Ontologia sytuacji - ebook

O ontologii sytuacji Bogusława Wolniewicza

Abstrakcyjna matematyka może być rzetelną filozofią

Roman Suszko¹

Monografia Bogusława Wolniewicza zatytułowana Ontologia sytuacji jest wzorcowym przykładem potwierdzającym prawdziwość przytoczonego motta Romana Suszki. Jest również świetną egzemplifikacją parafrazy Kanta, wypowiedzianej przez samego Wolniewicza: „We wszelkiej filozofii, tyle jest nauki, ile jest w niej logiki”². Na kartach Ontologii sytuacji abstrakcyjną matematyką jest teoria krat, a logiką – klasyczny rachunek kwantyfikatorów i ugruntowane na nim dowody wszystkich przedstawionych twierdzeń; szerzej, logiką jest tu zastosowanie podstawowych metod formalnych odnoszących się do: procesu aksjomatyzacji teorii, definiowania pojęć i uzasadniania twierdzeń oraz interpretowania języków.

Uniwersum abstrakcyjnej kraty pewnego rodzaju zostało zinterpretowane jako sfera możliwości, a ideały maksymalne tej kraty jako światy możliwe czyli logicznie dopuszczalne realizacje języka, w którym świat realny jest opisywany. Mówiąc najogólniej, w swojej książce, której drugie wydanie właśnie pragniemy Czytelnikowi przedstawić, Wolniewicz stworzył od podstaw ontologię sytuacji jako filozoficznie zinterpretowaną teorię matematyczną. Teoria ta imponuje swoim zakresem, stopniem zaawansowania i maestrią konstrukcji i zdaje się, że nie ma sobie równych w literaturze filozoficzno-logicznej.

1. Autor

Czytelnikowi literatury filozoficznej Bogusław Wolniewicz jest znany jako wszechstronny i oryginalny myśliciel. Tworzył on bowiem w prawie każdej dyscyplinie filozoficznej – od logiki, poprzez ontologię, antropologię filozoficzną i filozofię prawa, aż po estetykę. Liczne rozprawy, które napisał,³ cechują się oryginalnością i wysokim poziomem teoretycznym. Wolniewicz z dużym powodzeniem uprawiał publicystykę filozoficzną dotyczącą bieżących problemów politycznych i społecznych. Na uwagę zasługują wspólne, ze Zbigniewem Musiałem prace z lat siedemdziesiątych XX wieku, w których zawarta była pojęciowa analiza i merytoryczna krytyka różnych form i przejawów współczesnego irracjonalizmu i magicznego myślenia, takich jak okultyzm, psychotronika, parapsychologia, wiara w cuda.⁴

Przytoczymy tutaj pewne fakty z życia autora Ontologii sytuacji; żywiąc nadzieję, że będą one interesujące dla Czytelnika tej książki i pozwolą lepiej zrozumieć jego twórczość.

Bogusław Wolniewicz urodził się 22 września 1927 roku w Toruniu. W czasie II wojny światowej uczęszczał do niemieckiej szkoły powszechnej dla Polaków, a następnie pracował w przedsiębiorstwie budowlanym Hermann Klochovitz w Toruniu. Ojciec Bogusława, Henryk Wolniewicz, przed wojną był sekretarzem w kancelarii adwokackiej; w 1940 roku zginął w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen.

W latach 1947–1951, Bogusław Wolniewicz studiował filozofię na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Słuchał wykładów, między innymi, profesorów: Tadeusza Czeżowskiego, Henryka Elzenberga, Tadeusza Sośnickiego z pedagogiki i Tadeusza Szczurkiewicza z socjologii. Nauczycieli tych wspominał zawsze z najwyższym uznaniem, a Tadeusza Czeżowskiego i Henryka Elzenberga uznawał za swoich Mistrzów.

