Odrodzenie Czerwonego Feniksa. Radzieckie Siły Powietrzne podczas II wojny światowej - ebook

PODZIĘKOWANIA

Autorzy pragną podziękować osobom, które wspaniałomyślnie zaoferowały swoją pomoc podczas tworzenia tej książki. James F. Gebhardt i Richard Muller służyli fachową wiedzą na temat, odpowiednio, radzieckich Wojskowych Sił Powietrznych i Luftwaffe; szczególnie docenia się ich krytyczne analizy oraz chęć do dzielenia się kluczowymi materiałami. Podczas prac badawczych prowadzonych w trakcie tworzenia tej książki celowo odwoływano się do ustaleń całej nowej generacji badaczy z Federacji Rosyjskiej oraz Ukrainy, którzy znacząco poszerzyli naszą wiedzę na temat radzieckich sił powietrznych okresu II wojny światowej: Władysława Antipowa, Olega Bezwierchniego, Michaiła Bykowa, Witalija Gorbacza, Siergieja Isajewa, Dmitrija Kijenko, Siergieja Kuzniecowa, Dmitrija Liniewicza, Olega Rastrenina, Walerija Romanienko, Andrieja Simonowa, Wasilija Taszkiewicza, Michaiła Timina, Igora Utkina oraz Igora Żydowa. Za opracowanie specjalnych map zamieszczonych w tej książce pragniemy podziękować Terry’emu Higginsowi i Zachowi Downey-Higginsowi. Wdzięczni jesteśmy także Konstantinowi Czirkinowi, Carlowi-Frederikowi Geustowi, Dmitrijowi Karlence, Olegowi Korytowi, Aleksiejowi Perkaszowi, Gienadijowi Petrowowi, Walerijowi Romanience, Thomasowi Salazarowi, Hansowi-Heiriemu Stapferowi oraz Glen Sweeting za dostarczenie zdjęć do tej książki.

Na specjalne podziękowania zasługuje Michael Briggs z University Press of Kansas za swój entuzjazm oraz nadzór nad wydaniem tego studium radzieckich Wojskowych Sił Powietrznych. Wyrazy wdzięczności za liczne i istotne zasługi należą się również pozostałym pracownikom wydawnictwa: Susan Schott, Larysie Martin i Lindzie Lotz. Na koniec dziękujemy też autorce indeksu Patrycji N. Hardesty.SKRÓTY I TERMINY

ADD – Awiacija Dalniego Dejstwija – Lotnictwo Dalekiego Zasięgu

ALSIB – ang. Northwest Staging Route – most powietrzny Alaska-Syberia

BAD – Bombardirowocznaja Awiacionnaja Diwizija – dywizja lotnictwa bombowego

BAK – Bombardirowocznyj Awiacionnyj Korpus – korpus lotnictwa bombowego

BAO – Batalion Aerodromnogo Obsłużiwanija – batalion obsługi lotnisk

BAP – Bombardirowocznyj Aviacionnyj Połk – pułk lotnictwa bombowego

BG – Bomber Group – grupa bombowa

BS – Bomber Squadron – dywizjon bombowy

BZR – Bohater Związku Radzieckiego – najwyższe odznaczenie za odwagę na polu bitwy

DBA – Dalniebombardirowocznaja Awiacija – Lotnictwo Bombowe Dalekiego Zasięgu

DBAD – Dalniebombardirowocznaja Awiacionnaja Diwizija – dywizja lotnictwa bombowego dalekiego zasięgu

Front – rosyjski termin oznaczający grupę armii, odpowiednik brytyjskiej lub amerykańskiej Grupy Armii albo obszar militarny, który one zajmują (np. Front Zachodni, 1. Front Białoruski, Front Briański)

front – teatr działań wojennych (np. front zachodni, front wschodni)

front – linia frontu

GBAP – Gwardiejskij Bombardirowocznyj Awiacionnyj Połk – gwardyjski pułk lotnictwa bombowego

GIAD – Gwardiejskaja Istriebitielnaja Awiacionnaja Diwizija – gwardyjska dywizja lotnictwa myśliwskiego

