Odwaga jest kobietą - ebook

JO­AN­NA PODGÓRSKA: re­por­ter­ka „Po­li­ty­ki” od 1994 roku. De­biu­to­wała w war­szaw­skiej ga­ze­cie „Życie Co­dzien­ne”. Zaj­mu­je się pro­ble­ma­tyką społeczną. Wyróżnio­na Oku­la­ra­mi Równości przez pełno­moc­niczkę rządu do spraw równe­go sta­tu­su ko­biet i mężczyzn, na­grodą Fun­da­cji Równości Hia­cynt w ka­te­go­rii me­dia, Na­grodą Współod­czu­wa­nia, przy­zna­waną przez Klub Gaja za wrażliwość w opi­sy­wa­niu sy­tu­acji zwierząt we współcze­snym świe­cie, oraz na­grodą Pióro Na­dziei Amne­sty In­ter­na­tio­nal za re­por­taż Da­le­ko od szo­sy o sy­tu­acji ko­biet w Tan­za­nii. W 2013 roku zo­stała lau­re­atką kon­kur­su Me­dia Równych Szans, or­ga­ni­zo­wa­ne­go przez Biu­ro Pełno­moc­ni­ka Rządu do spraw Równe­go Trak­to­wa­nia.JO­AN­NA PODGÓRSKA KOP­CIU­SZEK. WER­SJA DLA DO­ROSŁYCH

W więzie­niu na­pi­sała sztukę, która kończy się słowa­mi: „Gdzieście wte­dy byli? Gdzie?!”. (To dziec­ko pyta krew­nych i sąsiadów, którzy uda­wa­li, że nic nie widzą i nie słyszą; pyta Anioła Stróża i Pana Boga, którzy sta­ra­li się, co praw­da, ale so­bie nie po­ra­dzi­li). Wokół Basi wie­dzie­li wszy­scy, ale nikt nie zro­bił nic.

Za świa­dec­two z czer­wo­nym pa­skiem do­stała sześć razy pa­sem. Kal­ku­la­cja była pre­cy­zyj­na: trzy czwórki, za każdą trzy ude­rze­nia, co daje dwa­naście, ale za czer­wo­ny pa­sek dzie­li się to przez dwa. Więc w su­mie sześć. Za drob­niej­sze prze­wi­nie­nia klęczała na ku­ku­ry­dzy z garn­kiem wody w wyciągniętych w górę rękach, aż nie omdlały. Za spóźnie­nia też było ob­le­wa­nie wodą: za krótkie zimną, za dłuższe gorącą. Dla­te­go kie­dy spo­ro się spóźniła, wolała po­cze­kać pod drzwia­mi, aż mat­ce mi­nie fu­ria; może na­wet zaśnie. Spóźnień nie było zresztą dużo, bo nie wol­no jej było nig­dzie wy­cho­dzić. Mat­ka ściśle kon­tro­lo­wała wszyst­kie te­le­fo­ny, a przy­ja­ciółek nie wpusz­czała do domu. Kie­dyś na­uczy­ciel­ka za­pro­po­no­wała, by Ba­sia poszła na dys­ko­tekę. No, jesz­cze tego bra­ko­wało! Mat­ka wpadła do szkoły, wy­zwała Basię przy wszyst­kich od nie­uków i pasożytów, a zde­ner­wo­wa­nej na­uczy­ciel­ce wyjaśniła, co Basi wol­no: wol­no cho­dzić do szkoły i do kościoła. Wy­star­czy.

Raz z po­wo­du zgu­bio­nej ręka­wicz­ki córki mat­ka wpadła do szkoły z wiel­kim drągiem. Na­uczy­ciel­ki Basię wy­bro­niły, ale nie bar­dzo wie­działy, co po­win­ny z tym da­lej zro­bić. W la­tach osiem­dzie­siątych nie było zwy­cza­ju, żeby szkoła in­ge­ro­wała w pry­wat­ne spra­wy ro­dzi­ny.

In­ge­ro­wał oj­ciec. Dopóki żył, sta­rał się Basię bro­nić. Ale zmarł, gdy miała piętnaście lat. Próbowała ją bro­nić bab­cia, ale wte­dy ona także mogła obe­rwać. Kie­dyś, gdy prze­rażona Ba­sia, ucie­kając przed matką, wsko­czyła bab­ci do łóżka, sta­rusz­ka ze­mdlała ze stra­chu. Ba­sia wie­działa, że jest zda­na na sie­bie. I od tej pory była bita za wszyst­ko: za nie taki ton, za krzy­we spoj­rze­nie, za to, że po­sta­wiła gar­nek w niewłaści­wym miej­scu, bo w domu wszyst­ko mu­siało być ściśle na swo­im miej­scu, usta­wio­ne pod właści­wym kątem; nożycz­ki na przykład dokład­nie pro­sto­pa­dle do brze­gu ma­szy­ny do szy­cia. Albo za to, że nie chciała pójść do szkoły w drew­nia­nych tre­pach. Pamięta, że rzu­co­ny trep odbił się naj­pierw od sto­li­ka, za­nim tra­fił ją w głowę. To osłabiło siłę ude­rze­nia. Była bita wszyst­kim: ki­jem od szczot­ki, ka­blem, sznu­rem. A raz ta­kim czer­wo­nym pa­skiem ze sprzączką. Sprzączka tra­fiła pro­sto w oko. I wte­dy mat­ka po raz pierw­szy się prze­stra­szyła. Szyb­ko po­biegła po kom­pres, a po­tem moc­no ją przy­tu­liła. I to było naj­gor­sze. Ba­sia wie­działa, po co jest to przy­tu­le­nie: żeby się nie wydało, żeby ni­ko­mu nic nie powie­działa.

