Ojcostwo w drugiej połowie XIX i na początku XX w. Szkice z dziejów rodziny galicyjskiej - ebook

Wstęp

Książka przedstawia problem ojcostwa w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku w rodzinie galicyjskiej. Ojcostwo widzę tu przede wszystkim jako zagadnienie dotyczące roli i miejsca mężczyzny w życiu rodzinnym. Jedną z istotnych inspiracji do podjęcia tego tematu stała się fotografia znaleziona w czasie kwerendy archiwalnej w krakowskim Archiwum Narodowym. To zdjęcie, które zdecydowałam się umieścić na okładce niniejszej książki, wykonane w Krakowie lub w Szczawnicy w Zakładzie Fotograficznym Awita Szuberta1 (1839–1919), przedstawia ojca w prywatnej i dość groteskowej sytuacji. Tadeusz Grocholski, którego widzimy na zdjęciu, ubrany w ciemny garnitur klęczy na czworakach, a na jego plecach jak na bujanym koniku siedzi dwoje dzieci. Całości obrazu dopełnia stojąca obok żona, która lekko podtrzymując chłopców, skupia na nich całą swą uwagę (fot. okładka). To wyjątkowe zdjęcie zasadniczo różni się od typowych dziewiętnastowiecznych fotografii rodzinnych. Nie pokazuje ojca stojącego pośrodku lub w tyle rodziny, co miałoby uosabiać rolę jej głowy, opiekuna czy oficjalnego reprezentanta (fot. 8, 10, 15). Nie widzimy też na niej ojca w mniej oficjalnym ujęciu, sportretowanego w otoczeniu dzieci, trzymającego je za rękę czy na kolanach (fot. 5–7, 9). Nie spotykamy tu również mężczyzny jako zamyślonego mędrca (fot. 13), człowieka pochłoniętego lekturą (fot. 13) lub zajętego pracą (fot. 12, 14) w popularnym przedstawieniu przy biurku w gabinecie. To właśnie ta odmienność fotografii rodziny Grocholskich skłoniła mnie do refleksji nad obrazem dziewiętnastowiecznego ojcostwa i historią rodziny oraz zachęciła do badań nad rolą i miejscem ojca w życiu rodzinnym na przełomie XIX i XX wieku.

1. Portret rodziny z dwójką dzieci, początek XX w., Muzeum Historii Fotografii w Krakowie, sygn. MHF 4590/II

2. Portret rodziny z dwójką dzieci z ok. 1870–1890, Muzeum Historii Fotografii w Krakowie, sygn. MHF 6659/II

3. Portret rodziny z dwójką dzieci, lata sześćdziesiąte XIX w., Muzeum Historii Fotografii w Krakowie, sygn. MHF 4110/II

4. Portret rodziny z trójką dzieci, po 1900 r., Muzeum Historii Fotografii w Krakowie, sygn. MHF 4597/II

5. Portret rodziny Kozubków z 1878 r., Muzeum Historii Fotografii w Krakowie, sygn. MHF 7762/II

6. Portret rodziny z dwojgiem dzieci z ok. 1890–1914, Muzeum Historii Fotografii w Krakowie, MHF 4589/II

7. Portret rodziny XIX w., BJ, przyb. 212/280

8. Alfred Daun z żoną Zofią z Szewników oraz dziećmi: Alfonsem, Alfredem Filipem, Zofią, Joanną, Karolem oraz Fryderykiem, Kraków 1904, AN w Krakowie, sygn. 1348/SpD 3, fot. 19

9. Edward Czetwertyński z żoną i synem Aleksandrem, AN w Krakowie, sygn. 1587/Al. 17

10. Portret rodziny z początku XX wieku, fot. Muzeum Historii Fotografii w Krakowie, sygn. MHF 4215a/II

11. Władysław Koziebrodzki, BJ, przyb. 212/7 I

12. Leon Krajewski, BJ, przyb. 212/101

13. Józef Łapkowski, BJ, przyb. 212/153

14. Jan Korzeliński, BJ, przyb. 212/107

Historia ojcostwa wciąż należy do stosunkowo nowej dziedziny badań historycznych, jak dotąd mało rozwiniętej w Polsce. Początek zagranicznych badań nad dziejami ojcostwa przypada na lata dziewięćdziesiąte XX wieku i łączy się z intensywnym rozwojem szeroko rozumianych studiów nad męskością2. Oczywiście nie można powiedzieć, że wcześniej historycy nie interesowali się w ogóle postacią ojca w rodzinie. Studia nad ojcostwem są pokłosiem intensywnie rozwijanych od lat sześćdziesiątych XX wieku badań nad społeczną historią rodziny oraz historią życia codziennego3. Jak słusznie zauważyła francuska badaczka Elizabeth Badinter we wstępie do Historii miłości macierzyńskiej, nie można zajmować się jednym z członków rodzinnego mikrokosmosu, pomijając pozostałych: „relacja trójstronna jest nie tyle faktem psychologicznym, co społecznym”4. Problematyka ojcostwa pozostaje w naturalnej relacji z kwestiami macierzyństwa oraz dzieciństwa, którym poświęcono dużą część pisarstwa historycznego, charakteryzującego się różnorodnością metodologiczną oraz problemową. W tym kontekście, niejako na marginesie, poruszana była rola ojca i jego miejsce w rodzinie. Zdecydowanie nie przywiązywano do niej należytej wagi oraz nie uważano, żeby było to temat godny badań. Ojcostwo traktowane bywało a priori jako coś oczywistego, co inaczej niż macierzyństwo nie konstytuowało życia rodzinnego, a przekonanie o marginalnym zaangażowaniu ojca w sprawy wychowawcze samo przez się wykluczało je jako temat analiz. Takie podejście nie jest właściwe i w konsekwencji może prowadzić do uproszczenia obrazu życia rodzinnego i rodzicielstwa w przeszłości.