Bezpośrednio po studiach pracował krótko w Katedrze Logiki UMK, a w latach 1956–1963 był adiunktem w Katedrze Filozofii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsku. W 1962 roku na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika uzyskał stopień naukowy doktora nauk humanistycznych na podstawie dysertacji Semantyka języka potocznego w nowej filozofii Wittgensteina. Promotorem był Tadeusz Czeżowski, recenzentami zaś Henryk Elzenberg i Izydora Dąmbska. W 1963 roku, z inicjatywy profesora Adama Schaffa, został zatrudniony w Katedrze Filozofii na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. Na tymże wydziale w 1968 roku uzyskał stopień naukowy docenta nauk humanistycznych w zakresie filozofii na podstawie rozprawy: Studia nad filozofią Wittgensteina. Problematyka tej rozprawy była przedmiotem wykładów, jakie wygłosił wcześniej, w roku 1967, na Uniwersytecie w Chicago, gdzie przebywał jako visting associate professor.

Z bogatej działalności międzynarodowej Wolniewicza wspomnieć należy jeszcze przynajmniej o dwóch faktach: o jego aktywnym udziale w XIV Międzynarodowym Kongresie Filozoficznym w Wiedniu w 1968 roku oraz pobycie na Uniwersytecie Temple w Filadelfii (Penn., U.S.A.) w roku 1972. Do Wiednia udał się na zaproszenie organizatorów Kongresu, by wygłosić referat zatytułowany A difference between Wittgenstein’s and Russell’s Logical Atomism. Ogólne tezy (trzy) wiedeńskiego wykładu, i zachwyt Wolniewicza nad Traktatem Wittgensteina, wyrażone są w pierwszych zdaniach Ontologii sytuacji, a w jej części III problematyka wykładu – logiczny atomizm Wittgensteina – rozważana jest w szerszym kontekście. Na filadelfijskim Temple University, jako tzw. visiting professor, prowadził wykłady z zakresu współczesnych zagadnień filozofii marksistowskiej oraz seminarium z filozofii Wittgensteina.

W roku 1982 uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1990 roku tytuł profesora zwyczajnego. W latach 1969–1971 był kierownikiem Zakładu Filozofii w Instytucie Filozofii UW, po czym z funkcji z tej zrezygnował. Dwadzieścia lat później, w okresie 1991–1998 kierował Zakładem Filozofii Religii IF UW.

Początkowo działalność naukowa Wolniewicza dotyczyła głównie problematyki ontologicznej i logicznej, inspirowanej twórczością Fregego i Wittgensteina. Wybrane prace Fregego w kongenialny sposób przełożył na język polski i poprzedził je analitycznym wstępem (G. Frege, Pisma semantyczne; z jęz. niem. przeł. oraz wstępem i przypisami opatrzył Bogusław Wolniewicz, PWN 1977). Swoje wyniki otrzymane w badaniach nad Traktatem zgromadził Wolniewicz w trzech książkach: Rzeczy i fakty. Wstęp do pierwszej filozofii Wittgensteina, PWN 1968; Ontologia sytuacji. Podstawy i zastosowania, PWN 1985⁵; oraz Logic and Metaphysics. Studies from Wittgenstein’s Ontology of Facts, Wydział Filozofii i Socjologii UW, Warszawa 1999.

Z czasem, gdzieś od połowy lat osiemdziesiątych zeszłego stulecia, coraz więcej uwagi poświęcał problematyce antropologicznej, ze szczególnym uwzględnieniem aksjologii Elzenberga. Pisma z tego zakresu włączone zostały do czterech tomów zatytułowanych Filozofia i wartości, wydanych niezwykle pieczołowicie przez Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego (por. przypis 1). Ta sama instytucja w roku 2006 wydała książkę trzech autorów: Zbigniewa Musiała, Janusza Skarbka i Bogusława Wolniewicza, zatytułowaną Trzy nurty: racjonalizm, antyracjonalizm, scjentyzm. W książce tej znajduje się mało znany artykuł Wolniewicza z zakresu estetyki: O definiowaniu sztuki.

Po przejściu na emeryturę w 1998 roku, nie obciążony już zajęciami dydaktycznymi, ze zdwojoną energią poświęcił się działalności naukowej, odczytowej, publicystyce filozoficznej i politycznej.