Bo bi­cie wca­le nie było naj­gor­sze. Do­sta­wała, a po­tem był święty spokój. Naj­gor­sza była prze­moc psy­chicz­na. Cho­ciaż nie miała wte­dy pojęcia, że to się tak na­zy­wa. Do­wie­działa się do­pie­ro w więzie­niu, na te­ra­pii. Naj­gor­sze było, jak mat­ka za­my­kała się w po­ko­ju i nie chciała jeść. I Ba­sia mu­siała całymi dnia­mi błagać ją na ko­la­nach, żeby już prze­stała. Albo jak nie chciała przyj­mo­wać na imie­ni­ny na­wet drob­nych pre­zentów ani kwiatów, tyl­ko krzy­czała, że to stra­ta pie­niędzy, i wy­rzu­cała do śmie­ci.

Ba­sia nig­dy, ani przez mo­ment, nie czuła nie­na­wiści. Mama to mama, do­bro naj­wyższe, ktoś, kto wie naj­le­piej. Nie czuła na­wet, że dzie­je się coś nie­nor­mal­ne­go. Czuła żal, że nie wol­no jej tego, co in­nym, że nie liczą się żadne jej pra­gnie­nia i ma­rze­nia.

I za to, że mat­ka nie po­tra­fiła jej sama po­wie­dzieć, że jest ad­op­to­wa­na.

Ba­sia miała wte­dy już osiem­naście lat. Stały na podwórku pod trze­pa­kiem. Mat­ka kłóciła się z sąsiadką, o byle co, jak to mat­ka. Kie­dy za­brakło jej ar­gu­mentów, odwróciła się na pięcie i poszła do domu. Wte­dy sąsiad­ka wy­krzy­czała Basi: „A ty się le­piej swo­jej mat­ki spy­taj, skąd się na­prawdę wzięłaś!”. I tak ją pod tym trze­pa­kiem zo­sta­wiła. Ba­sia wie­działa, że nie ma sen­su pytać, bo mat­ka nie po­wie praw­dy. Kie­dy zo­stała sama w domu, na­pi­sała list pożegnal­ny i odkręciła gaz. Ale kie­dy zro­biło jej się tak jakoś słodko w ustach, prze­stra­szyła się, wyłączyła kur­ki i poszła przed sie­bie. To trwało chy­ba kil­ka go­dzin, doszła do lasu, za­trzy­mała się na ja­kiejś po­la­nie. Zmierz­chało. Wróciła na swo­je osie­dle i scho­wała się u koleżanki w piw­ni­cy. Nie pamięta, jak zna­lazła się z po­wro­tem w domu. Pew­nie ta koleżanka ją od­pro­wa­dziła. Tak mu­siało być. To był pierw­szy wy­rwa­ny wy­ci­nek pamięci.

Po­tem po raz pierw­szy było na­prawdę przy­jem­nie. Mat­ka zaczęła z nią nor­mal­nie roz­ma­wiać. Opo­wia­dała, że wzięli ją z domu dziec­ka, kie­dy miała trzy lata, bo bar­dzo chcie­li mieć córeczkę; że zna jej bio­lo­giczną ro­dzinę; że są jesz­cze dwie sio­stry. Kie­dy Ba­sia była w więzie­niu, ta bio­lo­giczna mat­ka sta­rała się jej szu­kać. Do spo­tka­nia nie doszło. Ba­sia wie­działa, że mu­siałaby wte­dy zadać py­ta­nie: dla­cze­go? Dla­cze­go aku­rat mnie po­rzu­ciłaś w szpi­ta­lu, jak nie­po­trzebną rzecz, nie na­dając mi na­wet imie­nia? A na od­po­wiedź nie była go­to­wa. I chy­ba nig­dy nie będzie. Przez to py­ta­nie nie chciała też po­znać swo­ich sióstr. Dla­cze­go one mogły zo­stać w domu, a ona nie? Na­wet była ich trochę cie­ka­wa, ale za dużo w tym wszyst­kim było złych emo­cji.

Po ma­tu­rze zaczęła stu­dio­wać po­lo­ni­stykę, ale po dwóch la­tach rzu­ciła stu­dia i poszła do pra­cy jako la­bo­rant­ka. Myślała, że może, jak będzie miała własne pie­niądze, to coś się zmie­ni. Nie zmie­niło się. Wszyst­ko mu­siała od­da­wać mat­ce. Próbowała się na­wet bun­to­wać, ale słabo. Gdy chciała coś za­trzy­mać dla sie­bie, była awan­tu­ra, a jak człowiek chce mieć trochę spo­ko­ju, odda wszyst­ko. Często zmie­niała pracę; ze wsty­du, bo mat­ka dzwo­niła do szefów, wykłócając się, że córka za długo pra­cu­je. Po­tem myślała, że coś się zmie­ni, jak wyj­dzie za mąż. Mat­ka się zgo­dziła, pod wa­run­kiem że za­miesz­kają z nią. Próbo­wa­li uciec. Wy­pro­wa­dzi­li się do teściów, ale po dwóch ty­go­dniach mat­ka przysłała krew­ne­go z ul­ti­ma­tum: wra­cają albo ona się za­bi­je. Wrócili. Uro­dził im się syn. I nadal nic się nie zmie­niało, trwały awan­tu­ry i bi­cie. Mąż Basi wi­dział, co się dzie­je. To był do­bry człowiek, ale słaby. Nie po­tra­fił jej obro­nić, nie chciał się na­wet wtrącać. Pew­ne­go dnia po pro­stu spa­ko­wał się i wy­szedł. Przed­tem spy­tał tyl­ko: „Idziesz ze mną?”. Nie poszła. Córka ma obo­wiązek być z matką do końca.

