Opieka długoterminowa - ebook

WYKAZ REDAKTORÓW NAUKOWYCH I AUTORÓW

Mgr pielęgniarstwa Beata Guzak

Brzeskie Centrum Medyczne, Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Brzegu

Dr n. prawnych Katarzyna Syroka-Marczewska

Instytut Prawa Karnego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski

Prof. dr hab. n. prawnych Eleonora Zielińska

Instytut Prawa Karnego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski

Mgr prawa Szymon Charkiewicz

Doktorant, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski

Dr n. prawnych, adwokat Monika Dębska

Dębscy Kancelaria Adwokacka S.C. w Warszawie

Marta Gliszczyńska

Studentka V roku prawa, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski

Mgr prawa Agnieszka Klimkiewicz

Biuro Prawne Medicover sp. z o.o.

Doktorantka, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski

Mgr prawa Marta Młot

Kancelaria Gabrysiak i Wspólnicy

Mgr prawa Dawid Piaskowski

Doktorant, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski

Mgr prawa Aleksandra Szatkowska

Doktorantka, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski

Mgr prawa Przemysław Wasylik

Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji w Warszawie

Doktorant, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warszawski

Cezary Węgliński

Student IV roku prawa, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet WarszawskiWYKAZ SKRÓTÓW

Akty prawne:

k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93, z późn. zm.)

k.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. z 2016 r. poz. 1137, z późn. zm.)

k.p.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2017 r. poz. 1904, z późn. zm.)

k.r.o. – ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2017 r. poz. 682)

u.dz.l. – ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U. z 2013 r. poz. 217, z późn. zm.)

u.i.l. – ustawa z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich (Dz.U. z 2016 r. poz. 522)

u.z.p. – ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 2017 r. poz. 882)

u.p.n. – ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U z 2017 r. poz. 783)

u.p.p. – ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z 2017 r. poz. 1318)

u.p.s. – ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2009 r. nr 175, poz. 1362, z późn. zm.)

u.s.p.p. – ustawa z dnia 1 lipca 2007 r. o samorządzie pielęgniarek i położnych (Dz.U. z 2011 r. nr 174, poz. 1038)

u.ś.o.z. – ustawa z dnia 22 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2016 r., poz. 1793, z późn. zm.)

u.ś.r. – ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2016 r. poz. 1518, z późn. zm.)

u.z.l. – ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. z 2017 r. poz. 125, z późn. zm.)

u.z.p.p. – ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz.U. z 2016 r. poz. 1251, z późn. zm.)Rozdział 1 Ogólna charakterystyka opieki długoterminowej Beata Guzak

Konsekwencją wydłużania się życia ludzkiego jest zwiększanie się odsetka osób starszych w populacji. Jednakże wzrost liczby osób starszych w społeczeństwie wiąże się ze wzrostem zachorowalności na choroby o charakterze przewlekłym, które mogą prowadzić do ograniczenia lub utraty sprawności. Wzrasta więc zapotrzebowanie na usługi zdrowotne i opiekuńcze. Szacuje się, że 65% osób po 65. roku życia będzie wymagało instytucjonalnej opieki długoterminowej, która dotyczy nie tylko osób starszych, ale obejmuje też pacjentów przewlekle chorych lub niesamodzielnych na każdym etapie ich życia. Pojęcie „opieka długoterminowa” nierozerwalnie wiąże się nie tylko z chorobą przewlekłą, ale także z trwałym upośledzeniem sprawności fizycznej i/lub psychicznej i oznacza nieokreślone w czasie świadczenie usług medycznych, opieki i wsparcia. W populacji osób starszych opieka długoterminowa nabiera szczególnego znaczenia, gdyż nawet w przebiegu naturalnego starzenia się stopniowo zmniejszeniu ulega wydolność organizmu, skutkując deficytami w zakresie czynności życia codziennego i sprawności psychofizycznej, co potęguje jeszcze współistniejąca patologia. Stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne dla tej populacji udzielane są w szpitalach ogólnych, zakładach opieki długoterminowej, zakładach opieki hospicyjno-paliatywnej, domach pomocy społecznej oraz w zakładach lecznictwa uzdrowiskowego.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie systemu resortowych kodów identyfikacyjnych zalicza do szeroko rozumianej instytucjonalnej opieki długoterminowej zakłady opiekuńczo-lecznicze, zakłady pielęgnacyjno-opiekuńcze, opiekę hospicyjno-paliatywną oraz niektóre rodzaje domów pomocy społecznej, określając te placówki jako grupę zakładów o charakterze opiekuńczym. Należy nadmienić, że opieka długoterminowa realizowana jest w różnych formach. W zależności od miejsc świadczenia usług wyróżnia się omawianą wyżej opiekę stacjonarną realizowaną całodobowo przez wyspecjalizowane instytucje oraz opiekę środowiskową/domową, która realizowana jest w miejscu zamieszkania osoby niesamodzielnej.