Zmarł 4 sierpnia 2017 roku w Warszawie.

2. Wzajemne wpływy: Roman Suszko – Bogusław Wolniewicz

Wolniewicz od momentu, kiedy w 1963 roku zamieszkał na stałe w Warszawie, brał aktywny udział w seminariach z logiki prowadzonych przez profesora Romana Suszkę. Seminaria te były dla Wolniewicza ważne i inspirujące; obok skutków ściśle naukowych miały i ten, że Suszko został włączony – jako trzeci – do kręgu Mistrzów Wolniewicza. „Roman Suszko to dla mnie legenda. Jak w nikim upostaciowiła mi się w jego osobie wielkość i tradycja polskiej logiki.” – napisał Wolniewicz w artykule Filozofia Suszki ( Idee logiczne Romana Suszki, red. M. Omyła, WFiS UW, 2001).

W 1966 roku Wolniewicz przedstawił pracę habilitacyjną Studia nad filozofią Wittgensteina, która ukazała się w PWN w 1968 roku jako monografia Rzeczy i fakty. Wstęp do pierwszej filozofii Wittgensteina. Suszko był recenzentem w przewodzie habilitacyjnym i niezwykle się tą pracą zainteresował. Zainspirowała go do badań i napisania ważnego dla logiki artykułu Ontologia w «Traktacie» L. Wittgensteina („Studia Filozoficzne” 1, 1968, s. 97–121). Wpływ Rzeczy i faktów i samego Wolniewicza na konstrukcję pewnego systemu logiki nieklasycznej, przedstawioną w wymienianym artykule, Suszko scharakteryzował następującymi słowy:

Dotychczas, jak wielu uprawiających logikę formalną, nie interesowałem się metafizyką wyłożoną w Traktacie. Jednakże, po przeczytaniu w 1966 r. monografii Dr. B. Wolniewicza z Uniwersytetu Warszawskiego, zmieniłem swoje zdanie. Widzę obecnie, że pojęciowy schemat Traktatu i metafizyczna teoria w nim zawarta mogą być zrekonstruowane środkami formalnymi. W pracy tej zostanie przedstawiony ogólny zarys formalnego systemu, czyli sformalizowanej teorii, która może być interpretowana jako ścisła, choć niezupełna, rekonstrukcja ontologii zawartej w Traktacie Wittgensteina. Trudno mi powiedzieć, jak wiele zawdzięczam Dr. Wolniewiczowi. Nie wiem, czy zgodzi się on z wszystkimi definicjami i twierdzeniami formalnego systemu, który tutaj proponuję. Niemniej jednak muszę przyznać, że nie potrafiłbym napisać tej pracy nie zapoznawszy się z pracą Dr. Wolniewicza. Wiele skorzystałem z Jego monografii oraz z licznych rozmów, które z Nim prowadziłem.

Dla Suszki w Traktacie ważny był paralelizm logiczno-ontologiczny, który zachodzi między światem a językiem. Podobnie jak w języku są dwie podstawowe kategorie semantyczne i syntaktyczne wyrażeń: nazwy i zdania, tak w świecie istnieją dwie podstawowe kategorie ontologiczne bytów: przedmioty i sytuacje. Przedmioty oznaczamy nazwami, a sytuacje opisujemy zdaniami.

Suszko – według mojej wiedzy – był pierwszym autorem, który użył terminu „ontologia sytuacji”. W cytowanym wcześniej artykule ze „Studiów Filozoficznych” napisał między innymi:

Ontologia Wittgensteina jest ogólną i formalną teorią bytu. Tę teorię będziemy tu mieli na myśli, kiedy używać będziemy terminu ontologia. Dotyczy ona, w oderwaniu od czasu i przestrzeni, sytuacji (faktów negatywnych, faktów atomowych, sytuacji złożonych) oraz przedmiotów.

Przeto ontologia składa się z dwóch części:

1. s-ontologii, tj. ontologii sytuacji (Sachlagen)

2. o-ontologii, tj. ontologii przedmiotów (Gegenstande).