Ko­niec nastąpił dzie­sięć lat temu, w lu­tym, wcze­snym popołudniem. Przed­tem całą noc trwała awan­tu­ra. Ba­sia napuściła za dużo wody do wan­ny. Rano wy­da­wało się, że wszyst­ko jest już w porządku, ale mat­ka ciągle do tego wra­cała, rozkręcała się na nowo, że kto wi­dział ta­kie mar­no­traw­stwo, że pójdzie i wszyst­kim roz­po­wie, jaka Ba­sia jest nie­oszczędna. Była w po­ko­ju, szyła na ma­szy­nie i cały czas mówiła, bez ustan­ku; mo­no­ton­ny, natrętny głos, wi­brujący w uszach. Ba­sia robiła w kuch­ni mięsny farsz do pie­rogów, kie­dy na­gle coś w jej głowie po­wie­działo: dość. Pamięta, że wzięła sie­kierkę, poszła do po­ko­ju i ude­rzyła. Po­tem jest luka. Następne, co pamięta, to że za­dzwo­niła do męża, żeby ode­brał małego z przed­szko­la, bo ona nie może. We­zwała taksówkę i po­je­chała do cen­trum han­dlo­we­go. Kupiła so­bie czar­ne ko­zacz­ki, od daw­na wy­ma­rzo­ne. Od razu je założyła. Po­tem kupiła wiel­ki wo­rek ko­lo­ro­wych klocków dla syn­ka. Ta­kich, z których można zbu­do­wać wszyst­ko. I jesz­cze pączki, ta­kie, ja­kie naj­bar­dziej lubił. Wypożyczyła sa­mochód i jeździła z tymi kloc­ka­mi i pączka­mi, w czar­nych ko­zacz­kach, jak au­to­mat. Za­wiozło ją do Opo­la. Wy­najęła ho­tel, ale nie mogła zasnąć. Nad ra­nem zaczęło do niej do­cie­rać: „Co ja zro­biłam?”. Jesz­cze raz za­dzwo­niła do męża, po­wie­działa mu, co się stało, że musi pożegnać się z syn­kiem, dać mu kloc­ki, a po­tem zgłosić się na po­licję. Wszyst­ko poszło szyb­ko, bo ni­cze­go nie ukry­wała. Śledz­two mu­siało usta­lić tyl­ko, co było w tej luce, która nastąpiła po pierw­szym cio­sie. Było wie­le następnych ciosów.

Głośny, prze­rażający szczęk klu­czy i ciągły dźwięk za­my­ka­nych krat. Pierw­szy mo­ment w więzie­niu jest jak wejście do la­bi­ryn­tu. Nie wia­do­mo, cze­go się spo­dzie­wać, prze­cież wcześniej nie miała z tym nic wspólne­go. Bała się, że będzie jak na ame­ry­kańskich fil­mach. Tra­fiła do dzie­więcio­oso­bo­wej celi, ale za­pa­miętała stamtąd tyl­ko dwie ko­bie­ty. Jed­na re­cy­dy­wist­ka i jed­na w aresz­cie tym­cza­so­wym. Po­ka­zały, jak się ście­li łóżko według za­sad więzien­nych, poczęsto­wały kawą, spy­tały za co i przyjęły od­po­wiedź, że jesz­cze nie po­tra­fi o tym mówić. Na szczęście w tej celi była za­my­ka­na łazien­ka, bo ciągła, krępująca obec­ność in­nych jest naj­trud­niej­sza do znie­sie­nia.

Pierw­sze dni są jak sen. Człowiek ciągle myśli, że za chwilę obu­dzi się w po­przed­nim życiu. To wrażenie mija naj­szyb­ciej i za­czy­na się więzien­ny etap pierw­szy – śledz­two, czy­li wy­cze­ki­wa­nie. Już się dokład­nie wie, co się stało i gdzie się jest. Ru­sza go­ni­twa myśli: co z syn­kiem, wie czy nie wie, co mu po­wie­dzie­li, czy coś z tego zro­zu­miał, bo prze­cież ma do­pie­ro sześć lat, jak so­bie z tym po­ra­dzi? Ten pierw­szy etap jest in­ten­syw­ny. Przy­chodzą pa­pie­ry od biegłych, z pro­ku­ra­tu­ry, sądów. Są spo­tka­nia z psy­cho­lo­ga­mi i skie­ro­wa­nia na ob­ser­wację sądowo-psy­chia­tryczną. Po­tem za­czy­nają się wy­jaz­dy na roz­pra­wy. Po­mie­sza­ne emo­cje: po­czu­cie winy, lęk i przede wszyst­kim wstyd, że gdy wcho­dzi na salę roz­praw sku­ta kaj­dan­ka­mi, wszy­scy patrzą i myślą: ona t o zro­biła. Człowiek niby za­czy­na się przy­zwy­cza­jać do więzie­nia, ale nie po­tra­fi so­bie we właściwy sposób usta­wić po­czu­cia cza­su i rze­czy­wi­stości, bo prze­cież jesz­cze nie wie ile.

Sąd nie uwzględnił oko­licz­ności łagodzących. Chy­ba na­wet ich nie znał. Jed­na z ku­zy­nek próbowała opo­wie­dzieć, co się działo w domu Basi, ale resz­ta ro­dzi­ny ją za­krzy­czała. Tyl­ko sio­stra mat­ki, ulu­bio­na cio­cia To­sia, ją wspie­rała. Była na wszyst­kich roz­pra­wach i na ogłosze­niu wy­ro­ku. Obie płakały, Ba­sia prze­pra­szała, cio­cia To­sia mil­czała, ale w jej wzro­ku nie było nie­na­wiści. Chy­ba wy­ba­czyła; prze­cież wie­działa, jak wszy­scy. Ba­sia nie szu­kała uspra­wie­dli­wień, nie próbowała opo­wia­dać o dzie­ciństwie. Sędzia powie­dział, że nic nie uspra­wie­dli­wia zabójstwa, że to nie jest sposób na roz­wiązy­wa­nie kon­fliktów. Mat­ki się nie za­bi­ja. Przy­znała mu rację. Do­stała dwa­naście lat. Myślała, że będzie więcej, co naj­mniej piętnaście. A w przebłyskach świa­do­mości, kie­dy naj­bar­dziej boleśnie do­cie­rało do niej to, co zro­biła, że może na­wet dwa­dzieścia pięć. Na­wet nie chciała pisać ape­la­cji. Zro­bił to za nią ad­wo­kat z urzędu, ale to nic nie dało.

