Odrzucenie rówieśnicze. Profilaktyka i terapia - ebook

Wstęp

Praca dotyczy dzieci odrzucanych przez rówieśników przede wszystkim z powodu agresywnych zachowań w okresie dzieciństwa i uczęszczania do szkoły podstawowej. Zdaniem H. Rudolpha Schaffera (2010, s. 179) wiele badań wskazuje na to, że odrzucenie przez rówieśników należy traktować jako sygnał ostrzegający przed „możliwym nieprzystosowaniem w przyszłości”. Mimo że wyniki badań nie pozwalają na stanowcze twierdzenie, iż odrzucenie jest zawsze przyczyną późniejszych trudności, to jednak pozostaje ważnym wskaźnikiem, „że mogą się pojawić problemy”. Analizę związku agresji i odrzucenia z niedostosowaniem społecznym i chronicznymi zachowaniami dewiacyjnymi przedstawił Bronisław Urban (2000, 2005). Niedostosowanie społeczne rozumiane jest w tej pracy za Urbanem (2000, s. 39) jako naruszanie społecznych norm współżycia z powodu trwałego przeżywania przez dziecko niekorzystnych stanów emocjonalnych, czyli zaburzeń emocjonalnych. Niedostosowanie społeczne dziecka wywołuje nie tylko negatywne skutki dla innych ludzi czy otoczenia społecznego, lecz także przynosi wiele niekorzystnych następstw jemu samemu. Można powiedzieć, że łamiąc normy społeczne, dziecko często działa również na swoją szkodę – chociaż doraźnie zaspokaja istotne dla siebie potrzeby, przysparza sobie kłopotów, których nie jest w stanie samodzielnie przezwyciężyć. Często reaguje nieproporcjonalnie do bodźców, a jego reakcje trudno przewidzieć, nie odnosi sukcesów w realizacji zadań życiowych i czuje się nieszczęśliwe (Urban 2000). Biorąc pod uwagę rozumienie pojęcia zaburzenia prezentowane przez Irenę Obuchowską (2008, s. 26–27), można powiedzieć, że utrzymujące się odrzucenie dziecka przez rówieśników jest symptomem zaburzeń w rozwoju, gdyż łączy się z jego psychicznym cierpieniem i niejednokrotnie okazuje się manifestacją niewypełniania zadań rozwojowych przypisanych do danego okresu rozwoju. Dzieci te bywają też często sprawcami cierpienia innych ludzi.

Zgodnie z powyższymi definicjami nie traktuję w tej pracy zjawiska odrzucania dziecka przez rówieśników jako wczesnego przejawu zaburzenia w jego rozwoju, jeśli jego kompetencje poznawcze, emocjonalne i społeczne nie utrudniają mu nawiązywania satysfakcjonujących interakcji z rówieśnikami, ale w danej grupie przedszkolnej czy klasie szkolnej dziecko jest odrzucane z innych powodów. Może być bowiem odrzucane na skutek specyficznych wartości i norm przyjętych przez grupę, których ono nie spełnia, lub z racji jego niepełnosprawności, ubóstwa, odmiennego wyznania, rasy, pochodzenia etnicznego czy sytuacji rodzinnej oraz innych tym podobnych przyczyn. Poza takimi specyficznymi sytuacjami utrzymujące się odrzucenie dziecka przez rówieśników w okresie przedszkolnym jest powszechnie uznawane za wczesny sygnał zaburzeń w jego rozwoju, które mogą prowadzić do problemów w nauce, porzucenia szkoły, ryzykownych zachowań w okresie dorastania, agresji i przestępczości bądź poważnych problemów w życiu dorosłym. Problem konsekwencji odrzucenia omawiam dokładnie w rozdziale 1.

Schaffer (2010) zwraca uwagę, że chociaż od dawna doceniano znaczenie budowania relacji interpersonalnych dla rozwoju dziecka i uznawano je za jedno z najistotniejszych zadań rozwojowych w dzieciństwie, to jednak we wcześniejszych okresach szczególne znaczenie przypisywano relacjom pionowym, charakteryzującym się nierówną wiedzą i władzą – relacjom dziecka z dorosłymi. Dopiero od niedawna docenia się rolę relacji poziomych, opartych na równości oraz cechujących się podobną władzą społeczną – relacjom dziecka z rówieśnikami. Niektórzy badacze uważają nawet, że są one ważniejsze w procesie socjalizacji dziecka niż relacje z dorosłymi.