Trafnie ujął to jeden z pionierów badań nad męskością Peter Filene, pisząc:

Historia mężczyzn, albo historia męskości, jeśli wolimy, zaczyna się kiedy przedefiniujemy nasze tradycyjne koncepcje znaczeń historycznych i kiedy zmienimy tradycyjne ramy odniesień. Kiedy zrobimy te dwie konceptualne poprawki, możemy odkryć kilka tajemnic ukrytych w znanym krajobrazie przeszłości. Kiedy zmienimy nasz kąt widzenia, dostrzeżemy nowe znaczenia w źródłach, które mieliśmy przed oczami przez cały czas5.

Przez ostatnie kilkadziesiąt lat pojęcie ojcostwa kształtowało się zatem pod wpływem badań nad dzieckiem i dzieciństwem w przeszłości. W wyniku tych badań w historiografii wyodrębniły się dwie zasadnicze postawy w spojrzeniu na dzieciństwo i podejście do dziecka, które przyczyniły się do wykreowania wizerunku autorytarnego bądź serdecznego ojcostwa.

Pierwsza teoria zakłada postępującą troskę rodziców o dobro dziecka w toku dziejów. Rozwinęła się ona pod wpływem pracy Philippe Arièsa z 1961 roku pt. L’enfant et la vie familiale sous l’Ancien Régime6 i wyznaczyła w większości akceptowany do lat osiemdziesiątych kierunek badawczy oraz trend tzw. czarnej legendy dzieciństwa. W koncepcji Arièsa przełom w podejściu do dzieciństwa (pojmowanego jako społeczna konstrukcja) nastąpił w XVII wieku. Według francuskiego badacza pojawił się też wtedy nowy rodzaj uczuciowości i zapatrywania się na potrzeby dziecka (tj. sentymentu) wśród dobrze urodzonych i sytuowanych rodziców. W latach siedemdziesiątych ważne miejsce w umocnieniu teorii „postępu” – poprawy położenia dziecka – odegrał jeden z twórców psychohistorii Lloyd deMause, założyciel pisma „The History of Childhood Quarterly: The Journal of Psychohistory” oraz redaktor zbioru studiów The History of Childhood. The Evolution of Parent-Child Relationship as a Factor in History7.

Odmiennie problem przedstawiali badacze z kręgu tzw. białej legendy, rozwijanej w latach osiemdziesiątych XX wieku, kwestionujący pojęcie dzieciństwa jako współczesnego fenomenu i odrzucający tezę o braku emocjonalnej więzi i troski rodziców w średniowieczu8. DeMause stwierdził, że „historia dzieciństwa jest koszmarem, z którego tylko ostatnio się obudziliśmy”9, gdyż dzieci w przeszłości były ciągle opuszczane, bite, terroryzowane i seksualnie wykorzystywane. Za Platonem i Freudem uważał, że centralną siłą dla zmiany społecznej nie jest ani postęp technologiczny, ani ekonomiczny, ale psychogeniczne zmiany w osobowości, w wyniku następujących pokoleniowych interakcji między dziećmi a rodzicami10.

Tematyka rodziny szeroko i wieloaspektowo występuje w polskiej historiografii i nieustannie wzbogaca się o kolejne tytuły, których omówienie wykracza poza możliwości niniejszego tekstu11. W zakresie badań nad XIX wiekiem zainteresowaniem cieszy się problem wychowania patriotycznego, edukacji domowej oraz roli matki w rodzinie12, a w ostatnich latach także dzieciństwa13.

Warto dodać na marginesie, że historia dzieciństwa stała się ostatnio przedmiotem szczególnego zainteresowania ze strony historyków wychowania. W kontekście historii ojcostwa w XIX wieku zwracają uwagę prace: Anety Bołdyrew, Matka i dziecko w rodzinie polskiej. Ewolucja modelu życia rodzinnego w latach 1795–1918 (Warszawa 2008), której autorka w wielu miejscach omawia rolę ojca w wychowaniu dziecka i życiu rodzinnym, wskazując na rosnące w tym okresie zaangażowanie ojców w opiekę nad potomstwem, oraz Anny Pachockiej Dzieciństwo we dworze szlacheckim w I połowie XIX wieku (Kraków 2009).

Bardzo wartościowa jest również seria prac poświęconych kobiecie pod redakcją Anny Żarnowskiej i Andrzeja Szwarca14. Interesujących uwag na temat męskości w XIX wieku dostarcza monografia Agnieszki Lisak Miłość, kobieta i małżeństwo w XIX wieku (Warszawa 2009)15. Ponadto spojrzenie na ojcostwo wyłącznie przez pryzmat kobiecości i dziejów dzieciństwa nie daje możliwości pełnego ujęcia problemu. Ojcostwo, jakkolwiek w pełni konstytuujące się wraz z pojawieniem się dziecka, nie kończy się wraz z dzieciństwem i zawężanie go do tego okresu ogranicza pole badawcze. Potrzeba szerszego spojrzenia na mężczyznę w kontekście przygotowania się przez niego do pełnienia roli ojca, następnie wyboru żony – matki dla swych dzieci – i stworzenia warunków do przyjęcia dziecka, z czym wiąże się oczekiwanie na potomka, udział w porodzie, w wychowaniu i kształceniu postaw dzieci oraz we wprowadzeniu ich w świat dorosłych, a także przewodzenia rodzinie aż do momentu opuszczenia przez dziecko domu rodzinnego16. W celu odtworzenia męskiego świata wartości, w jakich żyją przyszli ojcowie, należy wyjść poza krąg rodziny oraz skonfrontować ojcostwo z wyobrażeniem męskości i zadaniami wyznaczanymi mu w społeczeństwie w danej epoce historycznej.

