Opieka długoterminowa w geriatrii - ebook

Autorzy

Dr n. o zdr. Ilona Barańska

Pracownia Badań nad Starzejącym się Społeczeństwem, Zakład Socjologii Medycyny, Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej, Wydział Lekarski, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Dr hab. n. o zdr. Halina Doroszkiewicz

Klinika Geriatrii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

Dr hab. n. med. Barbara Gryglewska, prof. UJ

Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie; Oddział Kliniczny Chorób Wewnętrznych i Geriatrii, Szpital Uniwersytecki w Krakowie

Dr n. med. Justyna Hajto-Bryk

Katedra Stomatologii Zachowawczej z Endodoncją, Instytut Stomatologii, Wydział Lekarski, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Dr n. o zdr., mgr psychologii Urszula Horwath

Miejskie Centrum Opieki dla Osób Starszych, Przewlekle Niepełnosprawnych oraz Niesamodzielnych w Krakowie; Szpital Zakonu Bonifratrów św. Jana Grandego w Krakowie; Gabinet Psychologiczno-Psychoterapeutyczny Insula Therapy

Dr n. med. Alicja Kamińska

Pracownia Teorii i Podstaw Pielęgniarstwa, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Dr n. o zdr. Violetta Kijowska

Pracownia Badań nad Starzejącym się Społeczeństwem, Zakład Socjologii Medycyny, Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej, Wydział Lekarski, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Mgr piel. Anna Kliś-Kalinowska

Pracownia Teorii i Podstaw Pielęgniarstwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie; Miejskie Centrum Opieki dla Osób Starszych, Przewlekle Niepełnosprawnych oraz Niesamodzielnych w Krakowie

Dr hab. n. o zdr. Joanna Kostka, prof. UM

Zakład Gerontologii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Prof. dr hab. n. med. Tomasz Kostka

Klinika Geriatrii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Lek. med. Dariusz Kubicz

Miejskie Centrum Opieki dla Osób Starszych, Przewlekle Niepełnosprawnych oraz Niesamodzielnych w Krakowie

Prof. dr hab. n. o zdr. Marta Makara-Studzińska

Zakład Psychologii Zdrowia, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Lek. dent. Piotr Michalak

Katedra Stomatologii Zachowawczej z Endodoncją, Instytut Stomatologii, Wydział Lekarski, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Dr hab. n. o zdr. Marta Muszalik, prof. UMK

Katedra Geriatrii, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Dr n. med. Karolina Piotrowicz

Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie; Oddział Kliniczny Chorób Wewnętrznych i Geriatrii, Szpital Uniwersytecki w Krakowie

Dr n. med. Grażyna Puto

Zakład Pielęgniarstwa Internistycznego i Środowiskowego, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Dr n. o zdr. Iwona Repka

Zakład Pielęgniarstwa Klinicznego, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Prof. dr hab. n. med. Anna Skalska

Klinika Chorób Wewnętrznych i Geriatrii, Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie; Szpital Uniwersytecki w Krakowie

Mgr Agata Stodolska

Pracownia Badań nad Starzejącym się Społeczeństwem, Zakład Socjologii Medycyny, Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej, Wydział Lekarski, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Prof. dr hab. n. med. Katarzyna Szczerbińska

Pracownia Badań nad Starzejącym się Społeczeństwem, Zakład Socjologii Medycyny, Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej, Wydział Lekarski, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Prof. dr hab. Beata Tobiasz-Adamczyk

Zakład Socjologii Medycyny, Katedra Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej, Wydział Lekarski, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Prof. dr hab. n. med. Zyta Beata Wojszel

Klinika Geriatrii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku; Oddział Geriatrii Szpitala SP ZOZ MSWiA w Białymstoku

Dr hab. n. med. Jarosław Woroń

Zakład Farmakologii Klinicznej, Katedra Farmakologii, Wydział Lekarski, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Dr n. hum. Maciej Załuski

Zakład Psychologii Zdrowia, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Prof. dr hab. n. med. Joanna Zarzecka

Katedra Stomatologii Zachowawczej z Endodoncją, Instytut Stomatologii, Wydział Lekarski, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w KrakowiePRZEDMOWA

Jednym ze skutków starzenia się społeczeństwa jest wzrost liczby osób starszych wymagających opieki długoterminowej. Badania epidemiologiczne wskazują na istotne różnice między tą grupą osób a ogólną populacją ludzi w starszym wieku. Główną cechą tzw. „pacjenta geriatrycznego” jest wielochorobowość i wielolekowość, do których z czasem dołączają tzw. duże problemy geriatryczne (tj. upadki, zespół kruchości, sarkopenia, niedożywienie, zaburzenia nastroju i funkcji poznawczych). U pacjentów objętych opieką długoterminową na podłożu wyżej wymienionych problemów rozwijają się poważne deficyty funkcjonalne (niesamodzielność, niepełnosprawność, zaawansowane otępienie, zaburzenia zachowania), które dominują w obrazie klinicznym i często determinują postępowanie opiekuńczo-pielęgnacyjno-terapeutyczne. Zarówno odmienna charakterystyka schorzeń oraz problemów zdrowotnych u tych chorych, jak i konieczność stosowania innego podejścia diagnostyczno-terapeutycznego wymagają osobnego omówienia.

