Oczy­wi­ście nie każdy zdaje sobie sprawę z tego, że mówi Mark­sem. Jawne czy pod­świa­dome wpływy mark­si­zmu, jeżeli cho­dzi o inter­pre­ta­cję kapi­ta­li­stycz­nej rze­czy­wi­sto­ści, są jed­nak na­dal silne, szcze­gól­nie wśród wielu inte­lek­tu­ali­stów huma­ni­stów.

3. Ale za to czyny z tej mini­mal­nej listy powinny pod­le­gać sku­tecz­nemu odstra­sza­niu, co wymaga wyso­kiej wykry­wal­no­ści i odpo­wied­niego reper­tu­aru kar. Tymi zagad­nie­niami zaj­muje się kry­mi­na­li­styka oraz eko­no­miczna ana­liza prawa (law and eco­no­mics).

4. Dobrze cha­rak­te­ry­zuje tę sytu­ację pol­ski filo­zof Jan Hart­man (2011, s. 45): „Jedyną prawdą, która docho­dzi do głosu w tym spo­rze o podatki i redy­stry­bu­cję – jest to, że nie da się ści­śle wyzna­czyć takiego progu” (tzn. opti­mum redy­stry­bu­cji).

5. Z tym poglą­dem nie zga­dzają się skrajni liber­ta­ria­nie i anar­chi­ści, któ­rzy uwa­żają, że nawet pań­stwo mini­malne nie jest konieczne i da się je dobrze zastą­pić przez roz­wią­za­nia niepań­stwowe w zakre­sie prze­ciw­dzia­ła­nia ele­men­tar­nej prze­stęp­czo­ści oraz wymiaru spra­wie­dli­wo­ści. Ten myślowy kie­ru­nek nie ma więk­szego prak­tycz­nego zna­cze­nia, ale sta­nowi bar­dzo inte­re­su­jący i wyma­ga­jący inte­lek­tu­al­nie punkt odnie­sie­nia przy ana­li­zie pań­stwa.

6. Adam Mic­kie­wicz pro­ro­ko­wał, że w nie­pod­le­głej Pol­sce wszy­scy będą pła­cić podatki dobro­wol­nie.

7. W Powszech­nej dekla­ra­cji praw czło­wieka ONZ wła­sność pry­watna jest na mar­gi­ne­sie, zepchnięta tam przez impo­nu­jącą listę praw pozy­tyw­nych, zwłasz­cza socjal­nych (Chauf­four 2009, s. 95). Euro­pej­ski Try­bu­nał Praw Czło­wieka w Stras­burgu uznał prawo do świad­czeń socjal­nych jako ele­ment prawa wła­sno­ści (!), na co sędzia Try­bu­nału Kon­sty­tu­cyj­nego w Bel­gii, Marc Bos­suyt, zare­ago­wał taką oto opi­nią: „Jeśli świad­cze­nie socjalne stało się przed­mio­tem wła­sno­ści, to sędzio­wie w Stras­burgu zdo­łali stwo­rzyć wła­ści­ciela z kogoś, kto niczym nie włada. Nawet Marks nie doko­nał takiej sztuki” (Mchan­gama, Rho­des 2012). Te przy­kłady poka­zują prak­tyczny wpływ gło­śnych inte­lek­tu­ali­stów – orę­dow­ni­ków praw pozy­tyw­nych.

8. Robert Owen pisał w 1836 roku: „W tym samym świe­cie emo­cje ludz­kiej natury będą kształ­to­wane od dzie­ciń­stwa i wykażą ducha życz­li­wo­ści, zaufa­nia i miło­ści prze­ni­ka­ją­cego całą ludz­kość” (cytat za: Col­lard 1978, s. 81).

9. Wybitny pol­ski psy­cho­log, Józef Kozie­lecki (1985, s. 8), pisze: „Porów­na­nie cha­rak­te­rów ludz­kich opi­sa­nych przez Teo­fra­sta z róż­no­rod­no­ścią współ­cze­snych cha­rak­te­rów wyka­zuje, że ta struk­tura psy­chiczna nie­wiele się zmie­niła w ostat­nich tysiąc­le­ciach. Czło­wiek stwo­rzył nową cywi­li­za­cję i roz­wi­nął kul­turę, a jego główne zalety i wady inter­per­so­nalne – szcze­gól­nie wady – pozo­stały podobne”.

10. Wybitną rolę w ugrun­to­wa­niu tej prak­tyki ode­grał czwarty i wie­lo­letni pre­zes Sądu Naj­wyż­szego, John Mar­shall (spra­wo­wał tę funk­cję w latach 1801–1835). Trzeba dodać, że poja­wie­nie się sądów kon­sty­tu­cyj­nych wywo­łało kolejne pro­blemy, a mia­no­wi­cie pyta­nia: czym kie­rują się sędzio­wie, w jakiej mie­rze two­rzą prawo, ule­ga­jąc swoim ide­olo­gicz­nym pre­fe­ren­cjom, i jaki ma być mecha­nizm ich odpo­wie­dzial­no­ści za decy­zje (acco­un­ta­bi­lity)? W tej ostat­niej kwe­stii jest tylko jedna dobra odpo­wiedź: pre­sja i dez­apro­bata kom­pe­tent­nej czę­ści opi­nii publicz­nej.

11. Przy­pi­su­jąc ludziom taką ten­den­cję, Hob­bes nie dostrze­gał jej u suwe­rena. Musiał więc on przez to zakła­dać, że suwe­ren jest łagod­nym despotą. Mamy tu przy­kład mil­czą­cego zało­że­nia o ist­nie­niu dwóch gatun­ków czło­wieka: pry­wat­nego i pań­stwo­wego, widocz­nego rów­nież w innym wyda­niu u eko­no­mi­stów eta­ty­stów.

12. Ustroje z wła­sno­ścią pry­watną róż­nią się pod wzglę­dem jej nie­za­leż­no­ści od wła­dzy poli­tycz­nej, co – jak już wspo­mnia­łem – ma wielki wpływ na ich wyniki.