Jak zaznaczono powyżej, humanistyka w krajach Europy Zachodniej i USA tematyką ojcostwa zajmuje się już od lat dziewięćdziesiątych XX wieku17, łącząc je ze studiami nad męskością (studia maskulinistyczne) w ramach badań dotyczących płci. Ich genezy upatruje się zazwyczaj w debatach prowadzonych najpierw w USA, a potem w Europie w latach sześćdziesiątych XX wieku pod wpływem tzw. feminizmu drugiej fali18. Badania obejmują konceptualną i empiryczną analizę różnorodnych form ojcostwa i zaangażowania ojca w wychowanie, a także sferę relacji rodzinnych, poczucia bycia ojcem. Wyniki tych badań ogłoszono, m.in. w specjalnych numerach następujących czasopism: „Families in Societies” (1993), „Journal of Family Issues” (1993&1994, 1999), „Demography” (1998), „Journal of Men’s Studies” (1998), „Journal of Family History” (2000) oraz „Marriage and Family Review” (2000).

Ponadto powstają kolejne prace z historii ojcostwa w różnych okresach historycznych, grupach społecznych i regionach, m.in. Historia ojców i ojcostwa autorstwa J. Delumeau i D. Roche19. Również w polskiej historiografii problematyka męskości i ojcostwa zaczęła budzić coraz większe zainteresowanie20. Współcześnie wzrost zainteresowania ojcostwem w różnorodnych obszarach humanistyki sprzyja podejmowaniu tego tematu, ale problem nadal wymaga wielokierunkowych i interdyscyplinarnych badań.

Niniejsza książka jest próbą ich podjęcia. Jako jej przedmiot wybrałam rodzinę galicyjską z wyższych warstw społecznych, żyjącą przeważnie w mieście lub miasteczku. Pod pojęciem wyższych warstw rozumiem rodziny ziemiańskie, burżuazyjne, arystokratyczne oraz inteligenckie (o rodowodzie ziemiańskim i mieszczańskim). Pomijam rodzinę robotniczą oraz chłopską, nad którymi badania – ze względu na specyfikę źródeł – wymagają indywidualnego podejścia. Z podobnych przyczyn wykluczam rodzinę wyznania mojżeszowego; co prawda w pracy omawiam problem pochodzących z żydowskiej rodziny sióstr Klugerówien, ale ograniczam się do wywołanej przez niego dyskusji nad charakterem władzy ojcowskiej.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że jasne przyporządkowanie danej rodziny burżuazji, szlachcie, inteligencji lub ziemiaństwu w rzeczywistości społecznej Polski omawianej epoki nie zawsze jest możliwe. Wynika to choćby z mobilności społecznej szlachty (przymusowej i dobrowolnej), wtapiającej się stopniowo w kulturowe życie miast. Badany okres jest przecież momentem, w którym kształtuje się nowoczesny system wartości warstwy burżuazyjnej, polskiej inteligencji oraz ziemiaństwa. Częsty brak możliwości przypisania jednoznacznej stratyfikacji społecznej komplikuje także uwzględnienie w badaniach czynnika prestiżu, czyli zespołu cech kulturowych i obyczajowych nie tylko wyznaczających miejsce w hierarchii społecznej, ale przede wszystkim stymulujących styl życia21. Wskazane trudności klasyfikacyjne nie stoją w sprzeczności z możliwościami badań konkretnych rodzin, żyjących w mieście, głównie w Krakowie. Należy je traktować jako studium przypadku, swoiste case studies oddające bogactwo i złożoność postaw społecznych. Szczególnie w drugiej połowie XIX wieku obserwuje się duży napływ do Krakowa rodzin szlacheckich z Galicji i Królestwa Polskiego, a po 1863 roku także z Kresów. Tym samym wzorce kultury ziemiańskiej oddziaływały silnie na pozostałe warstwy społeczne, w tym inteligencję, aspirującą do prowadzenia salonów i kupowania podkrakowskich rezydencji22. W mojej pracy wiele uwagi poświęciłam rodzinom inteligenckim, m.in. profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, adwokatów, lekarzy oraz artystom. Ze względu na obszerność bazy źródłowej ograniczyłam się do rodzin z obszaru tzw. Galicji Zachodniej. Determinantę zachodnio-galicyjskości traktuję jednak nie jako warunek pokoleniowego pochodzenia z tego terenu, ale w wielu przypadkach jedynie czasowego związku, bądź przez okresowe zamieszkanie, bądź kontakty rodzinne. W wyjątkowych przypadkach wspominam o rodzinach żyjących poza tym obszarem.

Ramy czasowe niniejszej pracy wyznaczają druga połowa XIX wieku i początek XX wieku. W kategoriach historycznych obejmuje ona rzeczywistość od upadku Wiosny Ludów i czasu autonomii galicyjskiej do wybuchu pierwszej wojny światowej. W kategoriach pokoleniowych zawiera w sobie doświadczenia i wartości osób, których dzieciństwo i relacje z ojcem, a czasami też ojcostwem, przypadało na początek XIX wieku. Przykładowo życie pochodzącego z rodziny drobnoszlacheckiej Antoniego Skąpskiego (1813–1915), oficjalisty, trwało ponad sto dwa lata. Z dwóch małżeństw doczekał się kilkorga dzieci. Jego pierwsze doświadczenie ojcostwa przypada na lata czterdzieste XIX wieku, powtórnie został ojcem, mając pięćdziesiąt siedem lat. Swój pamiętnik, dedykowany dzieciom i wnukom, spisał w latach 1880–189623. Z podobnych przyczyn szeroko odwołuję się do listów i pamiętników pochodzącego z warstwy ziemiańskiej polityka konserwatywnego Pawła Popiela (1807–1892), jako przykładu mężczyzny silnie angażującego się w sprawy wychowania swych dzieci, a następnie wnuków, m.in. poprzez udzielanie synom rad pedagogicznych. Obaj swą postawą i komentarzami dotyczącymi życia w drugiej połowie XIX wieku przyczyniają się do uzupełnienia ówczesnego obrazu ojcostwa i modeli rodzinnych.