Publikacja prezentuje nowe ujęcie problemu – łączy tematykę opieki długoterminowej i geriatrycznej, zwraca uwagę na odrębności postępowania u osób starszych objętych tą formą opieki, podkreśla specyfikę opieki nad osobami z zespołem kruchości lub innymi deficytami w zakresie funkcjonowania fizycznego i psychicznego. Pacjenci opieki długoterminowej charakteryzują się ograniczonym rokowaniem co do długości życia, dlatego szczegółowo została omówiona opieka kresu życia. Wiele miejsca poświęcono także farmakoterapii, interakcjom leków, politerapii oraz konieczności umiejętnego wycofywania leczenia farmakologicznego (deprescribing) w pewnych sytuacjach klinicznych. Omówiono znaczenie terapii niefarmakologicznych u pacjentów z zaburzeniami zachowania w przebiegu zespołów otępiennych. Osobne rozdziały poświęcono niedożywieniu i leczeniu żywieniowemu oraz opiece stomatologicznej nad pacjentami w opiece długoterminowej.

W książce zostały podkreślone odrębności opieki długoterminowej nad osobami starszymi w świetle najnowszych wyników badań oraz aktualnych zaleceń postępowania zgodnie ze stanowiskami ekspertów towarzystw krajowych i międzynarodowych. Dotyczy to zwłaszcza leczenia chorób układu krążenia, cukrzycy i innych zaburzeń metabolicznych, sarkopenii oraz zapobiegania upadkom i zakażeniom wewnątrz instytucji opieki długoterminowej. Ponadto omówione zostały zagadnienia organizacyjne oraz problemy wypalenia zawodowego personelu placówek opiekuńczych i stresu opiekuńczego opiekunów rodzinnych – przedstawiono przykłady rozwiązań sprzyjających ochronie zdrowia tych osób.

Jedną z podstawowych zasad opieki długoterminowej jest podejście zespołowe integrujące różne formy opieki (wielodyscyplinarność), które pozwala dostrzec złożone potrzeby tych pacjentów, a także ich opiekunów. Intensywny rozwój nauk medycznych obserwowany w dziedzinie pielęgniarstwa i terapii osób przewlekle chorych przyczynia się do stałej poprawy jakości opieki. Jednocześnie zwiększają się wymagania wobec pracowników, w tym konieczność ciągłego dokształcania się, które warunkuje wzajemne zrozumienie i efektywną współpracę w zespole. Dlatego książka przedstawia zagadnienia związane zarówno z opieką, pielęgnacją, jak i leczeniem farmakologicznym oraz niefarmakologicznym osób starszych wymagających długotrwałej opieki. Jest kierowana do szerokiego grona odbiorców: pielęgniarek, opiekunek, lekarzy oraz innych specjalistów zajmujących się przewlekle chorymi osobami w podeszłym wieku w ramach domowej opieki długoterminowej oraz w placówkach opiekuńczych, tj. w zakładach opiekuńczo-leczniczych, pielęgnacyjno-opiekuńczych i domach opieki.

Mamy nadzieję, że podręcznik, który oddajemy w Państwa ręce będzie przydatny w codziennej pracy, jak również posłuży jako pomoc dydaktyczna w nauczaniu zasad opieki długoterminowej nad osobami starszymi.

Katarzyna Szczerbińska, Grażyna Puto1. Demograficzno-społeczne oraz epidemiologiczne uwarunkowania zapotrzebowania na opiekę długoterminową nad osobami starszymi
Violetta Kijowska, Ilona Barańska, Katarzyna Szczerbińska

1.1. Demograficzne starzenie się społeczeństwa

Proces demograficznego starzenia się społeczeństwa jest zjawiskiem powszechnie występującym we wszystkich regionach świata. Starzenie się populacji nabiera coraz większego tempa i w ciągu najbliższych dziesięcioleci stanie się przyczyną wielu wyzwań w sferze społecznej, ekonomicznej i zdrowotnej. Należy podkreślić wieloaspektowość i wielokierunkowość tych zmian. Dzieje się tak na wszystkich płaszczyznach analizy, zarówno w skali mikro, mezo, jak i makro.

Proces ten charakteryzuje się:

• feminizacją starości (spadek udziału mężczyzn w ogólnej liczbie osób powyżej 60. roku życia – w grupie osób liczących 60 lat i więcej na 100 mężczyzn przypada już 139 kobiet);

• singularyzacją w starości (wysoki odsetek osób starszych pozostających w jednoosobowych gospodarstwach domowych – według Głównego Urzędu Statystycznego może on w 2030 roku wynieść nawet 53,3%);

• podwójnym starzeniem się (rosnący udział osób starszych w ogólnej populacji oraz rosnący udział osób najstarszych wśród osób już starszych).

1.1.1. Sytuacja demograficzna

Do najważniejszych przyczyn wzrostu udziału osób starszych w społeczeństwie należą spadek liczby urodzeń oraz wydłużanie się oczekiwanej długości życia (_life expectancy_), która według danych Eurostat z 2021 roku wynosiła 81,9 roku w Belgii (w 2020 r. – 80,8), 81,5 roku w Holandii (w 2020 r. – 81,4), 82,0 lata w Finlandii (w 2020 r. – 82,0), 82,9 roku we Włoszech (w 2020 r. – 82,3) i tylko 75,6 roku w Polsce (w 2020 r. – 76,5) . Na koniec 2020 roku udział osób w wieku 60 lat i więcej w populacji w naszym kraju wynosił już 25,6% (dla porównania w 2018 r. było to 21,4%), co stanowi ponad 9,8 mln osób. W subpopulacji osób starszych najliczniejszą grupę stanowią najmłodsi seniorzy, czyli osoby w wieku 60–64 lat (27,3%), drugą pod względem liczebności grupą są osoby w wieku 65–69 lat (25,6%), trzecią, ale najszybciej rosnącą (w stosunku do roku poprzedniego – wzrost o 1,5 punktu procentowego, p.p.), jest grupa osób w wieku 70–74 lat (19,6%), za to grupa osób w wieku 75–79 lat jest nieco mniej liczna i stanowi 10,3%. Należy jednak podkreślić, że niemal co piąty senior (17,1%) to osoba w wieku co najmniej 80 lat.