Po wy­ro­ku za­czy­na się więzien­ny etap dru­gi. Z jed­nej stro­ny ulga: już po wszyst­kim, będzie trochę spo­ko­ju. Można się do­rwać do te­le­fo­nu i choć na od­ległość spróbować po­na­pra­wiać ro­dzin­ne spra­wy. Oka­zało się, że sy­nek nic nie wie. Po­wie­dzie­li mu, że wy­je­chała do koleżanki, i czuła, że to chy­ba gor­sze od praw­dy, bo może pomyśleć, że go po­rzu­ciła z własnej woli. Że z własnej woli nie było jej przy nim, kie­dy szedł do pierw­szej kla­sy, do ko­mu­nii, że z własnej woli nie chce po­znać jego ko­legów i na­uczy­cie­lek. To boli. Mąż opo­wia­dał, że mały tęskni i nie chce jeść. Nawiązała kon­takt ze szkolną psy­cho­lożką, żeby go przy­go­to­wała na przyjęcie praw­dy; tak żeby się nie bał mat­ki, kie­dy już będą się mo­gli spo­tkać.

W tym dru­gim eta­pie do­cie­ra świa­do­mość, że dwa­naście lat to długo, i za­czy­na się tra­wić czas. Wy­rok był w lip­cu, ale Ba­sia nie chciała dzie­lić tego cza­su ani na ko­lej­ne lip­ce, ani na ty­go­dnie, ani na dni, bo wie­działa, że wte­dy to będzie trwało jesz­cze dłużej. Trwa mała sta­bi­li­za­cja. Jesz­cze nie myśli się o wol­ności, tyl­ko próbuje ułożyć życie na miej­scu. Trochę ją prze­rzu­ca­li: Opo­le, Wrocław, znów Opo­le, Lu­bli­niec. Lubiła ro­botę w więzien­nym ra­diowęźle, ale dwa dni w roku nie szła do pra­cy, tyl­ko prze­sy­piała zwi­nięta w kłębek: Święto Zmarłych i Dzień Mat­ki. Święta Bożego Na­ro­dze­nia nie były ta­kie trud­ne, bo ich nig­dy nie lubiła. Przy­go­to­wa­nia za­wsze kończyły się awan­turą: a to pie­ro­gi nie na czas albo źle ule­pio­ne, albo Ba­sia za wcześnie umyła głowę. A po­tem mat­ka za­my­kała się w piw­ni­cy i trze­ba było ją przez drzwi błagać, żeby usiadła do wi­gi­lii.

Już wcześniej Ba­sia miała kłopo­ty z au­to­agresją. Jak było źle, łapała za żyletkę, ale w więzie­niu to się jesz­cze na­si­liło. Bra­ko­wało jej kar mamy, więc zaczęła karać się sama, dokład­nie tak, jak by mama to robiła. Kazała so­bie wy­cho­dzić w połowie fil­mu, kie­dy była naj­bar­dziej wciągnięta w akcję, od­sta­wiała szklankę z mle­kiem pod­czas śnia­da­nia, choć strasz­nie miała na nie ochotę. Albo fi­zycz­nie – ostry przed­miot, którym można prze­bić skórę do krwi. Za to w więzie­niu też były kary: ko­mi­sja mogła za­ka­zać pa­czek albo wi­dzeń.

W Lu­blińcu tra­fiła na od­dział te­ra­peu­tycz­ny. Tam padły słowa: prze­moc, znęca­nie się, ofia­ra. Pierwszą re­akcją był bunt: jaka prze­moc, jaka ofia­ra, jaki kat, prze­cież to mat­ka! Po­tem stop­nio­we uświa­da­mia­nie, że ofia­ra prze­mocy do­mo­wej nie potra­fi odejść właśnie dla­te­go, że ko­cha swo­je­go kata. I że za­działał u niej ten sam me­cha­nizm co u wszyst­kich koleżanek z od­działu, które pod wpływem tego sa­me­go im­pul­su złapały nóż – mężobójczyń. Do­grze­by­wa­nie się do własne­go wnętrza bolało. Wszyst­ko się w niej bun­to­wało, bo jak po tym wszyst­kim, co się wy­da­rzyło, przyjąć do wia­do­mości, że tak wca­le nie mu­siało być? Że to wszyst­ko nie było nor­mal­ne, bo mogła trzasnąć drzwia­mi i wyjść z domu ra­zem z mężem?

Praw­dzi­wy przełom nastąpił, kie­dy do więzie­nia przy­je­chał za­wo­do­wy reżyser, żeby wy­sta­wić ze ska­za­ny­mi sztukę o prze­mo­cy Za­pach dzi­kiej róży. Do­stała główną rolę. Jest taka sce­na, kie­dy wy­bie­ga na ulicę i krzy­czy: „Gdzie jest Bóg, gdzie jest Mat­ka Bo­ska, dla­cze­go do­okoła tyl­ko gady i po­two­ry?”. Po­czuła, że ta eks­pre­sja coś w niej uwal­nia. Do­tknęła najgłębszych emo­cji, ale już tak bar­dzo nie bolało, sce­na daje dy­stans.