Wybór powyższego okresu jest konsekwencją moich szerszych zainteresowań tą epoką, charakteryzującą się znamienną dynamiką dla historii życia prywatnego, historii rodziny i tym samym ojcostwa. Z perspektywy historii życia codziennego jest to okres intensywnego ścierania się sfery publicznej i prywatnej. Z jednej strony mówiło się o rodzinie jako o centrum życia prywatnego, sytuując ludzi żyjących poza rodziną niejako na marginesie – peryferiach społeczeństwa24. Z drugiej strony państwo przez rozwój szkolnictwa, opieki socjalnej i prawodawstwa rodzinnego coraz bardziej ingerowało w życie rodziny, przekraczając barierę prywatności. Hasło zabezpieczenia interesu dziecka dało pretekst państwu do instytucjonalnego wejścia w rodzinne sprawy i kompetencje rodzicielskie. Powstała naukowa pedagogika, która zaczęła nadawać kształt dyskusji na tematy wychowawcze. Zakwestionowano tradycyjny podział na męskie i kobiece obszary aktywności. Kobiety coraz aktywniej zaczęły włączać się w sferę życia publicznego, walcząc o prawo do pracy i edukacji oraz dążąc do przemodelowania tradycyjnego podziału ról w rodzinie25. W dyskusji społecznej zwrócono uwagę na zjawisko „podwójnej moralności” dla kobiet i mężczyzn, przemocy rodzinnej i ucieczki mężczyzn od obowiązków rodzinnych. Krytyce poddawano też sposób wychowania i przygotowania do życia w rodzinie chłopców. Zmiany objęły także tak niezwykle istotny problem zawierania małżeństwa, które przestało być wyłącznie interesem matrymonialnym. Przemianom uległy stosunki własnościowe, gdyż uwłaszczenie naruszyło finansowe podstawy wielu rodzin26 i wpłynęło na potrzebę organizowania ich egzystencji na nowych zasadach.

Zmiany nastąpiły także w układzie demograficznym społeczeństwa. Od około 1875 roku rozpoczął się etap przygotowawczy do tzw. transformacji demograficznej, której początek przypada na przełom XIX i XX stulecia27. Pojawiła się tendencja do ograniczania liczby potomstwa i świadomej kontroli dzietności, choć jak zwraca uwagę Krzysztof Zamorski w sytuacji, gdy około 1900 roku blisko 52% mężczyzn i 60% kobiet było analfabetami, trudno przypuszczać, by w tym czasie stosowano kontrolę płodności taką, jak pojmujemy ją obecnie28. Dodatkowo, rozwijająca się medycyna i opieka ginekologiczno-położnicza pozwalała na spadek śmiertelności rodzących matek i noworodków.

Ponadto w dziewiętnastym stuleciu rodzina zajmuje ważne miejsce w kontekście losów Polski i utraty niepodległości. Dom był symbolem małej ojczyzny, ostoją patriotyzmu, ze szczególnym naciskiem na rolę matki w kultywowaniu polskości i patriotyzmu w rodzinnym kręgu (domowym ognisku). Pewne obowiązki rodzicielskie (w zakresie edukacji patriotyczno-narodowej) stawały się częścią obowiązków obywatelskich. Naturalnie, powstają pytania, jak zachowywali się i odnajdywali w tej złożonej rzeczywistości ojcowie.

Reasumując, celem niniejszej pracy jest analiza problemu ojcostwa w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku w wyższych i średnich warstwach społecznych Galicji Zachodniej. Przedstawiam miejsce ojca w rodzinie oraz zagadnienie ojcostwa jako etap w życiu mężczyzny. Konstruując pracę, zdecydowałam się na problemowe ujęcie tematu w czterech rozdziałach. Jakkolwiek uzupełniają się one wzajemnie, mogą być czytane niezależnie, w dowolnej kolejności.

W rozdziale pierwszym, na podstawie literatury pedagogicznej, poradników dobrego zachowania, prasy i literatury, próbuję zastanowić się nad rozumieniem w analizowanym okresie pojęcia męskości i omawiam problem mężczyzny i męskiego charakteru w świetle wyobrażeń epoki oraz zewnętrznych atrybutów męskości. Następnie przedstawiam idealnego kandydata na męża i ojca według dziewiętnastowiecznych wzorców. Ponadto zwracam uwagę na tradycyjny modelem wychowania chłopca i jego krytykę na początku XX wieku oraz na podstawie wybranej literatury pedagogicznej analizuję problem wychowania chłopca do życia rodzinnego i przygotowanie go do roli ojca. W dalszej części charakteryzuję wychowawczą rolę ojca w rodzinie i obszary jej występowania, a na koniec znaczenie domu i rodziny w życiu mężczyzny oraz stosunek społeczeństwa wobec starokawalerstwa. Pozwoli to odpowiedzieć na pytanie, czy perspektywa ojcostwa była uwzględniana w ówczesnej dyskusji społecznej oraz pedagogicznej dotyczącej wyobrażenia męskości oraz postrzegania życiowej roli mężczyzny.

Rozdział drugi przedstawia problem władzy ojcowskiej w rodzinie i przemiany zachodzące w jej funkcjonowaniu w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Zakres i charakter władzy ojcowskiej omawiam zarówno w aspekcie prawnym (odnosząc się do austriackiego i galicyjskiego prawodawstwa i ustawodawstwa), jak i zwyczajowym. Ponadto zajmuję się tu stosunkiem ruchu emancypacyjnego do problemu władzy ojcowskiej oraz zastanawiam się nad zjawiskiem obyczajowej liberalizacji prawa ojcowskiego i próbami jej zahamowania. Staram się przez to pokazać, na ile dziewiętnastowieczne państwo wkroczyło w stosunki rodzinne zarezerwowane do tej pory dla sfery prywatnej, rewaluując władzę ojca, co miało określone konsekwencje dla jego pozycji w rodzinie.