Według badań Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) przeciętne dalsze trwanie życia noworodka płci męskiej na koniec 2020 roku wynosiło w Polsce 72,6 roku, natomiast płci żeńskiej 80,7 roku (spadek w porównaniu z 2019 roku odpowiednio o 1,5 i 1,1 roku). Kobiety osiągające wiek 60 lat miały przed sobą ponad 5 lat więcej dalszego trwania życia niż mężczyźni. W analizowanym roku mężczyzna w wieku 60 lat miał przed sobą jeszcze średnio 17,9 roku życia (w 2019 r. – ponad 19 lat), natomiast kobieta w tym wieku – 23,2 roku życia (w 2019 r. – ponad 24 lata). W 2050 roku wartości te mogą sięgnąć odpowiednio 83,0 lat dla mężczyzn i 88,4 roku dla kobiet . Według najnowszego raportu _State of Health in the EU. Companion Report 2021_ wysoka umieralność z powodu COVID-19 spowodowała, że w latach 2019–2020 średnie dalsze trwanie życia w Polsce obniżyło się z 78 lat do 76,6 lat (tj. o 1,4 roku). Jest to aż o 6,7 lat mniej niż w zajmującej pierwsze miejsce Norwegii, a różnica w oczekiwanej długości życia w chwili urodzenia między Polską a średnią dla Unii Europejskiej (UE) wzrosła do 4 lat . Według danych krajowych na skutek pandemii COVID-19 i związanej z nią zwiększonej liczby zgonów trwanie życia w 2020 roku, w porównaniu z 2019 rokiem, skróciło się o 1,5 roku w przypadku mężczyzn oraz o 1,1 roku w przypadku kobiet (średnio o prawie 1,2 roku) i obniżyło się do poziomu z 2008 roku .

Wyniki opracowanej przez GUS _Prognozy ludności_ jednoznacznie wskazują na pogłębianie się procesu starzenia się polskiego społeczeństwa. Jednocześnie, mimo prognozowanego spadku ogólnej liczby ludności, spodziewany jest systematyczny wzrost liczby osób w wieku 60 lat i więcej . Jak wskazuje prognoza Eurostatu (EuroPop2019), po 2024 roku udział osób w wieku 65 lat i więcej w strukturze ludności Polski ogółem przekroczy 20% (w 2021 r. było to 18,7%), po 2060 roku zaś – 33%, a ich przyrost będzie wyższy niż przewidywany dla całej UE. Zmniejszająca się liczba osób w wieku produkcyjnym i rosnąca liczba osób starszych zdeterminuje kształtowanie się wzorca współczynnika obciążenia demograficznego (_old-age dependency ratio_). W krajach UE-27 przewiduje się, że wskaźnik ten wzrośnie z 31,4% w 2019 roku do 57,1% do 2100 roku (+ 25,7 p.p.). Większa część tego wzrostu będzie następowała w szybkim tempie w okresie od 2019 do 2060 roku, kiedy to osiągnie on prawdopodobnie 54,0% (+ 22,6 p.p.), po czym nastąpi stabilizacja na poziomie 54,0% przez kolejną dekadę, a następnie powoli wskaźnik ów wzrośnie do 57,1% (+ 3,1 p.p.) do 2100 roku. Prognozuje się również, że we wszystkich 31 krajach europejskich do 2100 roku współczynnik obciążenia demograficznego przekroczy 50,0%, z wyjątkiem Islandii (49,0%), przy wzroście o co najmniej 20,0 p.p. w latach 2019–2100. Wśród państw członkowskich UE-27 najwyższe wartości prognozowane są dla Polski (63,2%), Włoch (62,4%), Malty (61,9%) i Finlandii (61,7%). Więcej informacji na ten temat przedstawiono w tabeli 1.1 .

Równie istotny z punktu widzenia stanu zdrowia i samodzielności seniorów jest dynamicznie postępujący proces podwójnego starzenia się populacji, czyli obok wzrostu udziału osób starszych w całej populacji, wzrost odsetka osób w wieku 80 lat i więcej, który w ostatnim roku prognozy sporządzonej przez GUS, tj. 2050, wyniesie ponad 10,4% . Proces demograficznego starzenia się populacji jest zróżnicowany regionalnie. Wyższy odsetek osób w wieku 80 lat i więcej odnotowywany jest wśród mieszkańców miast oraz w makroregionach południowo-zachodnim i centralnym. Najszybsze tempo starzenia ludności w ciągu minionego ćwierćwiecza odnotowywano w województwach: opolskim oraz zachodniopomorskim i śląskim (tutaj wskaźnik starości, czyli udział osób w wieku 65 lat i więcej w ogólnej liczbie populacji, w 2020 roku był szacowany na poziomie 19–20%). Obecnie najmłodszą strukturą wieku charakteryzuje się województwo pomorskie (wskaźnik starości w 2020 roku wynosił 17,4%) .