GIAK – Gwardiejskij Istriebitielnyj Awiacionnyj Korpus – gwardyjski korpus lotnictwa myśliwskiego

GIAP – Gwardiejskij Istriebitielnyj Awiacionnyj Połk – gwardyjski pułk lotnictwa myśliwskiego

GKO – Gosudarstwiennyj Komitet Oborony – Państwowy Komitet Obrony ZSRR

GNBAP – Gwardiejskij Nocznoj Bombardirowocznyj Awiacionnyj Połk – gwardyjski pułk nocnych bombowców

GOSPLAN – Gosudarstwiennaja Planowaja Komissija – Państwowy Komitet Planowania ZSRR

GSAK – Gwardiejskij Smieszannyj Awiacionnyj Korpus – gwardyjski mieszany korpus lotniczy

GSzAD – Gwardiejskaja Szturmowaja Awiacionnaja Diwizija – gwardyjska dywizja lotnictwa szturmowego

GSzAK – Gwardiejskij Szturmowoj Awiacionnyj Korpus – gwardyjski korpus lotnictwa szturmowego

GSzAP – Gwardiejskij Szturmowoj Awiacionnyj Połk – gwardyjski pułk lotnictwa szturmowego

IAD – Istriebitielnaja Awiacionnaja Diwizija – dywizja lotnictwa myśliwskiego

IAK – Istriebitielnyj Awiacionnyj Korpus – korpus lotnictwa myśliwskiego

IAP – Istriebitielnyj Awiacionnyj Połk – pułk lotnictwa myśliwskiego

JG – Jagdgeschwader – niemiecki pułk myśliwski

KG – Kampfgeschwader – niemiecki pułk bombowy

KGB – Komitet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti – Komitet Bezpieczeństwa Państwowego

LG – Lehrgeschwader – niemiecki pułk szkolenia operacyjnego

MPWO – Miestnaja Protiwowozdusznaja Oborona – Lokalna Obrona Powietrzna

NBAD – Nocznaja Bombardirowocznaja Awiacionnaja Diwizija – dywizja nocnych bombowców

NKAP – Narodnyj Komissariat Aviacionnoj Promyszlennosti – Ludowy Komisariat Przemysłu Lotniczego

NKWD – Narodnyj komissariat wnutriennich dieł – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych

Osoawiachim – Obszczestwo sodiejstwija oboronie, awiacionnomu i chimiczeskomu stroitielstwu SSSR – w luźnym tłumaczeniu: Związek Wspierania Obronności i Przysposobienia Lotniczo-Chemicznego ZSRR. Istniejąca w latach 1927-1948 organizacja szkoląca radziecką młodzież w wielu militarnych umiejętnościach

PTAB – Protiwotankowaja Awiacionnaja Bomba – lotnicza bomba przeciwczołgowa

PWO Strany – Protivowozdusznaja Oborona Strany – Obrona Powietrzna Kraju

RAB – Rajon Aerodromnogo Bazirowanija – rejon bazowania

RAG – Riezierwnaja Awiacionnaja Gruppa – rezerwowa grupa lotnicza

RAP – Razwiedywatielnyj Awiacionnyj Połk – pułk lotnictwa rozpoznawczego

RKKA – Rabocze-Kriestianskaja Krasnaja Armija – Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona

RS – Reaktiwnyj snarjad – pocisk rakietowy

SAD – Smieszannaja Awiacionnaja Diwizija – mieszana dywizja lotnicza

SAK – Smieszannyj Awiacionnyj Korpus – mieszany korpus lotniczy

SBAD – Skorostnaja Bombardirowocznaja Awiacionnaja Diwizija – dywizja szybkich bombowców