W rozdziale trzecim i czwartym, biorąc za podstawę materiały źródłowe takie jak pamiętniki, wspomnienia i listy, zajmuję się już nie postulowaną (ideowo), ale realizowaną stroną ojcostwa, jej konkretnymi przykładami i typami. W rozdziale trzecim próbuję scharakteryzować najbardziej typowe modele ojcostwa w omawianym okresie w kontekście: zaangażowania ojców w sprawy rodziny i wychowania, metod wychowawczych, stosunku do kary, a także patologii ojcostwa. Jako pierwszy, poniekąd najbardziej dominujący, zrekonstruowałam tzw. staropolski model ojcostwa, potem typ ojców psychicznie i emocjonalnie nieobecnych (niezainteresowanych wychowaniem dzieci) oraz ojców fizycznie nieobecnych, ale zaangażowanych w sprawy rodzinne, na koniec przedstawiam ojcostwo partnerskie i liberalne. Osobną część poświęcam szczególnemu rodzajowi rodzicielstwa, jakim było ojcostwo wdowca. Przy okazji zwracam uwagę na problem śmierci ojca i jej złożone konsekwencje dla życia rodzinnego. W tym rozdziale omawiam też relacje między dziećmi a rodzicami oraz pojawienie się liberalizujących tendencji w wychowaniu w polskiej rodzinie.

W ostatnim rozdziale czwartym przedstawiam zagadnienie ojcostwa w życiu codziennym w określonych kontekstach. W tej części, wskazując obszary zaangażowania się ojców w codzienne sprawy rodziny, chciałam odtworzyć potencjalny zakres i charakter ojcowskich obowiązków czy przejawów ojcowskiego zaangażowania się w sprawy rodzinne i wychowawcze. Rozważania obejmują duży i ważny okres w życiu ojca, począwszy od oczekiwania na przyjście dziecka na świat aż do przejścia potomka w dorosłość. Pojawia się problem roli, jaką ojciec pełnił w najwcześniejszym okresie życia dziecka, potem w edukacji, także seksualnej, oraz przy wyborze drogi życiowej. Wydawanie córki za mąż czy decydowanie o zawodzie syna mogło łączyć się z pierwszym poważnym konfliktem ojca z dziećmi, co starałam się uwypuklić. Zwracam tu też uwagę na różnice w ojcowskim zaangażowaniu się wobec synów i córek. Analizuję również wychowanie patriotyczne i religijne, w których ojciec odgrywał ważną funkcję, mimo że zazwyczaj bada się je w kontekście roli matki (a właściwie matki-Polki). Krótko przedstawiam także formy rozrywki i spędzania czasu wolnego z ojcem. Ponadto podjęłam kwestię znaczenia szacunku do ojca i jego błogosławieństwa oraz omawiam reprezentacyjne obowiązki mężczyzn wynikające z pozycji ojca jako głowy rodziny.

Badania przeprowadzone na użytek niniejszej książki mają charakter jakościowy. Chcąc jak najwnikliwiej opisać interesujący mnie problem, starałam się wykorzystać różnorodny typ źródeł. Ze względu jednak na złożony i szeroki potencjalny charakter bazy źródłowej konieczne było dość selektywne podejście do jej wyboru; źródła do poznania dziejów społecznych bywają równie różnorodne jak przejawy samej rzeczywistości. W analizie modelu męskości oparłam się na zyskujących popularność w drugiej połowie XIX wieku kodeksach obyczajowych, kalendarzach, podręcznikach savoir-vivre’u, poradnikach higienicznych oraz poradnikach dla małżeństw29, opracowanych przez autorów z różnych środowisk społecznych. Ponadto wykorzystałam ówczesną literaturę pedagogiczną oraz poradniki wychowania. W ograniczonym zakresie przeprowadziłam kwerendę w prasie, koncentrując się na czasopismach poświęconych rodzinie, wychowaniu, prasie katolickiej i emancypacyjnej, a także satyrycznej. Problem władzy ojcowskiej, jej realnego oficjalnego zakresu i charakteru, przedstawiam ponadto w oparciu o źródła normatywne takie jak austriacki Kodeks cywilny, Kodeks karny, ustawy szkolne i handlowe oraz dzienniki ustaw istotne dla Galicji. Analizę źródeł prawniczych przeprowadziłam nie tyle pod kątem historii prawa, ale społecznego kontekstu treści prawniczych, podejmowanych problemów oraz analizy prawa w sensie wyznaczenia legislacyjnej rzeczywistości. Stąd jedynie w ograniczonym zakresie odwołuję się do praktycznie zaistniałych sytuacji, na przykład orzecznictwa sądowego w sprawach rodzinnych.

Drugą główną grupę źródeł stanowią rękopiśmienne i drukowane materiały wspomnieniowe, dzienniki, pamiętniki, a także korespondencja. W wyniku wstępnej kwerendy przeprowadzonej w krakowskich archiwach i bibliotekach, sugerującej znaczną obszerność źródeł, postanowiłam ograniczyć się do materiałów w: Archiwum Narodowym w Krakowie, w oddziale rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej, Bibliotece Naukowej PAU i PAN w Krakowie oraz Muzeum Historii Fotografii w Krakowie. Dotarcie do źródeł nie było łatwe i wymagało wielogodzinnego przeszukiwania. Inwentarze archiwalne czy biblioteczne nie zawsze pozwalają na orientację co do charakteru materiałów. Z tego powodu ograniczyłam kwerendę w zbiorach rodzinnej korespondencji. Identyfikacja osób piszących i wymienianych w listach przekraczałaby możliwości czasowe przeznaczone na pisanie pracy. Równocześnie zdecydowałam się przyjrzeć bliżej źródłom wydanym i spróbowałam wykorzystać je w analizie ojcostwa. W tym przypadku spotkałam się jednak z problemem, że interesujące mnie informacje są – jak na przykład we wspomnieniach rodzinnych Matejków i Serafińskich – przemilczane, gdyż wydawcy uznali je za mało istotne30. Z blisko dwustu przejrzanych pamiętników i wspomnień w pracy wykorzystałam pięćdziesiąt pięć pozycje wydane oraz trzydzieści dwie zachowane w rękopisie lub maszynopisie.