Zaczęła myśleć, dla­cze­go mat­ka taka była, i zro­zu­miała, że to była cho­ra, za­bor­cza miłość. Nie szu­kała winy w niej, ale w tym, co ją spo­tkało. Prze­myślała od nowa jej życie: dru­ga woj­na świa­to­wa, nig­dy nie­opo­wie­dzia­ny do końca gwałt ze stro­ny ra­dziec­kie­go żołnie­rza, groźba wywózki na Sy­bir, re­pa­tria­cja. I wresz­cie bab­cia; ta do­bra, łagod­na ko­bie­ta, która wypuściła w świat wszyst­kie swo­je dzie­ci. Oprócz mat­ki Basi, którą wy­cho­wy­wała her­me­tycz­nie, przy­wiązała do sie­bie na siłę, zro­biła z niej emo­cjo­nal­ne­go nie­wol­ni­ka. I mat­ka po pro­stu po­wie­liła ro­dzin­ny wzór, tyl­ko w gor­szym wy­da­niu.

Ba­sia zaczęła myśleć, dla­cze­go nig­dy wcześniej się nad tym nie za­sta­na­wiała. Zro­zu­miała, że gdy­by tak było, pew­nie po­tra­fiłaby się spa­ko­wać i odejść w porę. Po­czuła, że nie chce już dłużej być ofiarą, i na­wet jeśli nie zro­zu­miała wszyst­kie­go do końca, to zro­zu­miała na pew­no, co w jej życiu było złe. Złe było roz­wiąza­nie. Dla­te­go na­pi­sała sztukę Węzły życia, żeby choć jed­nej ko­bie­cie uświa­do­mić, że można odejść, wy­brać inne wyjście.

Po le­wej stro­nie sce­ny roz­gry­wa się dra­mat ku­chen­ny Małgosi, koleżanki z od­działu, mężobójczy­ni. Po pra­wej – ku­chen­ny dra­mat Basi, bo większość awan­tur działa się w kuch­ni; ja­skra­wo oświe­tlo­nej, z ciem­ny­mi, ciężkimi me­bla­mi. Pa­dają słowa nie­re­al­ne jak z baj­ki o Kop­ciusz­ku. Wszyst­kie praw­dzi­we. Za każdym ra­zem strasz­nie to przeżywają, zwłasz­cza gdy grają na zewnątrz, poza więzie­niem. Za każdym ra­zem muszą po raz ko­lej­ny do­tknąć wspo­mnień, zmie­rzyć się z własną traumą. Ale te słowa z rze­czy­wi­stości na sce­nie do­chodzą do nich jak echo i już tak nie ranią.

Ba­sia próbuje przy­po­mnieć so­bie za­pa­chy domu. Mu­siały być, prze­cież mat­ka dużo go­to­wała: pie­ro­gi z ka­pustą i grzy­ba­mi, po­mi­do­rową, naleśniki. Pamięta światło, ko­lo­ry, krzy­ki, ale za­pachów nie. Może wrócą z cza­sem, tak jak po­stać mat­ki, którą po zabójstwie zupełnie za­po­mniała. Wra­cała we śnie, ale jako nie­wy­raźna syl­wet­ka, drob­na i szczupła, ale ciągle agre­syw­na, ata­kująca. Twarz od­kry­wała się po­wo­li, naj­pierw włosy, po­tem ciem­na kar­na­cja, nie­wy­raźne rysy. Pięć lat temu Ba­sia zo­ba­czyła wresz­cie jej twarz, spo­kojną i poważną. Wte­dy zaczęła z nią roz­ma­wiać: zo­bacz, do tylu do­brych rze­czy doszłam sama, nie trze­ba mną kie­ro­wać, po­tra­fię so­bie po­ra­dzić sama, sama popełniam błędy i sama je na­pra­wiam; zo­bacz, wresz­cie czuję się szczęśliwa i wol­na. Tak, tu, w więzie­niu.

Po­czu­cie wol­ności dawały chodzące po od­dzia­le koty; wcześniej nie mogła mieć żad­ne­go zwierzęcia. Po­czu­cie wol­ności dawała pra­ca: w kuch­ni, w pral­ni, w ra­diowęźle, gdzie nikt co chwi­la nie po­ucza, nie pa­trzy na ręce, nie dy­ry­gu­je, jak ma być. Wresz­cie pi­sa­nie: dra­ma­ty, wier­sze, opo­wia­da­nia. Wcześniej taka fa­na­be­ria na­wet by jej nie przyszła do głowy.

Ale z tym szczęściem to nie do końca tak. Do szczęścia bra­ku­je syna. Był tu kil­ka razy ją od­wie­dzić, ale wśród murów i krat czuł się nie­swo­jo. Czte­ry lata po wy­ro­ku do­stała po raz pierw­szy zgodę na wi­dze­nie poza więzie­niem. Syn miał już dzie­sięć lat. Po­szli na spa­cer i na pizzę. Cho­dzi­li uli­ca­mi, w którą stronę chcie­li, oglądali wy­sta­wy – i to było jesz­cze inne, nie­zna­ne wcześniej po­czu­cie wol­ności. Wszyst­ko było dziw­ne i za­chwy­cające: bru­ko­wa­na dro­ga, tra­wa, światło od­bi­jające się w ka­mie­niach.

Na dru­gim eta­pie nie myśli się jesz­cze o wol­ności. To przy­cho­dzi, gdy za­czy­na się etap trze­ci, czy­li gdy mija połowa kary i można li­czyć na przed­ter­mi­no­we zwol­nie­nie. Ma się co­raz więcej za­ufa­nia dy­rek­cji zakładu, co­raz więcej prze­pu­stek, wy­jazdów z więzien­nym te­atrem, który gra w całej Pol­sce (na­wet w War­sza­wie, przed panią pre­zy­den­tową Marią Ka­czyńską). I nie czu­je się już ta­kie­go lęku przed pu­blicz­nością jak wcześniej; jak­by się miało wy­pi­sa­ne na czo­le słowo „mat­kobójczy­ni”. I tyl­ko cze­kało, aż wszy­scy za­czną szep­tać i wy­ty­kać pal­ca­mi. Dwa razy w cza­sie prze­pu­stek prze­jeżdżała obok cmen­ta­rza, na którym po­cho­wa­na jest jej mat­ka. Czuła, jak­by świat za­czy­nał wi­ro­wać, a przed ocza­mi robiło się czer­wo­no. Ale pierw­sza myśl, która przyszła do głowy, brzmiała: „Tam leży oso­ba, którą ko­cham”, a nie: „Tam leży oso­ba, której nie­na­widzę”. Jed­nak na to, żeby wejść na cmen­tarz, nie była go­to­wa.