Wśród dzieci odrzucanych wyróżnia się od pewnego czasu dzieci odrzucane-agresywne i dzieci odrzucane-wycofane. Uznaje się, że dzieci odrzucane-agresywne są poddawane ostracyzmowi grupy w wyniku przejawiania zachowań destrukcyjnych i niskiej skłonności do współpracy, natomiast dzieci odrzucane wycofane same unikają zaangażowania w działania interpersonalne (Schaffer 2010). Ta praca odnosi się przede wszystkim do dzieci odrzucanych-agresywnych, o których mówi się, że cechują je zaburzenia o charakterze eksternalizacyjnym. Wiele przytaczanych tu wniosków z wcześniejszych badań dotyczy jednak całej grupy dzieci odrzucanych, pochodzi bowiem z okresu, kiedy dzieci odrzucane przez rówieśników traktowano jako grupę jednorodną.

Dla pedagoga, zobowiązanego do wspomagania w rozwoju dzieci mających problemy, istotne okazuje się dysponowanie narzędziami pozwalającymi na wyodrębnienie dzieci, których pomyślny rozwój jest zagrożony w związku z odrzuceniem przez rówieśników. Tej kwestii zostanie jednak poświęcona odrębna książka, obejmująca również moją propozycję projektowania i ewaluacji oddziaływań profilaktycznych i terapeutycznych podejmowanych z myślą o tych dzieciach, którą mam nadzieję skończyć w przyszłym roku. W pracy dziś oddawanej w ręce Czytelnika zgromadziłam wiedzę pomagającą w rozumieniu przyczyn zjawiska odrzucenia dziecka przez rówieśników oraz przykłady skutecznych sposobów przeciwdziałania odrzuceniu i niesienia pomocy dzieciom odrzucanym w przedszkolu, szkole, placówce wsparcia dziennego lub placówce socjalizacyjnej typu stacjonarnego. Ze względu na to, że jest to praca z zakresu wczesnej profilaktyki niedostosowania społecznego, a do jednych z jego pierwszych symptomów należy odrzucenie dziecka w wieku przedszkolnym i w szkole podstawowej przez rówieśników z powodu agresji, gromadzę w niej również wiedzę na temat zapobiegania zaburzeniom w rozwoju dziecka prowadzącym do odrzucenia i ponadnormatywnej agresji. Temu celowi może służyć wczesne wspieranie rodziców w wypełnianiu ich opiekuńczej i wychowawczej roli oraz wzbogacanie wiedzy rodziców i nauczycieli o sposobach wspomagania rozwoju kompetencji dziecka istotnych dla relacji z innymi ludźmi w przedszkolu i szkole podstawowej. Zapobieganiu odrzuceniu rówieśniczemu sprzyja też postawa nauczycieli wobec dzieci mających trudności w funkcjonowaniu w przedszkolu lub szkole oraz tworzenie w grupie przedszkolnej lub klasie szkolnej warunków sprzyjających rozwojowi więzi między dziećmi i wzajemnej tolerancji. Te właśnie wątki są kolejno omawiane w tej pracy. Materiał teoretyczno-empiryczny w niej zawarty podzielono na dwie części.