Efektywna opieka długoterminowa jest rezultatem właściwego współdziałania różnych świadczeniodawców na rzecz świadczeniobiorcy. W realizację tych działań zaangażowane są cztery grupy podmiotów:

- rodziny wraz z siecią wsparcia nieformalnego,
- instytucje publiczne/państwowe,
- organizacje pozarządowe (non-profit, wolontariat),
- podmioty gospodarcze (komercyjne/niepubliczne),

tworzące łącznie tzw. brylant opieki. Podmioty w „brylancie opieki” wypełniają komplementarne zadania i nie powinny traktować siebie jak rywali, lecz jak partnerów realizujących wspólny cel.

Skuteczna opieka długoterminowa powinna być więc efektem synergii działania wszystkich elementów „brylantu opieki”. Każde państwo wypracowuje swój indywidualny „brylant” będący mieszanym systemem opieki, którego faktyczny kształt uzależniony jest od realizowanego w tym państwie modelu polityki społecznej wobec ludzi starych, przewlekle chorych i niesamodzielnych. Określa on konfigurację opieki formalnej i nieformalnej w opiece długoterminowej, a także określa, który element „brylantu” odgrywa dominującą rolę, a które rolę uzupełniającą. Od wypracowanego modelu polityki zależy również sposób organizacji oraz finansowanie świadczeń.Rozdział 2 Uwarunkowania rozwoju opieki długoterminowej: demograficzne, epidemiologiczne, społeczne i ekonomiczne Beata Guzak

Zjawiskiem związanym z wydłużaniem trwania życia interesują się nie tylko demografowie i epidemiolodzy, jest to zjawisko niosące ze sobą wiele implikacji także w wymiarze społecznym, politycznym, a przede wszystkim zdrowotnym. Warunkuje ono bowiem zmiany, które mogą w istotny sposób oddziaływać na gospodarkę zarówno poprzez wpływ na rozwiązania w zakresie systemu zabezpieczenia społecznego, jak i dynamikę procesów społeczno-ekonomicznych. Coraz powszechniejsze stosowanie profilaktyki, dostępność i jakość usług medycznych oraz prozdrowotny styl życia, a także ogólna poprawa warunków życia determinowana poziomem dochodów i warunkami zamieszkania pozwala zaobserwować istotne polepszenie stanu zdrowia ludności. Jednocześnie rozwój nowoczesnych technologii zwiększa możliwości diagnostyczne i terapeutyczne, wpływając na skuteczność leczenia, co odzwierciedla trwający od ponad 20 lat spadek natężenia zgonów w Polsce i wydłużanie przeciętnego trwania życia mężczyzn o niemal 8 lat, z 66,0 lat w 1980 roku do 73,8 lat w 2014 roku, natomiast kobiet o ponad 7 lat, z 74,4 do 81,6 lat (na podstawie danych GUS), co zostało przedstawione na rycinie 2.1.

Rycina 2.1. Średnia długość życia w Polsce w latach 2012–2017.