Na trze­cim eta­pie po­ja­wia się iskra na­dziei, że może wol­ność przyj­dzie wcześniej, niż się ocze­ki­wało. Może sąd da szansę. Przyj­rzy się i uzna, że człowiek jest już go­to­wy do wyjścia. Kie­dy po raz pierw­szy od­wie­dziłam Basię w Lu­blińcu, była właśnie na tym eta­pie. Minęło sześć lat od wy­ro­ku. Zaczęła układać listę ma­rzeń i planów. Przede wszyst­kim spy­tać syna, z kim chce miesz­kać, i li­czyć się z tym, że wy­bie­rze ojca; naj­ważniej­sze, żeby to była jego własna de­cy­zja. Mieć własne­go psa we własnym domu, w którym kuch­nia będzie urządzo­na w pa­ste­lo­wych bar­wach, z łagod­nym, in­tym­nym oświe­tle­niem. Zro­bić bakłażany z oliwą i ce­bulą według prze­pi­su bab­ci i przy­go­to­wać prze­two­ry na zimę. Zo­ba­czyć wschód słońca w polu, bo odkąd pamięta, oglądała go tyl­ko przez okno, gdy bu­dziła się rano i patrząc na słońce, ma­rzyła, że ten dzień będzie lep­szy. I przy­go­to­wać się na to, że być może niedługo, po raz pierw­szy w życiu, będzie na­prawdę wol­na. I przy­znać, że się tego boi.

Etap czwar­ty za­czy­na się po pierw­szej od­mo­wie wa­run­ko­we­go zwol­nie­nia. Jest żmud­ny. Płynie od wo­kan­dy do wo­kan­dy. Po raz ko­lej­ny pi­sze się do sądu, że człowiek jest już w sta­nie funk­cjo­no­wać na wol­ności, że się zre­so­cja­li­zo­wał, dołącza zaświad­cze­nia. A sąd ciągle ma wątpli­wości. To etap żalu.

Basię wypuścili po ośmiu i pół roku. To był li­piec 2010 roku. Miała czter­dzieści lat. Mimo że przy­je­chała po nią Ur­szu­la No­wa­kow­ska z Cen­trum Praw Ko­biet, które w Lu­blińcu or­ga­ni­zo­wało pro­gra­my an­ty­prze­mo­co­we, pierw­sze zde­rze­nie z rze­czy­wi­stością było przy­kre. Ba­sia miała ze sobą jakąś torbę z nie­po­trzeb­ny­mi rze­cza­mi. Chciała ją wy­rzu­cić. Na­gle wy­sko­czył jakiś fa­cet i zaczął wrzesz­czeć, że to osie­dlo­wy śmiet­nik i że nie wol­no. Czuła, że nie wcho­dzi w przy­ja­zny świat, ale też że ma siłę i so­bie po­ra­dzi. Chciała tak wszyst­ko ułożyć, żeby móc po­ma­gać in­nym lu­dziom. To miał być ro­dzaj od­ku­pie­nia. Za­brała życie, może uda się pomóc oca­lić inne.

Naj­pierw tra­fiła do War­sza­wy do schro­ni­ska dla ofiar prze­mo­cy. Pierw­szy łyk wol­ności. Let­nie wie­czo­ry, spa­ce­ry po No­wym Świe­cie, Starówce, Kra­kow­skim Przed­mieściu. Co wieczór oglądała światła, ta­kie jak wte­dy, kie­dy pierw­szy raz poszła z sy­nem na prze­pustkę i blask od­bi­jał się od ka­mie­ni. Po­zna­wa­nie mia­sta i no­wych lu­dzi. Przez zna­jomą zna­lazła pierwszą pracę. W skle­pie mięsnym, za ladą i w ma­ga­zy­nie. Nie była to wy­ma­rzo­na ro­bo­ta, ale lep­sza taka niż żadna. Mogła wresz­cie posyłać pie­niądze sy­no­wi i kupić so­bie parę rze­czy, bo jak się wy­cho­dzi z więzie­nia, nie ma się nic. Wy­ma­rzo­na była pra­ca z ofia­ra­mi prze­mo­cy, ale jeśli chce się to robić, nie wol­no miesz­kać w schro­ni­sku. Ta­kie są za­sa­dy. Trze­ba się ulo­ko­wać in­a­czej. Wy­najęła pokój w miesz­kaniu na war­szaw­skiej Pra­dze. Dwa me­try na półtora, tyle żeby zmieściły się biur­ko, szaf­ka i ma­te­rac. Było tam jesz­cze dwóch chłopaków. Na­wet się nieźle miesz­kało, jako bar­dziej doświad­cze­ni ra­dzi­li, których ulic po zmro­ku le­piej uni­kać. Pierw­sze mie­siące na wol­ności czuła się nie­pew­nie. W więzie­niu są strażnicy, ochro­na. To ogra­ni­cza, ale też daje po­czu­cie bez­pie­czeństwa. Te­raz od nowa mu­siała na­uczyć się być sama. Gdy wy­bie­rała się gdzieś da­lej, zgłaszała to w Cen­trum Praw Ko­biet. Wolała, żeby ktoś za­wsze wie­dział, gdzie jest i kie­dy wra­ca.