Związek między obiema częściami ontologii opiera się na trudnym do sprecyzowania pojęciu stanu rzeczy (Sachverhalt) i konfiguracji przedmiotów. S-ontologia jest oryginalną teorią L. Wittgensteina.

Pod wpływem filozofii Traktatu, i wspomnianej lektury Rzeczy i faktów, Suszko skonstruował nieklasyczny rachunek logiczny, nazwany przez niego logiką niefregowską. Logika niefregowska nie nakłada na uniwersum, które ma być zakresem zmiennych zdaniowych, żadnego innego ilościowego ograniczenia poza tym, że jest ono co najmniej dwuelementowe.

Suszko założył, że zmienne zdaniowe przyjmują wartości w uniwersum sytuacji, czyli że korelatem semantycznym zdania w sensie logicznym jest opisywana przez to zdanie sytuacja, dzięki której zdanie ma wartość logiczną. Jeśli sytuacja zachodzi (czyli jest faktem), to zdanie z nią skorelowane jest prawdziwe, a gdy nie zachodzi, to zdanie jest fałszywe. Natomiast kwestii: czym jest sytuacja? Suszko nie podejmował.

Ponadto, w innych publikacjach, Suszko przyjmował pewne pozalogiczne założenia zwane przez niego zasadami ontologicznymi, a teorie oparte na tych zasadach nazywał teoriami sytuacji. Jedną z tych teorii jest system formalny oparty na Zasadzie Wittgensteina, głoszącej, że zdania logicznie równoważne przedstawiają tą samą sytuację. Zasada ta jest odzwierciedleniem tezy 5.141 z Traktatu, w której twierdzi się, że zdania logicznie równoważne to (różne warianty) tego samego zdania:

5.141 Jeżeli p wynika z q, a q wynika z p, to są jednym i tym samym zdaniem.

Pozostawione przez Suszkę bez odpowiedzi pytanie: „czym jest sytuacja opisywana przez zdanie?” podjęte zostało w całej rozciągłości przez Wolniewicza. Najpierw w artykule Sytuacje jako korelaty semantyczne zdań („Studia Filozoficzne” 2,1978), potem w szeregu innych pracach i wreszcie w monografii Os). Wpływ Suszki na Wolniewicza jest tam dobitnie wyrażony (patrz w niniejszym tomie s. 32): „Inspiracją poza tym były dla nas dwie prace Romana Suszki: Formalna teoria wartości logicznych („Studia Logica”, VI 1957) oraz Ontologia w «Traktacie» L. Wittgensteina („Studia Filozoficzne”, nr 1 1968).”

Podsumowując: w sprzężeniu zwrotnym oddziaływań i inspiracji Suszko – Wolniewicz najważniejsze było to, że przez Wolniewicza i jego Rzeczy i fakty Suszko „odkrył dla siebie” Traktat Wittgensteina i w konsekwencji stworzył nową gałąź logiki – logikę niefregowską; Wolniewicz zaś, wiedziony ideami wyrażonymi we wcześniejszych pracach Suszki z zakresu podstaw logiki (składnia i semantyka języków zdaniowych) oraz w późniejszych z logiki niefegowskiej, przeszedł od Rzeczy i faktów do konstrukcji bardziej abstrakcyjnej, jaką jest teoria algebraiczno-ontologiczna zbudowana w Ontologii sytuacji, a następnie w Logic and Metaphysics.

3. Okoliczności powstania monografii Ontologia sytuacji

W drugiej połowie lat siedemdziesiątych Wolniewicz zaproponował Romanowi Suszce wspólne napisanie książki poświęconej poglądom filozoficzno-semantycznym Fregego i Wittgensteina. Suszko początkowo nie był zainteresowany tym projektem, gdyż intensywnie zajmował się problemami formalnymi z zakresu logiki niefregowskiej. W końcu jednak, pod wpływem sugestii Wolniewicza, wyraził zgodę. W książce – według mojej wiedzy – Suszko miał napisać o odrzuceniu aksjomatu Fregego, logice niefregowskiej i jej ontologii, pozalogicznych zasadach ontologicznych oraz o reifikacji sytuacji; Wolniewicz miał poruszyć zagadnienia dotyczące niewyrażalności semantyki Fregego i Wittgensteina oraz o stosunku Traktatu do Dociekań filozoficznych. Tematyka ta ściśle była związana ówczesną aktywnością translatorską Wolniewicza, który w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych tłumaczył na język polski Pisma semantyczne Fregego oraz Traktat logiczno-filozoficzny i Dociekania filozoficzne Wittgensteina.