Ze źródeł rękopiśmiennych zasługują na uwagę, nadal mało wykorzystywane przez badaczy, liczące czterdzieści cztery tomy Dzienniki Aleksandry Czechówny z lat 1856–1923, stanowiące unikatowy rodzaj źródła do poznania życia społeczno-obyczajowego Krakowa. Autorka dzienników, choć sama nie założyła rodziny, była wnikliwą komentatorką życia prywatnego rodzin związanych, a także zaprzyjaźnionych z Czechami (Kremerów, Smolków, Bystrzanowskich, Rydlów). Swoje dzienniki, uzupełniane fotografiami, pisała praktycznie codziennie, na nowo czytała i komentowała, by w rezultacie przeredagować je kilkukrotnie w ciągu swego życia.

Wśród wspomnień interesujący materiał zawierają następujące pozycje: znajdująca się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie Kronika domowa Teodora Łuszczyńskiego, Moje wspomnienia z czasów szkolnych w Bochni pochodzącego z inteligenckiej rodziny Wiktora Arvaya, który opisują małomiasteczkową rzeczywistość, oraz Kronika rodzinna profesora Ludwika Birkenmajera, gdzie niezwykle skrupulatnie odnotowano proszę wydzielić półpauzami wydarzenia rodzinne z okresu pobytu w Czernichowie oraz Krakowie. Ciekawym materiałem do poznania stosunków rodzinnych warstwy ziemiańsko-inteligenckiej są także dwudziestowieczne Opowieści rodzinne Jadwigi Krawczyńskiej, a także wspomnienia Amelii z Paygertów Łączyńskiej (1893–1993)31.

Do analizy ojcowskiego zaangażowania w sprawy wychowania posłużyła mi korespondencja Pawła Popiela do syna Marcina i synowej Natalii z Jezierskich32 oraz listy z domowego archiwum Pawlikowskich (w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej) pisane przez Mieczysława33 i Jana Gwalberta34 Pawlikowskich i in., m.in. z Krakowa, a także wybrane listy z korespondencji rodzinnej Dobrzańskich. Wart wspomnienia jest także zbiór ozdobnych laurek dziecięcych z XIX wieku, wśród których znajdują się dedykowane ojcu imieninowe powinszowania dziecięce35.

Trzecią, najwęższą grupę źródeł stanowią materiały ikonograficzne: rodzinna fotografia (ze zbiorów Muzeum Historii Fotografii), rodzinne albumy fotograficzne (Archiwum Państwowe w Krakowie) oraz fotografie (z Archiwum Pawlikowskich oraz Pusłowskich w oddziale rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej).

Książka jest zmodyfikowaną wersją rozprawy doktorskiej obronionej na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie w 2012 roku. Szczególne podziękowania składam prof. Krzysztofowi Zamorskiemu z Instytutu Historii UJ, promotorowi pracy, za rady, sugestie i pomoc w wydaniu rozprawy, w tym przyjęcie jej do ukazującej się pod jego redakcją serii „Historia Życia”. Równocześnie dziękuję za merytoryczne i redakcyjne uwagi moim recenzentom: nieżyjącej prof. Irenie Homoli-Skąpskiej z Instytutu Historii PAN oraz prof. Andrzejowi Chwalbie z Instytutu Historii UJ. Książka ta nie mogłaby powstać bez finansowego wsparcia Fundacji Lanckorońskich, Dyrekcji Instytutu Historii PAN i Dziekana Wydziału Historycznego UJ, którym to składam osobne podziękowania za finansowanie projektu.

1 K. Kudłacz, Awit Szubert, krakowski fotograf drugiej połowy XIX wieku, „Dagerotyp” 2009, nr 18, s. 5–79.

2 D. Levine, History of the Family, w: Encyclopedia of European Social History, red. P.N. Stearns, vol. 4 (Gender, Family & Ages, Sexuality, Body & Mind), Detroit 2001, s. 85–100.

3 Zob. na temat ojcostwa w: Historia życia codziennego…, s. 133–145.

4 E. Badinter, Historia miłości macierzyńskiej, tłum. K. Choiński, Warszawa 1998, s. 21.

5 P. Filene, The secrets of men’s history, w: The Making of Masculinities, red. Harry Brod, London 1987, s. 104, cyt. za: D. Morgan, Masculinity, autobiography and History, „Gender and History” 1990, vol. 2, no. 1. Wszystkie tłumaczenia, o ile nie podano inaczej, pochodzą od Autorki.

6 Szeroko znana w tłumaczeniu na język angielski pt. The Centuries of Childhood. A Social History of Family Life (New York 1962), po polsku wydana pt. Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach, tłum. M. Ochab, Gdańsk 1995.

7 Jeden z pierwszych zbiorów naukowych esejów o dzieciństwie, zawierający dziesięć tekstów z okresu czasu późnego Rzymu i średniowiecza po XIX wiek.

8 L.A. Pollock, Forgotten Children: Parent–Child Relations from 1500 to 1900, Cambridge 1983; A. Macfarlane, Marriage and Love in England. Modes of Reproduction 1300–1840, London 1986; S. Shulamith, Childhood in the Middle Ages, London 1990.

9 Zob. The History of Childhood, red. L. deMause, London 1974.

10 Wśród innych prac warto zwrócić uwagę na: P. Laslett, Household and Family in Past Time, Cambridge 1972; J.L. Flandrin, Familles: Parenté, maison, sexualité dans l’ancienne société, Paris 1976; E. Shorter, The Making of the Modern Family, New York 1975; L. Stone, The Family, Sex and Marriage in England 1500–1800, London 1977.