Tabela 1.1. Prognozowana mediana wieku oraz wskaźnik obciążenia demograficznego w Polsce i wybranych krajach w latach 2020–2100 (dane Eurostat, EUROPOP2019)

Mediana wieku ludności

Kraj

2020

2035

2050

2100

Hiszpania

44,3

49,1

50,1

50,2

Finlandia

43,1

46,2

48,4

50,8

Szwajcaria

42,7

45,5

46,7

47,1

Polska

41,3

47,5

50,9

51,5

Szwecja

40,5

42,3

43,1

46,9

Norwegia

39,9

42,6

44,8

48,0

Cypr

37,8

40,9

43,2

46,6

Wskaźnik obciążenia demograficznego

Kraj

2020

2035

2050

2100

Hiszpania

29,8

42,8

59,5

60,1

Finlandia

36,0

44,4

48,0

61,7

Szwajcaria

28,3

39,0

44,6

50,8

Polska

27,5

37,1

52,2

63,2

Szwecja

32,2

36,1

39,0

52,6

Norwegia

27,0

35,0

40,2

54,3

Cypr

24,2

31,8

35,3

52,2

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, EUROPOP2019, https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/DEMO_MLEXPEC/bookmark/table?lang=en&bookmarkId=eb24a8d3-8cc6-483a-b320-b7b0f55064f9 (dostęp: 6.12.2022).

1.1.2. Konsekwencje starzenia się społeczeństwa

Zróżnicowanie terytorialne, cechujące proces starzenia się populacji w Polsce, oznacza różne potrzeby opiekuńcze na wsi i w miastach dla najstarszych mieszkańców. Fakt, że coraz więcej ludzi ma szanse dożycia sędziwego wieku, jest niewątpliwym sukcesem społeczeństw, w znaczeniu zarówno budowania kapitału społecznego, jak i postępów medycyny. Niestety wiąże się także z nowymi wyzwaniami, z którymi muszą się mierzyć nie tylko władze publiczne na szczeblu centralnym i samorządowym, lecz także poszczególne jednostki i ich rodziny. W kolejnych kohortach wiekowych rośnie bowiem liczba osób niesamodzielnych z powodu fizycznej niepełnosprawności, zaburzeń funkcji poznawczych lub wielochorobowości, które pociągają za sobą konieczność sprawowania stałej opieki nad nimi. Według najnowszego badania _PolSenior2_, które przytacza dane GUS z 2018 roku, ograniczona zdolność do wykonywania codziennych czynności, trwająca co najmniej 6 miesięcy, dotyczyła 46,2% osób starszych, częściej kobiet niż mężczyzn (różnica na poziomie 6,3 p.p.) . Nieco starsze wyniki ogólnopolskiego badania _PolSenior1_ z 2012 roku wskazują, że wśród osób w wieku 65–69 lat pomocy w codziennych czynnościach wymagało 14,5% z nich, natomiast w grupie osób w wieku 80–84 lat – 48,6%, a w starszej populacji w wieku 85–89 lat – aż 62,5% . Sondaż Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) z 2019 roku pokazuje ponadto obraz potrzeb seniorów w zakresie zewnętrznej pomocy.

Z odpowiedzi osób deklarujących ograniczenia w wykonywaniu codziennych czynności wynika, że najbardziej potrzebują one:

• pomocy finansowej;

• pomocy w prowadzeniu gospodarstwa domowego;

• pomocy w załatwianiu spraw u lekarza, w urzędach itp.;

• porad w ważnych sprawach .

Wraz z wiekiem nie tylko pogarsza się stan zdrowia osób starszych, objawiający się większą zależnością od innych w codziennym funkcjonowaniu, lecz także pojawiają się zaburzenia funkcji poznawczych (_cognitive impairment_). We wspomnianym powyżej ogólnopolskim badaniu _PolSenior1_ częstość występowania tych dysfunkcji (o różnym stopniu nasilenia) wahała się od 44,1% wśród osób w wieku 65–69 lat do 91,3% wśród osób w wieku 90 lat i więcej . Na podstawie wyników najnowszego badania _PolSenior2_ szacuje się, że 16,8% osób w wieku 60 lat i więcej w Polsce prezentuje łagodne zaburzenia poznawcze, a u 15,8% wysunięto podejrzenie otępienia (od lekkiego do głębokiego). Podejrzenie łagodnych zaburzeń poznawczych i otępień stwierdzono łącznie u 24,7% seniorów w wieku 60–64 lat, u 41,1% w wieku 80–84 lat oraz u 69,3% w wieku 90 lat i więcej. Nie zaobserwowano różnic między płciami, poza najstarszą grupą wieku, w której otępienie można podejrzewać częściej u kobiet (58,9%) niż u mężczyzn (42,1%) . Według szacunków Komisji Europejskiej do 2060 roku liczba osób niesamodzielnych (w porównaniu z rokiem 2013) w UE może wzrosnąć o 40,4%, a w Polsce czy Finlandii – o 45%. Prognozy te dla krajów Europy Zachodniej są jeszcze bardziej niepokojące, np. w Belgii odsetek osób niesamodzielnych może się zwiększyć do 2060 roku o 64,5%, w Holandii o 49,7%, a w Wielkiej Brytanii o 48,8% .

Wzrost liczby osób niesamodzielnych, któremu towarzyszy obserwowany spadek potencjału opiekuńczego rodziny, stanowi wyzwanie związane z zapewnieniem opieki nad rosnącą liczbą osób przewlekle chorych, niesamodzielnych oraz niepełnosprawnych. Jedną z przewidywanych konsekwencji tego procesu będzie wzrost zapotrzebowania na usługi opiekuńcze i medyczne z zakresu opieki długoterminowej i paliatywnej dla osób starszych. Już teraz w Europie około 38% osób przebywających w placówkach opiekuńczych pozostaje w nich do końca życia. Według prognoz Ministerstwa Zdrowia w ciągu następnych 20 lat należy się spodziewać dwukrotnego wzrostu zapotrzebowania na opiekę długoterminową w naszym kraju.