Źródło: Euromonitor International.

Prognoza dotycząca zmian w długości trwania życia została przedstawiona na rycinie 2.2.

Rycina 2.2. Prognoza przeciętnego trwania życia dla mężczyzn i kobiet.

Źródło: www.dbamoserce.

Prognozy demograficzne jednoznacznie wskazują, że proces starzenia się społeczeństwa polskiego zintensyfikuje się w najbliższych latach, ponieważ próg starości zaczną przekraczać osoby z powojennego wyżu (tzw. baby-boomers), a następnie w latach 2040–50, kiedy w fazę starości będą wchodzić ich dzieci. Jest to efekt tzw. falowania demograficznego, które powstaje na skutek naprzemiennego pojawiania się wyżów i niżów demograficznych. Prognoza demograficzna Organizacji Narodów Zjednoczonych podaje, że całkowita liczba seniorów w 2050 roku będzie bliska 1,5 miliarda, a ich udział w populacji wzrośnie ponad trzykrotnie z 5,2 do 16,2%. Coraz bardziej widoczne staje się też zjawisko tzw. podwójnego starzenia się (double ageing), czyli poszerzającej się podgrupy sędziwych starców (85 lat i więcej) w populacji osób starszych (powyżej 65. roku życia), . Cechuje ich wieloaspektowa zależność od otoczenia w związku z ograniczoną zdolnością samodzielnego wykonywania czynności życia codziennego, skupiająca się także na zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych, społecznych i materialnych.

Rycina 2.3. Procentowy udział osób w wieku 65–74 lat i powyżej 75. roku życia.

Źródło: materiały konferencyjne. Kędziora-Kornatowska K. Perspektywy rozwoju opieki geriatrycznej w Polsce. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy 2015.

Przemiany demograficzne, które prowadzą do wzrostu udziału ludzi starszych w ogólnej populacji ludności naszego kraju, w tym osób niesamodzielnych, potrzebujących wsparcia w codziennym funkcjonowaniu, stanowią duże wyzwanie dla gospodarki. Rosnący popyt na usługi opiekuńcze jest równoznaczny z potrzebą poszukiwania efektywnych sposobów na ich finansowanie i realizację uwzględniającą dynamicznie zmieniające się potrzeby i oczekiwania najstarszych konsumentów.

Mimo że opiekę senioralną charakteryzuje się takimi cechami, jak: wysoka pracochłonność, niska efektywność, relatywnie niskie wynagrodzenie dla świadczeniodawców usług i niewielki wpływu postępu technicznego na różne formy udzielania pomocy i wsparcia dla osób niesamodzielnych, jest atrakcyjna dla inwestorów, głównie ze względu na rosnącą potrzebę zabezpieczenia stale powiększającej się populacji odbiorców. Poszukiwanie nowych rozwiązań dla takiego rynku jest pożądane szczególnie dla zwiększenia poczucia bezpieczeństwa osoby niesamodzielnej, realizowania skutecznej prewencji i monitorowania jej stanu zdrowia.

Istotne dla tych przemian jest także to, że wraz ze wzrostem grupy ludzi wchodzących w okres starości (starzenie się od góry piramidy) obserwuje się spadek dzietności (starzenie się od dołu piramidy), przez co zwiększa się udział osób starszych względem młodszych generacji. Zjawisko to obrazuje tzw. piramida wieku ludności (ryc. 2.4) przedstawiająca trwający proces starzenia się populacji Polski jako wynik korzystnego zjawiska wydłużania się trwania życia, ale pogłębiany niskim poziomem dzietności. Zmiany są zintensyfikowane przez zwiększoną emigrację młodych osób.

Rycina 2.4. Piramida wieku ludności Polski.

Źródło: Waligórska M., Nowak L. Prognoza ludności Polski na lata 2008–2035. Główny Urząd Statystyczny, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2009, https://stat.goc.pl/.