SBAP – Skorostnoj Bombardirowocznyj Awiacionnyj Połk – pułk szybkich bombowców

SG – Schlachtgeschwader – niemiecki pułk lotnictwa szturmowego

SzAD – Szturmowaja Awiacionnaja Diwizija – dywizja lotnictwa szturmowego

SzAK – Szturmowoj Awiacionnyj Korpus – korpus lotnictwa szturmowego

SzAP – Szturmowoj Awiacionnyj Połk – pułk lotnictwa szturmowego

SzKAS – Szpitalnogo-Komarnickogo Awiacionnyj Skorostrielnyj – szybkostrzelny lotniczy karabin maszynowy (7,62 mm) konstrukcji Szpitalnego i Komarnickiego

SzWAK – Szpitalnogo-Władimirowa Awiacionnaja Krupnokalibiernaja – działko lotnicze kalibru 20 mm konstrukcji Szpitalnego i Władimirowa

Stawka – kierownictwo (kwatera główna) Naczelnego Dowództwa

StG – Sturzkampfgeschwader – niemiecki pułk bombowców nurkujących

TsAMO RF – Tsentralnyy Arkhiv Ministerstva Oborony Rossiyskoy Federatsii/Cetralnyj Archiw Ministerstwa Oborony Rossijskoj Federacji – Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej

WA – Wozdusznaja Armija – armia lotnicza (AL)

WNOS – Wozdusznogo Nabljudenija, Opowiesczenija i Swiazi – wojska Lotniczej Obserwacji, Ostrzegania i Łączności

WWS – Wojenno-wozdusznyje siły – radzieckie Wojskowe Siły Powietrzne

ZG – Zerstorergeschwader – niemiecki pułk ciężkich myśliwcówWSTĘP

Siły powietrzne odegrały zasadniczą rolę w kształtowaniu przebiegu oraz ostatecznego wyniku II wojny światowej. Część przedwojennych teoretyków zajmujących się nimi przewidywała, że samolot będzie decydującą bronią w każdej przyszłej wojnie. I nawet jeśli ta wizja nie zmaterializowała się, to siły powietrzne – w swych różnorodnych zastosowaniach operacyjnych – miały znaczący i trwały wpływ na sposób prowadzenia walki. W powszechnej świadomości lotnictwo wojskowe jest naturalnie wiązane z wieloma dramatycznymi epizodami wojny – Bitwą o Anglię, śmiałym nalotem wyprawy Doolittle’a na Tokio, zatopieniem japońskich lotniskowców w Bitwie o Midway, debiutem pierwszych operacyjnych myśliwców odrzutowych oraz długimi i kosztownymi strategicznymi kampaniami bombowymi przeciwko Niemcom i Japonii. Najbardziej dramatycznym ze wszystkich tych epizodów było wykorzystanie „Superfortecy” B-29 do zrzucenia bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki – wydarzenie to wprowadziło ludzkość w erę atomową. Po 1945 roku nastąpił zalew książek, filmów dokumentalnych oraz fabularnych przedstawiających kluczową rolę samolotu w zmaganiach wojennych. Szczególna rola lotnictwa w II wojnie światowej stała się powszechnie znanym motywem.

Stany Zjednoczone i Wielka Brytania wykorzystały lotnictwo wojskowe w sferze strategicznej, a ich siły powietrzne cieszyły się w dużym stopniu znaczną niezależnością od pozostałych rodzajów sił zbrojnych. Z kolei Niemcy oraz Związek Radziecki wyraźnie podporządkowały swoje zasoby w tej dziedzinie siłom lądowym. Narody te, walcząc na Kontynencie, często w różnych i rozległych miejscach geograficznych, zmuszone były położyć duży nacisk na operacje sił połączonych – a to, w jakim zakresie ten sposób walki udoskonalono, zadecydowało o wyniku wojny.