1.2. Ogólna charakterystyka pacjentów opieki długoterminowej

W zakresie charakterystyki osób przebywających w zakładach opiekuńczo--leczniczych bądź zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych (ZOL/ZPO) i domach pomocy społecznej (DPS) Główny Urząd Statystyczny podaje jedynie ogólne informacje, to znaczy te dotyczące wieku i płci pacjentów, liczby pacjentów niewstających z łóżka, liczby osób objętych opieką (rocznie) oraz liczby wolnych i zajętych łóżek. Chociaż dane prezentowane przez GUS w Polsce oraz przez Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej (MRiPS) nieco się różnią, wyłania się z nich podobny obraz struktury wiekowej świadczeniobiorców (tab. 1.2 i 1.3).

Według danych GUS w ciągu 2020 roku 70,9 tys. osób w wieku 65 lat i więcej (o 11,4% mniej niż rok wcześniej) leczyło się w zakładach opiekuńczo-leczniczych, pielęgnacyjno-opiekuńczych, hospicjach oraz na oddziałach paliatywnych. Osoby w wieku 65 lat i więcej stanowiły 76,7% ogólnej liczby pacjentów tego typu placówek. W samych placówkach typu ZOL i ZPO około 52 tys. osób objętych było opieką w ciągu roku. W większości byli to pacjenci w wieku 65 lat i więcej (77,9%), a niemal połowa (45,2%) miała 80 lat i więcej . Także w sektorze pomocy społecznej w 2020 roku udział osób w wieku co najmniej 60 lat w ogólnej liczbie mieszkańców tych placówek zmniejszył się. W ośrodkach zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub w podeszłym wieku 97,9% z nich miało co najmniej 60 lat (98,2% w 2019 r.), w rodzinnych domach pomocy – 92,5% (w poprzednim roku było to 96,2%), a w domach pomocy społecznej wskaźnik ten obniżył się z 63,4 do 61,8%. Największy spadek udziału osób starszych w ogólnej liczbie mieszkańców odnotowano w środowiskowych domach samopomocy (z 26,0% w 2019 r. do 20,4% w 2020 r.) .

Tabela 1.2. Struktura wieku pacjentów w opiece długoterminowej w 2020 roku w Polsce – dane MRiPS

Liczba pacjentów w opiece stacjonarnej (ZOL/ZPO)

Liczba pacjentów w opiece domowej

Liczba pacjentów w opiece długoterminowej ogółem

Przedziały wiekowe

w tys.

w %

w tys.

w %

w tys.

w %

Poniżej 18 lat

0,5

1,2

0,8

1,2

1,3

1,2

18–39 lat

0,5

1,2

2,3

3,4

2,8

2,6

40–64 lat

4,1

9,9

8,1

12,0

12,1

11,2

65–79 lat

12,2

29,6

19,5

28,8

31,3

29,1

80 lat i więcej

24,0

58,1

36,9

54,6

60,2

55,9

RAZEM

41,3

100,0

67,6

100,0

107,7

100,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie raportu _Informacja o sytuacji osób starszych w Polsce za 2020 r._, Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej, Warszawa 2021.

Tabela 1.3. Struktura wieku pacjentów w zakładach opieki długoterminowej w 2020 roku w Polsce – dane GUS

Pacjenci

Z liczby ogółem w wieku

Osoby nieopuszczające łóżek

Ogółem w tys.

W tym kobiety

Do 18 lat

19–40

41–60

61–64

65–74

75–79

80 lat i więcej

2019

34,48

22,98

0,54

0,84

3,69

2,14

6,52

4,14

16,61

13,90

66,6%

1,6%

2,4%

10,7%

6,2%

18,9%

12,0%

48,2%

40,3%

2020

30,64

20,12

0,54

0,80

3,42

2,01

6,20

3,82

13,84

12,67

65,7%

1,8%

2,6%

11,1%

6,6%

20,2%

12,5%

45,2%

41,3%

* Łącznie z zakładami opiekuńczo-leczniczymi i pielęgnacyjno-opiekuńczymi typu psychiatrycznego, hospicjami oraz oddziałami opieki paliatywnej.

Źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Głównego Urzędu Statystycznego _Zdrowie i ochrona zdrowia w 2020 roku_, Warszawa 2021.

Wyżej wymienione raporty nie podają jednak szczegółowych danych na temat różnic w stanie zdrowia osób przebywających w ZOL/ZPO oraz w DPS. Bardziej szczegółowe informacje zawiera najnowszy raport GUS _Sytuacja osób starszych w Polsce w 2020 r._, który odnosi się do ogólnej sytuacji zdrowotnej oraz korzystania z opieki zdrowotnej i pomocy społecznej przez seniorów w naszym kraju. Publikacja ta poświęcona jest opisowi różnych aspektów życia osób starszych w Polsce. Scharakteryzowano w niej ich populację oraz zaprezentowano sytuację ekonomiczną oraz mieszkaniową, a także wybrane zagadnienia związane ze zdrowiem, pomocą społeczną oraz aktywnością ludzi w podeszłym wieku. Brakuje jednak danych typowo odnoszących się do opieki długoterminowej, które pozwoliłyby porównać polskiego seniora z równolatkami z innych krajów.