Dynamikę zmian dotyczących wskaźnika urodzeń w stosunku do liczby zgonów na przestrzeni kilkudziesięciu lat w Polsce prezentuje rycina 2.5.

Rycina 2.5. Stosunek liczby urodzeń do liczby zgonów w Polsce w latach 1990–2035.

Źródło: Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2012 roku. W: Materiały na konferencję prasową w dniu 29 stycznia 2013 roku. Główny Urząd Statystyczny, s. 2.

Uwarunkowania społeczno-kulturowe oraz społeczno-ekonomiczne w istotny sposób wpływają na zmianę tradycyjnego modelu wielopokoleniowej rodziny, w którym dzieci i wnuki opiekują się seniorami. Obecnie obserwuje się też zjawisko związane z migracją zarobkową młodego pokolenia, determinującą cedowanie opieki nad rodzicami wyspecjalizowanym instytucjom. Sytuacja ekonomiczna ma także wpływ na wydłużenie aktywności zawodowej kobiet w wieku powyżej 60 lat, które wciąż aktywne zawodowo podejmują się opieki nad rodzicami, a także zadań związanych z opieką nad wnukami. Konieczne jest więc dążenie do stworzenia takiego modelu wsparcia i opieki długoterminowej, dzięki któremu osobom potrzebującym umożliwi się do nich dostęp, a opiekunom pozwoli na aktywne wypełnianie ich ról społecznych i zawodowych. Wydłużanie czasu trwania życia, niski wskaźnik urodzeń, zmiany w modelu rodziny i nakładający się na to wciąż znaczący poziom migracji zarobkowej ludzi w wieku produkcyjnym powoduje, że rola instytucjonalnej opieki długoterminowej w sektorze opieki społecznej, jak i ochrony zdrowia będzie nabierała coraz większego znaczenia.

Analizując długość trwania życia, która od wieków ulegała systematycznemu wydłużeniu, należy uświadomić sobie, jak długie życie zyskaliśmy na przestrzeni minionych lat. Ludy pierwotne przeżywały około 20 lat, starożytni Rzymianie niewiele ponad 23 lata, w XVI wieku ludność żyła już około 30 lat, a w XIX wieku przeciętna długość życia osiągnęła ponad 50 lat. Obecnie mieszkańcy Europy żyją średnio dłużej niż kiedykolwiek w historii, a prognozując długość trwania życia na podstawie dotychczasowego tempa wzrostu, możliwe jest, że w 2050 roku długość trwania życia będzie bliska 90 lat (ryc. 2.6). Dlatego pojawiają się nowe obszary do zagospodarowania, szczególnie w odniesieniu do ubezpieczeń społecznych, opieki medycznej i pomocy społecznej, co może generować odpowiednie implikacje w obszarze ekonomicznym i na rynku pracy.

Rycina 2.6. Przeciętne trwanie życia w latach 2007–2035.

Źródło: Waligórska M., Nowak L. Prognoza ludności Polski na lata 2008–2035. Główny Urząd Statystyczny, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2009, https://stat.gov.pl/.

Populacja ludzi starych może więc być znaczącym odbiorcą działań podejmowanych przez podmioty realizujące politykę społeczną państwa. Przemawiają za tym następujące przesłanki:

- demograficzne (związane z procesem starzenia się ludności),
- ekonomiczne (odnoszące się do materialnej kondycji gospodarstw domowych ludzi starych),
- zdrowotne (związane ze stanem zdrowia i poziomem sprawności ludzi starych),
- społeczne (wynikające z funkcjonowania ludzi starych w rodzinie, środowisku i lokalnej społeczności),
- kulturowe (wynikające ze stosunku społeczeństwa do ludzi starych i problemu starości),
- prawne i instytucjonalne (obejmujące system regulacji prawnych dotyczących zabezpieczenia na starość i ofertę różnorodnych podmiotów w zakresie pomocy ludziom starym).