11 Wśród najważniejszych prac warto wymienić: I. Ihnatowicz, Obyczaj wielkiej burżuazji warszawskiej w XIX wieku, Warszawa 1971; K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992; Rodzina – prywatność – intymność. Dzieje rodziny polskiej w kontekście europejskim, red. D. Kałwa, A. Walaszek, A. Żarnowska, Warszawa 2005; M. Siennicka, Rodzina burżuazji warszawskiej i jej obyczaj. Druga połowa XIX wieku do początku XX wieku, Warszawa 1998; D. Rzepniewska, Rodzina ziemiańska w Królestwie Polskim, w: Społeczeństwo polskie XVIII i XIX wieku, red. J. Leskiewiczowa, t. 9 (Studia o rodzinie), Warszawa 1991; Pamiętnik XV powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 2 (Przemiany społeczne a model rodziny), red. A. Żarnowska, Warszawa–Toruń 1995. Szerzej odsyłam do wstępu autorstwa A. Bołdyrew w: Matka i dziecko w rodzinie polskiej…

12 Warto zwrócić uwagę na zbiory: Nauczanie domowe dzieci polskich od XVIII do XX wieku. Zbiór studiów, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Bydgoszcz 2004; Źródła do dziejów nauczania domowego dzieci polskich w XIX i na początku XX wieku, red. K. Jakubiak, G. Karłowska, M. Nawrot, A. Winiarz, Bydgoszcz 2005; Wychowanie w rodzinie polskiej od schyłku XVIII do połowy XX wieku, red. K. Jakubiak, A. Winiarz (zob. tekst A. Winiarza, Czynniku determinujące proces wychowania w rodzinie polskiej doby niewoli narodowej „1795–1918”) oraz Rodzina jako środowisko wychowawcze w czasach nowożytnych, red. K. Jakubiak. Z zakresu stosunków galicyjskich zob. A. Kliś, Problem rodziny w galicyjskiej pedagogice doby autonomii, w: Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, Bydgoszcz 1994; W. Jamrożek, Rodzina i jej wychowawcze funkcjonowanie w opinii działaczy i teoretyków galicyjskiej socjaldemokracji, w: Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, Bydgoszcz 1994.

13 Pierwsze polskie syntetyczne opracowania z historii dzieciństwa to: D. Żołądź-Strzelczyk, Dziecko w dawnej Polsce, Poznań 2002 oraz M. Delimata, Dziecko w Polsce średniowiecznej, Poznań 2004.

14 W serii ukazały się m.in. Kobieta i społeczeństwo w XIX wieku, Warszawa 1990, Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, cz. 1–2, Warszawa 1992, Kobieta i kultura życia codziennego: wiek XIX i XX, Warszawa 1997, Kobieta i małżeństwo: społeczno-obyczajowe aspekty seksualności: wiek XIX i XX, Warszawa 2004.

15 Mimo licznych badań życie codzienne i obyczaje rodziny galicyjskiej nie doczekały się syntetycznego opracowania. W kontekście dziejów obyczaju z nowszych pozycji warto wymienić pracę Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, red. A. Chwalba, Warszawa 2005.

16 Dla epoki staropolskiej cenne są wydane w ostatnich latach edycje źródłowe: Przestrogi i nauki dla dzieci. Instrukcje rodzicielskie (XVIII w.), wstęp i oprac. M.E. Kowalczyk, D. Żołądź-Strzelczyk, Wrocław 2017; Ojcowskie synom przestrogi (XVI–XVII w.), tychże, Wrocław 2017, czy praca D. Żołądź-Strzelczyk, „Pod każdym względem szlachetne daję ci wychowanie…”. Studia z dziejów wychowania szlachty w epoce staropolskiej, Wrocław 2017.

17 W. Marsiglio, P. Amato, R.D. Day, M.E. Lamb, Scholarship on Fatherhood in the 1990s and beyond, „Journal of Marriage and Family” 2000, vol. 62, s. 1173–1191. Za szczególnie wartościowe prace uznane są: J. Demos, The Changing Faces of Fatherhood: A New Exploration in Family History, w: Father and Child: Developmental and Clinical Perspectives, red. S.H. Cath, A.R. Gurwitt, J.M. Ross, Boston 1983; R.L. Griswold, Fatherhood in America: A History, New York 1993; R. LaRossa, The Modernization of Fatherhood: A Social and Political History, Chicago 1997; S. Ozment, When Fathers Ruled: Family Life in Reformation Europe, Cambridge 1983; J. Tosh, A Man’s Place: Masculinity and the Middle-Class Home in Victorian England, New Haven 1999; L. Zoja, The Father: Historical, Psychological and Cultural Perspectives, Philadelphia 2001.

18 M. Baer, „Męskość” w ujęciu antropologicznym, w: Stereotypy i wzorce męskości w różnych kulturach świata, red. Bożena Płonka-Syroka, Warszawa 2008.

19 J. Delumeau i D. Roche, Historia ojców i ojcostwa, tłum. J. Radożycki, M. Radożycka-Paoletti, Warszawa 1995. Zob. także zbiór studiów Gender and Fatherhood in the Nineteenth Century, red. T.L. Broughton, H. Rogers, New York, 2007.