Kie­dy już na­uczyła się wol­ności, War­sza­wa zaczęła ją męczyć. Szum, ruch, pośpiech. A wśród nie­zre­ali­zo­wa­nych punktów pla­nu na przyszłość ciągle był wschód słońca w polu. Po­je­chała od­wie­dzić przy­ja­ciółkę w małym mia­stecz­ku nad Na­rwią, bli­sko War­sza­wy. Tam był ten pierw­szy spa­cer o wscho­dzie słońca. Las, rze­ka, pia­sek, ci­sza. Udało się nie­dro­go wy­nająć miesz­ka­nie w mia­stecz­ku i Ba­sia po raz pierw­szy w życiu miała miej­sce tyl­ko dla sie­bie. Nig­dy wcześniej nie miesz­kała sama. Kuch­nia nie jest w łagod­nych pa­ste­lach, bo była już urządzo­na przez właści­cie­la. Ale pierwszą po­trawą, jaką tam dla sie­bie ugo­to­wała, były smażone bakłażany. Na zimę są już przy­go­to­wa­ne tru­skaw­ki w cu­krze, dżem śliw­ko­wy i mo­ri­tu­ry według prze­pi­su bab­ci, czy­li ki­szon­ka wa­rzyw­na z czosn­kiem i chrza­nem. Te sma­ki to chy­ba je­dy­ne do­bre wspo­mnie­nie z dzie­ciństwa. Z tych mo­ri­tur była dum­na. W żad­nym in­nym domu się tego nie przyrządzało. To rumuńska po­trawa, a bab­cia Basi była Ru­munką z po­cho­dze­nia.

Psa nie ma. To na ra­zie nie­możliwe, bo z domu wy­cho­dzi o piątej nad ra­nem, żeby zdążyć do pra­cy w War­sza­wie, a wra­ca późnym wie­czo­rem. Z sy­nem się udało. Miesz­ka z oj­cem, bo tam ma szkołę i ko­legów, ale często ją od­wie­dza, wyjeżdżają ra­zem na wa­ka­cje i to jej po­wie­dział o swo­jej pierw­szej miłości.

Od dwóch lat Ba­sia pra­cu­je w Cen­trum Praw Ko­biet. Pełni dyżury przy te­le­fo­nie in­ter­wen­cyj­nym. Trochę się bała, czy ciągły kon­takt z prze­mocą nie roz­dra­pie sta­rych ran, ale to jed­nak inne sy­tu­acje, bo spraw­ca­mi są za­zwy­czaj mężczyźni: mężowie, sy­no­wie, kon­ku­ben­ci. Naj­trud­niej­szy był mo­ment, kie­dy kil­ka mie­sięcy temu zgłosiła się na­sto­lat­ka; ślady po cięciach na ra­mio­nach, kil­ka prób sa­mobójczych i au­to­ry­tar­na mat­ka, która kon­tro­lu­je jej życie w naj­drob­niej­szych szczegółach. Ba­sia po­czuła, jak­by kawałek własne­go życia stanął jej w gar­dle. Przełamała się, załatwiła po­moc psy­cho­lo­ga; tyle mogła zro­bić.

Te­le­fon może za­dzwo­nić o każdej po­rze. Jest piątek wie­czo­rem, zde­ner­wo­wa­na ko­bie­ta opo­wia­da, że sąsiadkę za­ata­ko­wał były mąż. Próbował zgwałcić, ranił nożem. Uciekł, gdy przy­je­chała po­li­cja, ale od­grażał się, że wróci. Trze­ba zor­ga­ni­zo­wać spo­tka­nie z psy­cho­lo­giem i praw­ni­kiem. Ba­sia do­ra­dza, jak zro­bić ob­dukcję i założyć Nie­bieską Kartę dla ofiar prze­mo­cy do­mo­wej. Cza­sem in­ter­we­niu­je sama. Pamięta sprawę pia­nist­ki, która wyszła za mąż za Ara­ba. Oka­zał się re­li­gij­nym fa­na­ty­kiem. Zmu­sił do ślubu w bur­ce, trak­to­wał jak rzecz, za­stra­szał. Do­pro­wa­dził ją do ta­kie­go sta­nu, że za­mknęła się sama w domu i bała wyjść. Gdy Ba­sia do­tarła do miesz­ka­nia, ko­bie­ta była kom­plet­nie wy­czer­pa­na. Nie jadła od kil­ku dni, miała krwo­tok. Trze­ba ją była za­wieźć do szpi­ta­la. Nie­daw­no dzwo­niła z py­ta­niem, czy Ba­sia zgo­dzi się być świad­kiem na spra­wie roz­wo­do­wej. I to jest sa­tys­fak­cja. Te mo­men­ty, kie­dy ktoś wra­ca, bo to zna­czy, że udało się zdo­być za­ufa­nie. Będzie też świad­kiem na spra­wie roz­wo­do­wej młodej dziew­czy­ny z sied­mio­mie­sięczną córeczką, które od­bi­jała ra­zem z po­licją z miesz­ka­nia. Za­ba­ry­ka­do­wa­li ją mąż z ko­le­ga­mi, bo chciała odejść. Nie była już w sta­nie żyć z nar­ko­ma­nem. Po­li­cja so­bie poszła, mimo że awan­tu­ra trwała da­lej. Dziec­ko płacze, dziew­czy­na płacze, krzy­ki, szar­pa­ni­na. W końcu uciekły z dziec­kiem na ręku, bo na­wet wózek im wy­rwa­li. Śle­dzi­li przez całą drogę do fun­da­cji i tam też próbo­wa­li za­ba­ry­ka­do­wać. Po­mogła do­pie­ro za­przy­jaźnio­na śródmiej­ska po­li­cja. Od­wiozła je pod eskortą do ośrod­ka po­mo­cy.