W całej Europie postępuje proces sukcesywnego starzenia demograficznego. Jest to niezaprzeczalny sukces obecnych czasów, towarzyszą mu jednak trudne do rozwiązania problemy natury psychologicznej, społecznej i medycznej. Struktura współczesnej rodziny nie sprzyja kształtowaniu optymalnych warunków do sprawowania opieki nad starszymi, przewlekle chorymi i niepełnosprawnymi w domu. Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization, WHO) określiła dolną granicę starości na 65. rok życia. Wdrożono także podział starości na dwa okresy:

- starość wczesną, tj. od 65. do 74. roku życia,
- starość późną, powyżej 75. roku życia.

Zmiany ludnościowe w Polsce, jakie obserwuje się w ostatnich latach, powodują, że na pewno pod względem demograficznym upodabniamy się coraz bardziej do krajów najbardziej rozwiniętych przez:

- zmianę struktur demograficznych ludności,
- malejący przyrost naturalny
- zmiany zachodzące w strukturze rodziny.

Polska pod względem demograficznym wkroczyła w sferę niemal zerowego przyrostu naturalnego. Generalnie mamy tendencję malejącą liczby urodzeń przy rosnącej tendencji zgonów. Ma to oczywiście swoje konsekwencje dla polityki społeczno-ekonomicznej, sfery gospodarczo-rynkowej oraz opieki społecznej i ochrony zdrowia.Rozdział 3 Realizatorzy świadczeń dla osoby obłożnie chorej i niesamodzielnej Beata Guzak

Jednym z największych problemów, jakie pojawiają się, gdy stan zdrowia ulega pogorszeniu i zachodzi potrzeba skorzystania z pomocy instytucji udzielających świadczeń socjalnych lub zdrowotnych, jest brak wiedzy na temat tego, dokąd i po jaką pomoc możemy się udać. Długotrwała choroba bądź utrata sprawności bliskich stanowi duży problem natury emocjonalnej, społecznej i ekonomicznej, a jest on dodatkowo potęgowany przez brak wiedzy o możliwości uzyskania wsparcia w zależności od stanu zdrowia i sytuacji rodzinnej. Niezwykle trudno jest odnaleźć się w gąszczu przepisów i procedur przy braku zwięzłej i zrozumiałej informacji, szczególnie jeśli po zakończeniu leczenia na oddziale szpitalnym istnieje potrzeba kontynuacji określonych świadczeń medycznych oraz dalszej opieki i wsparcia. Jest to trudna sytuacja, w której wybór optymalnego rozwiązania zależeć będzie od oceny stanu funkcjonalnego osoby potrzebującej opieki oraz całokształtu funkcjonowania rodziny w zakresie społecznym, zdrowotnym i ekonomicznym.

W przypadku konieczności dalszego korzystania ze świadczeń medycznych w ramach ubezpieczenia zdrowotnego pacjentowi obłożnie choremu przysługuje opieka medyczna udzielana w poradni, w domu lub w warunkach stacjonarnych. Podstawą do korzystania z tych świadczeń jest skierowanie wydane przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej lub lekarza z oddziału szpitalnego po zakończonym leczeniu. W przypadku gdy zachodzi potrzeba świadczenia usług opiekuńczych i wsparcia ekonomicznego, należy udać się do ośrodka pomocy społecznej (właściwego dla miejsca zamieszkania) i zgłosić się do pracownika socjalnego, który po rozpoznaniu sytuacji wskaże właściwą formę wsparcia (ryc. 3.1).

Rycina 3.1. Schemat dostępnego wsparcia socjalnego i medycznego.

Źródło: opracowanie własne. Informator o świadczeniach dla osoby obłożnie chorej, w podeszłym wieku, niesamodzielnej. Opolski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia, Opole 2015.PRZYPISY

Prognoza ludności według biologicznych grup wieku (w procentach). Prognoza ludności na lata 2014–2050. Studia i analizy statystyczne. GUS 2014.