Takich danych dostarczają m.in. projekty badawcze realizowane w ramach badań wieloośrodkowych (przykładem jest projekt naukowy pod nazwą _Comparing the effectiveness of PAlliative Care for Elderly people in long-term care facilities in Europe_ o akronimie _PACE_; finansowany przez Komisję Europejską z 7. Programu Ramowego FP7-HEALTH-2013-INNOVATION-1 i współfinansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w Polsce) czy badania własne, które obejmują reprezentatywną próbę placówek z całego kraju i pozwalają na porównanie pacjentów między typami placówek opiekuńczych (np. projekt badawczy pt. _Determinanty jakości opieki nad osobami chorymi na demencję w placówkach opieki długoterminowej w Polsce_, zrealizowany w Uniwersytecie Jagiellońskim – Collegium Medicum).

Wyniki badania SHELTER (_Services and Health for Elderly in Long TERm care_) oraz badania własne wskazują, że pacjenci placówek opieki długoterminowej w Polsce w porównaniu z wybranymi krajami Europy są przeciętnie młodsi, ale bardziej schorowani. Częściej występuje u nich całkowita niesamodzielność (61,0%), poważne zaburzenia funkcji poznawczych (42,0%), zaburzenia zachowania (49,5%) czy całkowite lub częściowe nietrzymanie moczu (85,7%) . Jest to spowodowane gorszym stanem pacjentów w momencie ich przyjęcia do placówki, co wiąże się z długim czasem oczekiwania na przyjęcie do zakładu i niską dostępnością bazy łóżkowej w opiece stacjonarnej w naszym kraju. Należy jednak podkreślić, że polskie dane przedstawione w tabeli 1.4 dotyczą pacjentów z zaburzeniami funkcji poznawczych, u których prezentowane problemy występują relatywnie częściej niż u ogółu pacjentów w opiece instytucjonalnej.

Badania przeprowadzone na polskich danych przez badaczy z Uni-wersytetu Jagiellońskiego – Collegium Medicum umożliwiają przedstawienie szczegółowej charakterystyki epidemiologicznej i porównania pacjentów ZOL/ZPO z mieszkańcami DPS. Osoby starsze przebywające w warunkach opieki instytucjonalnej cierpią na wiele schorzeń o charakterze przewlekłym. Częstość ich występowania jest wyższa niż w populacji ogólnej osób po 65. roku życia. Około 41,7% pacjentów opieki długoterminowej realizowanej w warunkach stacjonarnych choruje na nadciśnienie, a blisko połowa (45,1%) ma rozpoznaną chorobę niedokrwienną serca. Porównując oba typy placówek i przebywające w nich osoby, można zauważyć, że pacjenci ZOL/ZPO i mieszkańcy DPS dla osób starszych i przewlekle chorych różnią się przede wszystkim stopniem niesamodzielności (głównym powodem jest kryterium przyjęcia do ZOL/ZPO, którego podstawą jest Indeks Barthel poniżej 40 punktów – zobacz rozdz. 2). Ta niesamodzielność spowodowana jest najczęściej powikłaniami udaru mózgu lub innych zaburzeń neurologicznych, które prowadzą do upośledzenia sprawności (stan po udarze, porażenie połowicze, porażenie kończyn dolnych lub czterokończynowe) oraz złamań kości (8,5%). U pacjentów ZOL/ZPO częściej występują: całkowite nietrzymanie moczu (79,2%) i stolca (58,5%), zaburzenia odżywienia, niski BMI (_Body Mass Index_ – wskaźnik masy ciała) poniżej 18,5 kg/m2 (17,2%), odleżyny (12,2%) i wszystkie czynniki ryzyka rozwoju odleżyn. U mieszkańców DPS na pierwszy plan wysuwają się przewlekłe schorzenia internistyczne obok typowych tzw. dużych zespołów geriatrycznych (_Giant Geriatric Problems_). Częściej u nich stwierdzono choroby zapalne stawów (4,0%) i zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (8,9%), osteoporozę (7,1%), rozrost gruczołu krokowego (4,3%), choroby układu trawiennego (11,7%) czy inne choroby somatyczne, np. przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (13,6%). Interesujące jest to, że niemal co drugi chory (bez względu na miejsce pobytu) ma rozpoznanie choroby Alzheimera lub innego typu otępienia . Wybrane paramenty dotyczące występowania chorób u pacjentów i mieszkańców opieki długoterminowej przedstawiono w tabeli 1.5.

Tabela 1.4. Podstawowa charakterystyka pacjentów przebywających w placówkach opieki długoterminowej w wybranych krajach Europy

----------------------------------------------------- ----------- -------- ---------- --------- --------
Charakterystyka Finlandia Włochy Holandia Polska* Anglia
Wiek – średnia 84,8 83,5 81,0 80,0 84,5
% osób niesamodzielnych 26,7 42,2 23,4 61,0 62,1
% osób z poważnymi zaburzeniami funkcji poznawczych 16,9 35,0 15,7 42,0 28,6
Częstość występowania depresji 35,9 36,8 39,4 38,6 32,0
Częstość występowania zaburzeń zachowania 46,3 25,9 27,0 49,5 31,4
Częstość występowania bólu 46,0 21,7 43,8 7,7 38,8
Częstość nietrzymania moczu 82,9 76,7 63,7 85,7 79,3
----------------------------------------------------- ----------- -------- ---------- --------- --------

* Prezentowane dane dotyczą pacjentów z zaburzeniami funkcji poznawczych.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: V. Kijowska, I. Barańska, K. Szczerbińska, _Health, functional, psychological and nutritional status of cognitively impaired long-term care residents in Poland_, Eur. Geriatr. Med. 2020, 11(2): 255–267; G. Onder, I. Carpenter, H. Finne-Soveri i wsp. _Assessment of nursing home residents in Europe: The Services and Health for Elderly in Long TERm care_ (_SHELTER_) _study_. BMC Health Serv. Res. 2012, 12(1): 5.