W latach przedwojennych Związek Radziecki szybko rozwijał swoje siły powietrzne, a kulminacja tego procesu nastąpiła wiosną 1941 roku. Rozwój ten nie został jednak stosownie podparty wyszkoleniem załóg, logistyką, zapewnieniem części zamiennych oraz środków komunikacji radiowej, nie mówiąc już o opracowaniu doktryn wykorzystania lotnictwa wojskowego w nowoczesnej wojnie manewrowej. Pod względem technologicznym Związek Radziecki nie był jeszcze w stanie dostosować się do ilościowych i jakościowych aspektów gwałtownie rozbudowujących się sił powietrznych. Ponadto doktryny, które były ściśle powiązane z wojskami lądowymi, przesunęły się w kierunku bezpośredniego podporządkowania dowódcom armii, co doprowadziło do decentralizacji sił powietrznych i w rezultacie do ich niskiej efektywności. Gdy 22 czerwca 1941 roku zaatakowano ZSRR, radzieckie siły powietrzne – Wojenno-wozdusznyje siły (WWS) – rozlokowane w zachodnich przygranicznych okręgach wojskowych, zostały praktycznie unicestwione. Jednakże ogromna liczba straconych samolotów niekoniecznie przekładała się na utratę pilotów. Mobilizując wszelkie możliwe zasoby z bezkresnych wewnętrznych terytoriów państwa oraz szybko reorganizując się, WWS poszły w ślady wojsk lądowych i w ciągu kilku miesięcy z pozycji bliskiej klęski wyłoniły się jako licząca się siła bojowa. Wraz z upływem czasu oraz odbieranymi naukami, wprowadzano wiele organizacyjnych i taktycznych zmian. Podobnie jak wojska lądowe, WWS aktywnie naśladowały bardziej rozwiniętą taktykę Niemców. Przeszły one drogę od słabo zorganizowanego w przeddzień Operacji Barbarossa molocha, do formacji, która podczas Bitwy o Moskwę posiadała solidne i zunifikowane dowództwo; kolejne reformy organizacyjne oraz operacyjne nastąpiły pod Stalingradem, na niebie Kubania, w trakcie Bitwy na Łuku Kurskim, i wreszcie podczas decydującego marszu na Berlin. Pod koniec wojny w maju 1945 roku WWS były już największymi operacyjno-taktycznymi siłami powietrznymi na świecie. Chociaż zawsze związane z operacjami sił połączonych, WWS osiągnęły strategiczny sukces w szerszym kontekście przewagi ilościowej, ulepszonych wyników i jakości działań, współpracy pomiędzy różnymi rodzajami sił powietrznych oraz z wojskami lądowymi, udoskonalonego systemu dowodzenia i kontroli, oraz właściwej integracji planowania militarnego i gospodarczego. To wszystko stało się ważnym, choć nie zawsze znanym, rozdziałem historii wojny powietrznej podczas II wojny światowej.

Z mnóstwa powodów i aż do ostatnich dekad, na Zachodzie przykładano minimalną uwagę do znaczenia wojny powietrznej nad frontem wschodnim. Zmagania na Wschodzie pozostały – w stopniu, który nie został bliżej określony – mętnym obszarem badawczym, który obejmował tytaniczną i bezlitosną wojnę lądową toczoną przez nazistowskie Niemcy i Związek Radziecki. David M. Glantz zauważył, że: „Niewielka liczba szczegółowych informacji w języku angielskim dostępnych na temat tej wojny wzmacniała naturalną amerykańską (i zachodnią) skłonność do postrzegania radziecko-niemieckiej wojny jako zaledwie tła do bardziej dramatycznych i znaczących bitew na zachodnich teatrach działań, takich jak te toczone pod El Alamein, Salerno, Anzio, w Normandii czy Ardenach”¹. Przezwyciężanie tego sposobu myślenia – tak w środowisku naukowym, jak i popularnonaukowym – było trudnym elementem ciągłego dążenia do pełnego zrozumienia historii oraz wpływu II wojny światowej.