B. Bień, H. Doroszkiewicz. Opieka długoterminowa w geriatrii: dom czy zakład opieki? Przewodnik Lekarza 2006, 10: 48–57.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 maja 2012 r. w sprawie systemu resortowych kodów identyfikacyjnych oraz szczegółowego sposobu ich nadawania (Dz.U. z 2012 r. poz. 594).

B. Bień, H. Doroszkiewicz, op.cit., s. 49.

Ł. Jurek. Zmiany stacjonarnej opieki społecznej nad ludźmi starymi w Polsce i wybranych krajach. Rozprawa doktorska. Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, 2009 http://direct.dbc.wroc.pl/dlibra/.

W. Bojar. Przeciętne dalsze trwanie życia w Polsce i jego determinanty. Acta Universitatis Lodziensis Folia Oeconomica 2015, 4(315): 19–27. Uniwersytet Łódzki https://czasopisma.uni.lodz.pl/foe/article/viewFile/552/456).

E. Trafiałek. O nową politykę społeczną wobec starości. W: Polska a Europa, procesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się społeczeństwa i jego wyzwania dla polityki społecznej (red. L. Frąckiewicz). Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Katowice 2002, s. 183.

World Population Prospects: The 2006 Revision and World Urbanization Prospects. The 2005 Revision, Population Divisions of the Department and Social Affairs of the United Nations Secretariat, http://esa.un.org/unpp (25.08.2017).

A. Abramska-Kmon. O nowych miarach zaawansowania procesu starzenia się ludności. Studia Demograficzne 2011, 1(159): 4.

Określenie „próg starości” zostało przyjęte przez ONZ w celu zaznaczenia granicy między wiekiem dojrzałym a starszym. Miarą przyjętą przez GUS jest ustawowo określony wiek emerytalny. Eurostat wyznacza ten próg po 65. roku życia, natomiast WHO – po ukończeniu 60 lat, nazywając tę fazę „młodych starych”, dla odróżnienia kolejnej cezury wieku dla osób po 75. roku życia, nazywanej fazą „starej starości”.

A. Furmańska-Maruszak, A. Wójtewicz. Kierunki rozwoju usług opieki długoterminowej w Polsce. Studia Oeconomica Posnaniensia 2016, 4, 9 https://repozytorium.umk.pl/.

J. Fernandez, J. Forder. Equity, efficiency, and financial risk of alternative arrangements for funding long-term care systems in an ageing society. Oxford Review of Economic Policy 2010, 26(4): 713–733. https://doi.org/10.1093/oxrep/grq036.

P. Błędowski, M. Maciejasz. Rozwój opieki długoterminowej w Polsce – stan i rekomendacje. Nowiny Lekarskie 2013, 82(1): 61–69.

W. Bojar. Przeciętne dalsze trwanie życia w Polsce i jego determinanty. Acta Universitatis Lodziensis Folia Oeconomica 2015, 4(315): 19–27. Uniwersytet Łódzki https://czasopisma.uni.lodz.pl/foe/article/viewFile/552/456).

E. Trafiałek, op.cit., s. 183–194.

Ł. Jurek. Zmiany stacjonarnej opieki społecznej nad ludźmi starymi w Polsce i wybranych krajach. Rozprawa doktorska. Uniwersytet Ekonomiczny, Wrocław 2009. http://direct.dbc.wroc.pl/dlibra/.

P. Czekanowski. Proces starzenia się społeczeństwa a sytuacja rodzinna ludzi starych. Przegląd Socjologiczny 2013, 62: 55–78.

B. Synak. Problematyka badawcza i charakterystyka badań. W: Polska starość (red. B. Synak). Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 15.

Informacje zawarte w tym rozdziale zostały opracowane z inicjatywy autorki przy współpracy z pracownikami Opolskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia oraz PCPR w Brzegu w odpowiedzi na rosnące potrzeby w zakresie informacji o świadczeniach dla osoby obłożnie chorej, w podeszłym wieku i niesamodzielnej. Opracowany zbiór informacji został wydany w postaci informatora dostępnego na stronie OONFZ http://www.nfz-opole.pl/.