Planowana książka miała być napisana w sposób przystępny, adresowana dla szerokiego kręgu czytelników pism filozoficznych, a nie tylko dla wąskiego grona logików formalnych. W tym celu Suszko sformułował jej tytuł: Wariacje na tematy z Fregego i Wittgensteina. Redakcja Filozofii PWN nie wyraziła zgody na ten trochę muzyczny tytuł i zaproponowała własny: Studia nad filozofią języka Fregego i Wittgensteina. Suszko się jednak upierał przy swojej wersji. Pod wpływem recenzentów projektu książki, profesorów Mariana Przełęckiego i Ryszarda Wójcickiego, Redakcja Filozofii PWN ostatecznie wyraziła zgodę na propozycję Suszki. Niestety, niedługo po podpisaniu umowy z PWN Suszko zmarł. Było to 3 czerwca 1979 roku.

Wolniewicz wiedział, że Suszko był promotorem mojej pracy doktorskiej z zakresu logiki niefregowskiej i dlatego, jak sądzę, zaproponował, abyśmy wspólnie napisali książkę, która w jakimś stopniu nawiąże do projektu Suszki i Wolniewicza. Wstępnie ustaliliśmy, że książka będzie się składać z dwóch części. Jedna część, o logice niefregowskiej, będzie napisana przeze mnie, druga, poświęcona ontologii Traktatu, wyjdzie spod pióra Wolniewicza. W obu częściach mieliśmy posługiwać się – w miarę możliwości – taką samą terminologią filozoficzną i notacją logiczną i matematyczną; treści miały być raczej rozłączne.

W pracy nad moją częścią przyświecały mi dwa cele: (1) przedstawić idee filozoficzne Suszki leżące u podstaw logiki niefregowskiej oraz (2) usystematyzować ogół rezultatów badawczych dotychczas osiągniętych z zakresu logiki niefregowskiej. Profesor Wolniewicz natomiast pragnął w swojej części zawrzeć liczne nowe wyniki naukowe, które uzyskał w latach siedemdziesiątych XX wieku.

Nasze prace nad książką trwały kilka lat i ciągle się przedłużały. W końcu złożyliśmy maszynopisy w wydawnictwie, a ono skierowało je do oceny. Recenzent, prof. Ryszard Wójcicki, wspólnie z Redakcją Filozofii PWN podjęli decyzję, aby wydać dwie oddzielne książki. I tak po długim cyklu wydawniczym ukazały się: monografia Bogusława Wolniewicza Ontologia sytuacji, PWN 1985 (w serii „Logika i zastosowania logiki”), oraz moja książka: Zarys logiki niefregowkiej, PWN 1986.Przypisy

O ontologii sytuacji Bogusława Wolniewicza

1 Roman Suszko, Ontologia w Traktacie L. Wittgensteina, Studia Filozoficzne 1/1968, s. 97.

2 Bogusław Wolniewicz, Filozofia i wartości, tom I, WFiS, Warszawa 1993, s. IX.

3 Przedrukowane w: B. Wolniewicz, Filozofia i wartości, tomy I, II, III, IV. WFiS, Warszawa 1993, 1998, 2003 i 2016.

4 Patrz np. Z. Musiał, B. Wolniewicz, Psychotronika jako neo-okultyzm, „Studia Filozoficzne”, 7, 1975, s. 155–168; Scjentyzm i okultyzm, „Studia Filozoficzne”, 10–11, 1975, s. 109–128.

5 Odtąd, jeśli będę mówił o tej książce, posługiwał się będę zazwyczaj akronimem: Os.