20 Ważne miejsce zajmuje tu zbiór studiów z okresu od średniowiecza do przełomu XIX i XX wieków pt. Mężczyzna w rodzinie i społeczeństwie – ewolucja ról w kulturze polskiej i europejskiej, red. K. Kabacińska i K. Ratajczak, Poznań 2010. Znaczna część prac poświęcona jest w nim XIX i XX wiekowi (m.in. autorstwa M. Nawrot-Borowskiej o wizerunku ojca w rodzinie ziemiańskiej, K. Jakubiaka o postaci i roli ojca w rodzinie polskiej w świetle piśmiennictwa pedagogicznego oraz rodzinnego czy M. Skotnickiej o angażowaniu się ojców w wychowanie w rodzinach ziemiańskich i inteligenckich). Z zakresu studiów nad męskością zwracają uwagę zbiory: Stereotypy i wzorce męskości w różnych kulturach świata, Warszawa 2008 (z istotnym dla problemu władzy ojcowskiej artykułem Anety Bołdyrew, Zmiana wizerunku ojca w rodzinie polskiej w wyższych grupach społecznych w XIX i na początku XX w.) oraz Miłość mężczyzny. Społeczno-kulturowe mechanizmy kreowania emocji, Wrocław 2008. Kolejne wartościowe publikacje to: (Nie)męskość w tekstach kultury XIX –XXI wieku, red. B. Zwolińska i K.M. Tomala (Gdańsk 2019) i M. Duda, Emancypanci i emancypatorzy: mężczyźni wspierający emancypację Polek w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, Szczecin 2017 oraz artykuły: T. Tomasik, Uwagi do wciąż nie napisanej historii męskości w Polsce, „Pamiętnik Literacki” (2016, z. 2), M. Skucha, Męskości nowoczesne? Wiek XIX („Wielogłos. Pismo Wydziału Polonistyki UJ” 2012, nr 1), F. Mazurkiewicz, Męskość dziewiętnastowieczna – prolegomena („Teksty Drugie” 2015, nr 2). Z powyższą tematyką korespondują wcześniejsze studia nad inteligencją i ziemiaństwem, dotyczące obrazu i świata wartości mężczyzny z tych warstw, aspekt rodzicielstwa nie był w nich jednak rozwijany (W. Molik, Wzór osobowy ziemianina w Wielkim Księstwie Poznańskim w II połowie XIX i na początku XX wieku, w: Ziemiaństwo polskie 1795–1945, red. J. Leskiewiczowa, Warszawa 1984; R. Czepulis-Rastenis, Wzór osobowy inteligenta polskiego w świetle wspomnień pośmiertnych (1841–1864), „Kwartalnik Historyczny” 1976, r. 83, nr 4), a także praca A. Banacha na temat męskiego wizerunku w przeszłości, zob. tenże, Portret wzorowego mężczyzny, Kraków 1965

21 Szerzej o metodologicznych problemach klasyfikacji społecznej por. E. Kaczyńska, Drobnomieszczaństwo polskie XIX i na początku XX wieku. Problemy dyskusyjne i trudności badawcze, w: Społeczeństwo polskie XVIII i XX w., t. 5 (Studia o uwarstwieniu i ruchliwości społecznej), red. W. Kula, J. Leskiewiczowa, Warszawa 1972 i S. Kowalska-Glikman, Pojęcie drobnomieszczaństwa i jego miejsce w strukturze społecznej, w: Dzieje burżuazji w Polsce. Studia i materiały, red. R. Kołodziejczyk, t. 2, Wrocław 1980.

22 K. Karolczak, Struktura społeczna Krakowa na przełomie XIX i XX wieku, w: Galicja i jej dziedzictwo, t. 2 (Społeczeństwo i gospodarka), red. J. Chłopecki, H. Madurowicz-Urbańska, Rzeszów 1995, s. 214–215.

23 A. Skąpski, Pamiętnik dla moich dzieci i wnuków pisany przez kilka lat zacząwszy w roku 1880, w: Nadziei płomienie. Trzy pamiętniki z XIX wieku, oprac. J. Pociecha, Kraków 1978, s. 67.

24 Historia życia…, s. 127.

25 B. Czajecka, Z domu w szeroki świat. Droga kobiet do niezależności w zaborze austriackim w latach 1890–1914, Kraków 1990.

26 A. Chwalba, Czy Galicji sukces był pisany? Cywilizacja przemysłowa 1880–1914, w: Kraków i Galicja wobec przemian cywilizacyjnych (1866–1914), red. K. Fiołek, M. Stala, Kraków 2011, s. 25–26.

27 K. Zamorski, Zasadnicze linie przemian demograficznych Galicji w drugiej połowie XIX i na początku XX w., w: Galicja i jej dziedzictwo, t. 2 (Społeczeństwo i gospodarka), s. 95–110. Szerzej na ten temat, zob.: tenże, Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian ludności innych obszarów Europy środkowej w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, Kraków 1997.

28 K. Zamorski, Zasadnicze…, s. 101.

29 J. Szymczak-Hoff, Drukowane kodeksy obyczajowe na ziemiach polskich w XIX wieku. Studium źródłoznawcze, Rzeszów 1982.

30 S. Serafińska, Jan Matejko. Wspomnienia rodzinne, oprac. J. Gintel, E. Łepkowski, Kraków 1958, s. 258.

31 B. Nauk. PAU i PAN w Krakowie, sygn. 9611, Amelia Łączyńska, Wspomnienia. Cz. III., Bukiet krakowski. Lata 1911–1913, .

32 B. Nauk. PAU i PAN w Krakowie, sygn. 10660, Listy Pawła Popiela z lat 1873–1891 do synów Marcina i Jana, synowej Natalii z Jezierskich i wnuków.

33 BJ, sygn. 11142 IV, Listy Mieczysława Pawlikowskiego. T. 1. Mieczysława Pawlikowskiego listy dziecinne do ojca Gwalberta Pawlikowskiego z lat 1848–1850, BJ, sygn. 11322 I, Korespondencja rodzinna Jana Gwalberta Pawlikowskiego z lat 1881–1910. T. 11. Listy syna Jana Gwalberta Henryka Pawlikowskiego z lat 1896–1909 i b. d. Mieczysław Pawlikowski (1834–1903), syn Gwalberta (1793–1852) i Henryki z Dzieduszyckich, poeta, publicysta, powstaniec, mecenas prasy w Galicji.

34 Jan Gwalbert Pawlikowski (1860–1939), mąż Wandy z Abramowiczów, starszy syn Mieczysława (1834–1903) i Heleny z Dzieduszyckich.

35 AN w Krakowie, sygn. 29/690/11, Drobne zbiory. Zbiór powinszowań (laurek dziecięcych) dla mamy, babci i taty, 1886–1920.