We wspominanym wcześniej projekcie _PACE_, którego celem było porównanie jakości opieki paliatywnej nad osobami starszymi przebywającymi w placówkach opiekuńczych w sześciu krajach w Europie, oszacowano, że mediana czasu pobytu osób, które zmarły w ZOL/ZPO, wynosi w Polsce zaledwie 60 dni. To ponad 11 razy mniej niż w analogicznym typie placówek opiekuńczych (_nursing homes_) w Holandii. Jest to związane głównie z tym, że przy niskiej dostępności łóżek w ZOL/ZPO pacjenci trafiają tam w bardzo złym stanie, wówczas gdy rodzina nie może już podołać trudom opieki. Na podstawie skali GDS (_Global Deterioration Scale_) oszacowano, że 81% osób umierających w ZOL/ZPO charakteryzuje się bardzo głębokimi zaburzeniami poznawczymi, ma zanik zdolności werbalnych, pełne nietrzymanie moczu, wymaga pomocy w myciu i karmieniu oraz odznacza się znacznym ograniczeniem zdolności do poruszania się. Ponad 2/3 pacjentów ZOL/ZPO (66,1%) w Polsce i 72,2% pacjentów analogicznych placówek w Holandii cierpi na otępienie w momencie śmierci. Odsetek pacjentów z ciężką postacią otępienia jest jednak wyższy w Polsce (69,0% vs. 51,3% w Holandii).

Z kolei w przypadku mieszkańców DPS możemy zaobserwować, że przeciętny czas pobytu osoby zmarłej w placówce jest zdecydowanie dłuższy niż w ZOL/ZPO. Mediana czasu pobytu w tego typu placówkach w Polsce wynosiła 1007 dni (blisko 3 lata), a maksimum 12 365 dni (prawie 34 lata). Oznacza to, że większość osób przyjętych do DPS przebywa tam przez wiele lat i zostaje do końca życia. Blisko 3/4 mieszkańców DPS w momencie śmierci cierpiało na otępienie, z czego 57,6% miało ciężkie zaburzenia funkcji poznawczych.

W kontekście tych danych poważnym wyzwaniem dla personelu placówek opiekuńczych jest opieka nad umierającymi pacjentami. W badaniu _PACE_ odsetek pacjentów, którzy u kresu życia zostali skierowani do szpitala lub hospicjum był w Polsce zdecydowanie wyższy niż w podobnych zakładach w Europie (39,7% – Polska, 19,3% – Holandia, 17,8% – Belgia, 18,4% – Anglia, 15,2% – Finlandia) . Może to oznaczać, że personel tych placówek nie jest wystarczająco dobrze przygotowany do świadczenia opieki nad osobą umierającą. Tymczasem zagadnienie odpowiedniej opieki u kresu życia nabiera szczególnego znaczenia właśnie w placówkach opiekuńczych – wchodzi ona w zakres opieki długoterminowej, stanowiąc niezwykle ważny jej element .

Tabela 1.5. Występowanie chorób u osób przebywających w placówkach opiekuńczych w Polsce

------------------------------------------- ------------------ ----------------
Charakterystyka Pacjenci ZOL/ZPO Mieszkańcy DPS
Choroba nadciśnieniowa 39,7 44,0
Choroba niedokrwienna serca 44,6 45,7
Przewlekła niewydolność serca 25,3 17,9
Depresja 8,8 15,6
Stan po udarze mózgu 31,0 9,1
Porażenie połowicze 20,7 4,8
Paraplegia, porażenie czterokończynowe 8,5 1,1
Choroba zwyrodnieniowa stawów M15-19 8,4 11,7
Zniekształcenia/choroba kręgosłupa M40-54 1,3 8,9
Osteoporoza 1,6 7,1
Stan po złamaniu kości udowej 8,5 1,4
POChP 4,1 13,6
Cukrzyca 24,2 21,0
Choroby układu trawiennego 5,7 11,7
------------------------------------------- ------------------ ----------------

POChP – przewlekła obturacyjna choroba płuc.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: V. Kijowska, M. Wilga, K. Szczerbińska, _Występowanie chorób przewlekłych i problemów geriatrycznych – porównanie pacjentów zakładów opiekuńczo-leczniczych z mieszkańcami domów pomocy społecznej._ Pol. Merkur. Lek. 2016, 41(242): 84–89.

Podsumowując, przyspieszone starzenie się społeczeństwa polskiego, przy stosunkowo złej kondycji seniorów wyrażającej się wielochorobowością, niesamodzielnością i częstymi zaburzeniami poznawczymi, wymaga rozwoju i integracji różnych form opieki zdrowotnej i pomocy społecznej, w tym opieki długoterminowej w celu zapewnienia opieki nad rosnącą populacją osób starszych i ich opiekunów. Tym zagadnieniom poświęcone są kolejne rozdziały tego tomu.

Pytania sprawdzające

1. Przedstaw podstawowe wskaźniki demograficzne charakteryzujące populację polskich seniorów.

2. Jaka jest struktura wieku osób starszych przebywających w domach pomocy społecznej i w ZOL/ZPO?

3. W jaki sposób pandemia COVID-19 wpłynęła na wskaźniki przeciętnej długości życia w Polsce?

4. W jaki sposób osoby starsze przebywające w ZOL i DPS różnią się między sobą?

Piśmiennictwo

1. EUROSTAT, https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/DEMO_MLEXPEC/bookmark/table?lang=en&bookmarkId=eb24a8d3-8cc6-483a-b320-b7b0f55064f9 (dostęp: 6.12.2022).