Cza­sem lu­dzie dzwo­nią, bo chcą po pro­stu po­ga­dać. Ten te­le­fon na początku właśnie taki się wy­da­wał. Ko­bie­ta po pięćdzie­siątce mówi, że ma już wszyst­kie­go dosyć. Stra­ciła pracę, roz­tyła się, mąż gnębi ją psy­chicz­nie, twier­dzi, że jest ze­rem, które do ni­cze­go się nie na­da­je. W pew­nym mo­men­cie przy­znała, że wypiła spo­ro wódki i połknęła kil­ka opa­ko­wań ta­ble­tek psy­cho­tro­po­wych. W tle słychać było tyl­ko szcze­ka­nie psa. Połącze­nie zo­stało prze­rwa­ne. Ba­sia oddzwo­niła i ko­bie­ta ode­brała, ale nie chciała podać ad­re­su. Po ci­chu udało się za­wia­do­mić po­licję, która na pod­sta­wie nu­me­ru zi­den­ty­fi­ko­wała miesz­ka­nie. Ba­sia nie pamięta, jak długo trwała jesz­cze ta roz­mo­wa. W końcu udało jej się wyciągnąć ad­res, obie­cała, że za­raz przy­je­dzie. Tu już za­czy­nało iść o wszyst­ko, bo czuła, że ko­bie­ta po­wo­li tra­ci przy­tom­ność. Pa­trol do­tarł na miej­sce pierw­szy, więc z jed­nej stro­ny jakoś za­wiodła za­ufa­nie. Ta ko­bie­ta już nig­dy nie ode­brała te­le­fonu od Basi. Ale w szpi­ta­lu po­wie­dzie­li, że się udało. Ura­to­wała jej życie.

Naj­większe ma­rze­nie spełnio­ne. Te­raz naj­ważniej­sze, żeby skończyć stu­dia, bo wte­dy będzie mogła pro­wa­dzić kon­kret­ne spra­wy, a nie tyl­ko doraźnie in­ter­we­nio­wać. Robi li­cen­cjat w Ko­le­gium Pra­cow­ników Służb Społecz­nych. Śred­nia po pierw­szym roku 4,0. Naj­gor­sza jest eko­no­mia i sta­ty­sty­ka, bo jeśli cho­dzi o kwe­stie pa­to­lo­gii społecz­nej, pra­wo czy ko­mu­ni­kację między­ludzką, to zna je z prak­ty­ki. A drobniej­sze ma­rze­nia? Do­bra wieża, bo uwiel­bia słuchać, jak śpie­wa An­drea Bo­cel­li. No i ta własna kuch­nia, ale chy­ba już nie w łagod­nych pa­ste­lach. Ra­czej coś odważniej­szego: po­ma­rańczo­wy, może fio­let.

ANNA DU­DEK, EKO­NO­MIST­KA, LAT 54

Córka pukała się głowę: „Mamo, po co ci to? Chcesz nam coś udo­wod­nić?”. Myliła się. Chciałam w końcu przeżyć przy­godę swo­je­go życia. Nie znam zbyt do­brze języków ob­cych, ale za­wsze cie­ka­wił mnie świat. Pew­ne­go dnia przy śnia­da­niu oznaj­miłam mo­je­mu mężowi, że biorę półrocz­ny urlop bezpłatny i wyjeżdżam w podróż po Afry­ce. Sama, bez prze­wod­ników, bez tłuma­czy, po pro­stu chciałam zdać się na los. Kie­dy zdra­dziłam swo­je pla­ny przy­ja­ciółce, po­wie­działa, że to jed­no­cześnie i od­wa­ga, i głupo­ta, tyl­ko nie wie, cze­go w tym więcej. Ale chciałam się spraw­dzić, chciałam zo­ba­czyć, że stać mnie na coś sza­lo­ne­go i nie­co­dzien­ne­go. Miałam po pro­stu dość ta­kich sa­mych dni, ma­ru­dze­nia męża, co­dzien­ne­go go­to­wa­nia obiadów, wie­czor­nych se­ria­li. Podjęłam tę de­cyzję, wiedząc, że może się zda­rzyć, iż z podróży nie wrócę. O pie­niądze się nie mar­twiłam, kto jak kto, ale fi­nan­siści mają ich wy­star­czająco dużo. I po­je­chałam. Od­wie­dziłam Ma­ro­ko, Mau­re­ta­nię i Se­ne­gal. Po­tem po­le­ciałam do Ke­nii. Cza­sem spałam u zupełnie ob­cych lu­dzi, bo w ho­te­lach wa­run­ki urągały człowie­ko­wi. I spo­tkałam naj­cu­dow­niej­sze oso­by pod słońcem. Tego, co zo­ba­czyłam, nikt mi nie od­bie­rze. Na krok przed eme­ry­turą sama so­bie za­pew­niłam inne spoj­rze­nie na życie – na polską biedę, pro­ble­my dnia co­dzien­ne­go. Jak mówią te­raz młodzi – wy­lu­zo­wałam zupełnie. Od cza­su podróży minęło półtora roku, a ja wciąż czuję te wszyst­kie afry­kańskie za­pa­chy i sma­ki. Mój mąż śmie­je się, że gar­sonkę za­mie­niłam na tra­pe­ry, ale coś w tym jest, już nie po­tra­fię cho­dzić w ubra­niach sprzed wy­jaz­du, więcej wiem o świe­cie i mogę o nim opo­wia­dać. Córka też sko­rzy­stała na mo­jej wy­pra­wie, bo mówi, że od tam­tej pory prze­stałam jej na­mol­nie ra­dzić, co ma robić.

Czy­li jaki z tego wnio­sek? Od­wa­ga czy­ni lu­dzi bar­dziej wol­ny­mi.

Wysłuchała Iza Kle­men­tow­ska