W pierwszej scharakteryzowałam istotę zjawiska odrzucenia rówieśniczego, a także wynikające z niego zagrożenia dla rozwoju dziecka oraz jego funkcjonowania w grupie przedszkolnej i klasie szkolnej. Podejmując kwestię przyczyn zaburzeń w rozwoju dziecka prowadzących do odrzucenia przez rówieśników, zwłaszcza z powodu agresji czy impulsywności, skupiam się na warunkach życia dziecka w rodzinie, wybranych osobistych właściwościach dzieci oraz funkcjonowaniu klasy szkolnej. Nie ma jednak w tej pracy syntezy wiedzy o wykrytych dotąd przyczynach agresywnych zachowań dzieci. Na ten temat dostępna jest w języku polskim bogata literatura, bo to problem, który interesuje naukowców i praktyków od wielu lat. Nie jest możliwe nawet wymienienie tu wszystkich ważnych prac z tego zakresu. W wyniku wielu badań ustalono między innymi, że przyczynę agresji może stanowić brak zaufania do drugiego człowieka czy wrogość, kształtująca się w wyniku negatywnych doświadczeń w relacjach z innymi ludźmi. Ich efektem bywa nieadekwatna interpretacja przyczyn zachowań partnerów interakcji, zwłaszcza w sytuacjach niejasnych. Agresywne zachowanie może być też skutkiem trudności w rozumieniu drugiej osoby, wynikających z opóźnień w rozwoju teorii umysłu, zdolności do zdawania sobie sprawy z punktu widzenia innych ludzi i koordynowania ich perspektywy z własną w interakcjach społecznych. Kolejną przyczyną mogą się okazać deficyty w rozwoju zdolności do empatycznego reagowania na uczucia przeżywane przez innych i niższy w porównaniu z rówieśnikami poziom rozwoju zdolności do samokontroli, którego podłożem może być z jednej strony trudność w identyfikowaniu własnych uczuć, nieopanowanie konstruktywnych sposobów radzenia sobie z trudnymi uczuciami, z drugiej zaś – brak motywacji do respektowania potrzeb innych ludzi w dążeniu do osiągnięcia własnych celów i zaspokojenia własnych potrzeb. Listę przyczyn związanych z osobistymi właściwościami dzieci branych przeze mnie pod uwagę w tej pracy zamykają opóźnienia w rozwoju takich kompetencji społecznych, jak umiejętność współpracy oraz rozwiązywania konfliktów w sposób godzący interesy dziecka i partnera. W tych rozważaniach nie biorę pod uwagę temperamentu dziecka, przyjmuję bowiem stanowisko badaczy, którzy twierdzą, że dzieci impulsywne mogą sprawiać więcej problemów rodzicom i nauczycielom, same też mogą mieć więcej trudności w rozwijaniu swoich interpersonalnych kompetencji ważnych dla relacji z innymi ludźmi, ale sam typ temperamentu nie jest przyczyną agresywnych zachowań dziecka, lecz staje się nią dopiero w połączeniu z innymi czynnikami ryzyka omawianymi przeze mnie między innymi w rozdziałach 2 i 6.

Moim celem jest zbudowanie teoretycznych podstaw wczesnej profilaktyki niedostosowania społecznego i dlatego analizując warunki życia dziecka w rodzinie, szukałam przede wszystkim odpowiedzi na pytanie, w jakich okolicznościach powstaje więź sprzyjająca rozwojowi kompetencji poznawczych, emocjonalnych i społecznych dziecka, które pozwolą mu na nawiązywanie i podtrzymywanie satysfakcjonujących relacji z rówieśnikami, oraz jakie wskaźniki świadczą o wystąpieniu tych warunków. Badania te objęły powstawanie wzorców przywiązania w pierwszym roku życia dziecka i style wychowania przejawiane przez rodziców w późniejszym okresie jego życia. Analiza przyczyn związanych z osobistymi właściwościami dziecka (poznawczymi, emocjonalnymi i społecznymi) skoncentrowana jest przede wszystkim na szukaniu odpowiedzi na pytanie, jakie warunki tworzone dziecku przez dorosłych sprzyjają gromadzeniu przez nie wiedzy i rozwijaniu umiejętności umożliwiających dobre relacje z rówieśnikami. Mój cel nie polega bowiem na opisie tego, czego dziecko odrzucane nie miało lub nie ma, lecz raczej na charakterystyce warunków, w których dziecko rozwija właściwości ułatwiające nawiązywanie relacji z rówieśnikami dobrych zarówno dla niego, jak i dla nich. Chociaż punktem wyjścia do wyboru opisywanych obszarów była wiedza zgromadzona w wielu badaniach naukowych na temat specyficznych właściwości dzieci odrzucanych w porównaniu z ich równolatkami, przedstawiona krótko w rozdziale 1, to jednak głównym zadaniem kolejnych rozdziałów tej części jest skupienie uwagi na tym, co sprzyja rozwojowi niezbędnych interpersonalnych dyspozycji dziecka. Tę część kończy prezentacja wybranych przyczyn odrzucenia związanych ze środowiskiem szkolnym, gdzie kwestie pogłębiania problemów dziecka zostały tylko bardzo skromnie zasygnalizowane. Nie zdołałam zebrać na ten temat więcej danych. Choć zajmuję się problemem odrzucenia rówieśniczego od dawna, rolę szkoły w tym zakresie odkryłam stosunkowo późno. Istnieje jednak literatura na temat kultury szkoły i związanej z nią przemocy, która może być rozszerzeniem wątków poruszanych w tej pracy.