2. Raport Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej: _Informacja o sytuacji osób starszych w Polsce za 2020 r_. Warszawa 2021.

3. Raport _State of Health in the EU. Companion Report 2021_. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2022, doi:10.2875/835293.

4. GUS: _Trwanie życia w 2020 roku_. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2021.

5. GUS: _Prognoza ludności na lata 2015–2050_. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014.

_6. Population projections in the EU_. EuroPop2019. Eurostat 2020, https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?oldid=497115#Population_projections_by_country (dostęp: 6.12.2022).

7. GUS: _Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się ludności Polski w świetle prognozy na lata 2014‒2050_. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/sytuacja-demograficzna-osob-starszych-i-konsekwencje-starzenia-sie-ludnosci-polski-w-swietle-prognozy-na-lata-2014-2050,18,1.html (dostęp: 15.07.2022).

8. GUS: _Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2020 roku_. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2021.

9. Wizner B., Kujawska-Danecka H., Hajduk A. i wsp.: _Ocena stanu funkcjonalnego u osób w starszym wieku_. W: P. Błędowski, T. Grodzicki, M. Mossakowska, T. Zdrojewski (red.), _PolSenior 2. Badanie poszczególnych obszarów stanu zdrowia osób starszych, w tym jakości życia związanej ze zdrowiem_. Gdański Uniwersytet Medyczny, Gdańsk 2021: 181–202.

10. Wizner B., Skalska A., Klich-Rączka A. i wsp.: _Ocena stanu funkcjonalnego u osób w starszym wieku_. W: M. Mossakowska, A. Więcek, P. Błędowski (red.), _Aspekty medyczne, psychologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce_. Termedia Wydawnictwa Medyczne, Poznań 2012: 81–94.

11. CBOS: _Jakiej pomocy potrzebują osoby starsze i kto im jej udziela?_ Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2019.

12. Klich-Rączka A., Siuda J., Piotrowicz K. i wsp.: _Zaburzenia funkcji poznawczych u osób w starszym wieku_. W: M. Mossakowska, A. Więcek, P. Błędowski (red.), _Aspekty medyczne, psychologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce_. Termedia Wydawnictwa Medyczne, Poznań 2012: 109–122.

13. Klich-Rączka A., Piotrowicz K., Kujawska-Danecka H. i wsp.: _Zaburzenia funkcji poznawczych_. W: P. Błędowski, T. Grodzicki, M. Mossakowska, T. Zdrojewski (red.), _PolSenior 2. Badanie poszczególnych obszarów stanu zdrowia osób starszych, w tym jakości życia związanej ze zdrowiem_. Gdański Uniwersytet Medyczny, Gdańsk 2021: 293–310.

14. European Commission: _The 2015 Ageing Report: Economic and budgetary projections for the 28 EU Member States_ (_2013–2060_), https://ec.europa.eu/economy_finance/publications/european_economy/2015/ee3_en.htm (dostęp: 8.01.2021).

15. _Zdrowie i ochrona zdrowia w 2020 roku_. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2021.

16. _Sytuacja osób starszych w Polsce w 2020 roku_, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, Białystok 2021.

17. Kijowska V., Barańska I., Szczerbińska K.: _Health, functional, psychological and nutritional status of cognitively impaired long-term care residents in Poland_. Eur. Geriatr. Med. 2020, 11(2): 255–267.

18. Onder G., Carpenter I., Finne-Soveri H. i wsp.: _Assessment of nursing home residents in Europe: The Services and Health for Elderly in Long TERm care_ (_SHELTER_) _study_. BMC Health Serv. Res. 2012, 12(1): 5.

19. Kijowska V., Wilga M., Szczerbińska K.: _Występowanie chorób przewlekłych i problemów geriatrycznych – porównanie pacjentów zakładów opiekuńczo-leczniczych z mieszkańcami domów pomocy społecznej._ Pol. Merkur. Lek. 2016, 41(242): 84–89.

20. Honinx E., van Dop N., Smets T. i wsp.: _Dying in long-term care facilities in Europe: The PACE epidemiological study of deceased residents in six countries_. BMC Pub. Health, 2019, 19(1): 1199.

21. Smets T., Pivodic L., Piers R. i wsp.: _The palliative care knowledge of nursing home staff: The EU FP7 PACE cross-sectional survey in 322 nursing homes in six European countries_. Palliat. Med. 2018, 32(9): 1487–1497.PRZYPISY

Stosunek liczby osób w wieku nieprodukcyjnym (czyli dzieci i osób starszych) do liczby osób w wieku produkcyjnym (15–64 lat).

Sposób i tryb kierowania osób do zakładów opiekuńczych oraz zasady ustalania odpłatności za pobyt określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 25 czerwca 2012 roku w sprawie kierowania do zakładów opiekuńczo-leczniczych i pielęgnacyjno-opiekuńczych (Dz.U. 2012, nr 12, poz. 731).

IADL – skala oceniająca samodzielność w zakresie złożonych czynności życia codziennego takich jak, np.: korzystanie z telefonu, środków transportu publicznego, robienie zakupów. ADL – skala oceniająca samodzielność w zakresie podstawowych czynności życia codziennego takich jak, np.: utrzymywanie higieny, umiejętność samodzielnego ubierania się, korzystania z toalety, spożywania posiłku.