Można dowodzić, że wśród wszystkich zagadnień związanych z II wojną światową, historia radzieckich Wojskowych Sił Powietrznych została najsłabiej opracowana bądź zrozumiana. Do wojny powietrznej na Wschodzie podchodzono, w najlepszym wypadku, jako do mało istotnego wątku. To nowe opracowanie przedstawia spójny przegląd tego pomijanego rozdziału historii II wojny światowej. Jako takie czerpie ono inspirację z wydanej w 1982 roku pracy Von Hardesty’ego Red Phoenix: The Rise of Soviet Air Power, 1941-1945². Była ona w swoim czasie czymś na wzór przewodnika przecierającego szlak, częścią niewielkiej i powiększającej się historiografii radzieckich sił powietrznych, która miała się ukazać na Zachodzie. Hardesty stanął przed wyzwaniem odtworzenia tej historii w czasie, w którym rosyjskie zasoby archiwalne były ciągle zamknięte. Dostępne wspomnienia w języku rosyjskim były zawsze dopasowane do oficjalnych radzieckich opracowań tej wojny; niemniej jednak były one wartościowe ze względu na ich szczegóły oraz perspektywę. Podobnie jak inni historycy, Hardesty wykorzystał w dużym zakresie relacje niemieckich weteranów, które były mieszanką rzetelnych sprawozdań i otwartej stronniczości. W przeddzień upadku komunizmu historię radzieckich sił powietrznych ciągle można było na Zachodzie oglądać jedynie przez „zamglone zwierciadło”. Podczas dekad mających miejsce po upadku Związku Radzieckiego, nastąpił nagły zwrot w historiografii wojny na Froncie Wschodnim: źródła archiwalne stały się przez pewien czas bardziej dostępne, a co najważniejsze, pojawiła się nowa generacja zachodnich i rosyjskich historyków oraz interpretatorów, którzy mieli bardzo szczegółowo opracowywać historię tej wojny a zwłaszcza jej zmagań w przestrzeni powietrznej. Wynikiem tych szeroko zakrojonych badań był bardziej obiektywny obraz wojny powietrznej. Po raz pierwszy można było spojrzeć na walkę pomiędzy WWS a Luftwaffe w pełniejszy i bardziej wiarygodny sposób. Celem, jaki przyświeca Odrodzeniu Czerwonego Feniksa jest przedstawienie w pojedynczym tomie nowej i kompletniejszej historii radzieckich Wojskowych Sił Powietrznych w II wojnie światowej. Takie całościowe ujęcie wymagało wprowadzenia pewnego stopnia selektywności podczas opracowywania poszczególnych zagadnień. Celem było wskazanie głównych tematów oraz epizodów mających obrazować wojnę powietrzną na Wschodzie. W związku z tym pewne radzieckie operacje powietrzne nie zostały przedstawione w szczegółowy sposób, dotyczy to zwłaszcza działań lotnictwa morskiego, operacji na północy kontynentu oraz roli WWS w finalnych dalekowschodnich ofensywach przeciwko Japonii. W swym zasadniczym założeniu Odrodzenie Czerwonego Feniksa rzuca światło na kolejne fundamentalne operacje lotnicze, które wpłynęły na przebieg wojny powietrznej na Wschodzie. Te działania, ujęte całościowo, nie tylko tworzą kronikę radzieckich WWS, lecz dają również możliwość ocenienia, jak zdołały one zreorganizować i zmobilizować swoje zasoby, by pokonać Luftwaffe. Co więcej, przy tak oficjalnym opracowaniu nieuniknione było zmaganie się z ciągłym problemem sprzecznych informacji dotyczących stanów liczebnych samolotów, liczby lotów bojowych odbytych w różnych operacjach powietrznych oraz rzeczywistych strat bojowych po obu stronach. Ocalałe źródła – prywatne wspomnienia, raporty jednostek lotniczych i oficjalne opracowania – dawały często rozbieżne świadectwa. W Odrodzeniu Czerwonego Feniksa starano się jednak przedstawić najbardziej wiarygodne dane opierające się na źródłach archiwalnych. Autorzy przyznają, że w tym kluczowym obszarze badań mgła pola bitwy może być rozwiana jedynie częściowo.

Potrzeba wyczerpującego angielskojęzycznego opracowania historii radzieckich Wojskowych Sił Powietrznych pozostaje paląca. Autorzy żywią przekonanie, że Odrodzenie Czerwonego Feniksa stanowić będzie ważny przyczynek do tego wartego uwagi celu.