Część druga to opisy metod i programów z zakresu wczesnej profilaktyki odrzucenia dziecka przez rówieśników i pomagania mu, gdy już problem odrzucenia się ujawni. Obejmuje przykłady wspierania rozwoju kompetencji wychowawczych rodziców i wspomagania rozwoju wybranych kompetencji dziecka. Analizując programy i metody działania, prezentuję też wyniki badań nad ich skutecznością. Tę część zamyka charakterystyka dwóch programów systemowej pomocy dzieciom zagrożonym odrzuceniem i odrzucanym przez rówieśników. Jednym z nich jest amerykański program Fast Track („Szybka ścieżka”) – jedyny znany mi przykład systemowej pomocy dzieciom zagrożonym odrzuceniem rówieśniczym i odrzucanym, trwający wiele lat oraz obejmujący na poziomie szkoły podstawowej pracę z dzieckiem w grupie psychoedukacyjnej, wspieranie dziecka w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami w zespole klasowym, zajęcia psychoedukacyjne dla całej klasy, a także wspomaganie rozwoju kompetencji wychowawczych rodziców w utworzonej dla nich grupie edukacyjnej oraz podczas ich interakcji z dziećmi w obecności instruktorów. W okresie dorastania odbywały się również zajęcia w małych grupach dla nastolatków i ich rodziców, ale pomoc polegała przede wszystkim na indywidualnym wsparciu dla dziecka i jego rodziców.

Publikacja adresowana jest do studentów przygotowujących się do pomagania dzieciom w wieku przedszkolnym i w wieku 7–12 lat w znalezieniu takiego miejsca w formalnej grupie rówieśniczej, które będzie sprzyjało zaspokojeniu potrzeb psychicznych dzieci (bezpieczeństwa, kontaktu emocjonalnego, przynależności, uznania) i rozwojowi ich kompetencji interpersonalnych; miejsca sprzyjającego ich zdrowiu psychicznemu oraz satysfakcji z życia wśród ludzi.

Książka ta może się również stać okazją do refleksji dla praktyków – nauczycieli, wychowawców, pedagogów szkolnych, którzy są na co dzień zaangażowani w problemy dzieci agresywnych i odrzucanych przez rówieśników. Być może będzie ona także przyczynkiem do dyskusji nad koncepcją wczesnej profilaktyki niedostosowania społecznego i pomagania dzieciom doświadczającym trudności w nawiązywaniu dobrych relacji z rówieśnikami. Praca ta to efekt mojego wieloletniego dążenia do zrozumienia przyczyn odrzucania dziecka przez rówieśników, szukania sposobów zapobiegania temu zjawisku w grupie przedszkolnej i klasie szkolnej oraz pomagania dzieciom odrzucanym. Stanowi dla mnie sposobność do usystematyzowania wiedzy zdobywanej latami i punkt wyjścia do nowych poszukiwań. Nie jest więc skończoną opowieścią, lecz tylko pewnym etapem na drodze poszukiwania odpowiedzi na pytanie, co pedagog może zrobić dla tych dzieci, by zwiększyć szanse ich rozwoju i szczęśliwego życia wśród ludzi.

Powstanie tej książki było możliwe dzięki dotacji MNiSW na utrzymanie potencjału badawczego (dawniej badania statutowe) przyznawanej Wydziałowi Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Wykorzystuję w niej wiele prac powstałych w języku francuskim. Prawie wszystkie przetłumaczyłam sama, korzystając w chwilach zwątpienia w swoje kompetencje z porad Małgorzaty Hack i Doroty Rybickiej, którym serdecznie za tę pomoc dziękuję. Prace napisane w języku angielskim tłumaczyło dla mnie kilka osób, ale szczególnie jestem wdzięczna Eleonorze Banaś-Kocieniewskiej i Wojciechowi Deptule za wyjątkową dociekliwość i zaangażowanie.

Obecny kształt tej książki jest efektem cennych sugestii jej recenzentów Pani prof. nadzw. dr hab. Danuty Boreckiej-Biernat i Pana prof. dr. hab. Bogusława Śliwerskiego. Obojgu Recenzentom dziękuję za wnikliwą lekturę, życzliwą krytykę i dzielenie się ze mną swoją wiedzą.

Dziękuję też moim Bliskim, których wsparcia w realizacji moich naukowych pasji i marzeń doświadczam na co dzień – bez Was ta praca nie dałaby mi tyle radości.