Opieka nad osobami starszymi - ebook

Przedmowa

Dane statystyczne z przełomu XX i XXI wieku informują o znaczącym wydłużaniu się średniej długości ludzkiego życia i tym samym czasu trwania starości. Świat starzeje się, a do państw określanych jako stare demograficznie dołączyła także Polska, w której tempo starzenia się społeczeństwa jest bardzo szybkie.

Na przestrzeni wieków interesowano się ludźmi starszymi, a podejście do nich ulegało zmianom – w pewnych okresach doceniano ich życiowe doświadczenie i mądrość, w innych ich marginalizowano. W świadomości społecznej starsi ludzie niestety często traktowani są jako grupa homogeniczna, a społeczno-kulturowy obraz starszego człowieka jest negatywny, utożsamiany ze zniedołężnieniem (zarówno w aspekcie somatycznym, jak i psychospołecznym), biernością, samotnością, niesamodzielnością. Seniorzy, określając swoją tożsamość, także sięgają do gotowych stereotypów na temat starości, co niestety potęguje niekorzystne konsekwencje dla sposobu jej doświadczania przez nich samych. Negatywne stereotypy dotyczące starzenia się rzutują również negatywnie na wyobrażenia, jakie mają o tym okresie młode osoby, i na ich stosunek do osób starszych.

Okres starzenia się i starości to nie tylko pora nasilania się zmian w stanie fizycznym, przejawiających się w głównej mierze uciążliwymi dolegliwościami oraz wielochorobowością. To normalna faza życia człowieka, mająca swoje wady i zalety. To także okres aktywności seniorów na uniwersytetach trzeciego wieku, w kołach zainteresowań czy stowarzyszeniach.

Jako autorzy podręcznika założyliśmy, że starość ma charakter interdyscyplinarny i należy ją rozpatrywać nie tylko w aspekcie stricte medycznym, lecz także jako proces obejmujący mnóstwo innych zjawisk ze wszystkich dziedzin życia.

Podręcznik „Opieka nad osobami starszymi. Przewodnik dla zespołu terapeutycznego” jest szczegółowym opracowaniem zbiorowym obejmującym wiele dziedzin oraz ujmującym w jedną całość najważniejsze problemy dotyczące populacji osób starszych. Uwzględniono w nim trzy aspekty funkcjonowania osób starszych – biologiczny, psychologiczny i społeczny. W książce omówiono m.in. takie zagadnienia, jak: rozwój geriatrii i gerontologii w Polsce, polityka senioralna w Polsce, Europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej oraz główne jednostki chorobowe występujące u seniorów. Ponadto opisane zostały dwa zjawiska powszechne w tej grupie wiekowej – przemoc i niepełnosprawność.

Podręcznik adresowany jest przede wszystkim do studentów kierunków medycznych, psychologicznych i społecznych, w ramach których poruszana jest tematyka z zakresu geriatrii i gerontologii społecznej. Ponadto odbiorcami książki mogą być zawodowo czynni lekarze, pielęgniarki, fizjoterapeuci, psycholodzy, specjaliści zdrowia publicznego i opiekunowie osób starszych. Informacje w nim zawarte mogą być wykorzystane w ramach kursów, szkoleń, warsztatów i studiów podyplomowych. Odbiorcami publikacji mogą być także wszystkie osoby niezwiązane zawodowo z medycyną, a interesujące się tematyką geriatryczno-gerontologiczną.

Autorami poszczególnych rozdziałów podręcznika są wybitni eksperci w swoich dziedzinach, autorytety naukowe w Polsce i poza granicami kraju, zwracający uwagę na istotne problemy występujące wśród osób starszych. Daje to gwarancję, że będzie on stanowił swego rodzaju kompendium wiedzy geriatryczno-gerontologicznej, w którym w sposób holistyczny ujęto problem starzenia się społeczeństwa oraz usystematyzowano aktualną wiedzę na temat starzenia się i starości.

dr n. o zdrowiu Mateusz Cybulski
prof. dr hab. n. med. Elżbieta Krajewska-KułakRozdział 1 Zarys rozwoju geriatrii i gerontologii w Polsce Katarzyna Szczerbińska

Historia rozwoju geriatrii

Termin „gerontologia” jest stosowany w odniesieniu do wielodyscyplinarnego obszaru nauki zajmującej się wszystkimi aspektami starzenia się i starości, włączając w to zagadnienia dotyczące zdrowia, biologii, psychologii i socjologii, jak również problemy z dziedziny ekonomii i uwarunkowań środowiskowych życia. Po raz pierwszy pojęcie gerontologii zaproponował w 1903 roku zoolog i mikrobiolog rosyjski Ilia Miecznikow, wywodząc je z greckich słów: geron – starzec i logos – nauka. Ze względu na wielodyscyplinarny charakter wyróżnia się gerontologię społeczną (np. gerontopsychologię, gerontopedagogikę), gerontologię doświadczalną, która skupia się na badaniu mechanizmów starzenia się na modelach zwierzęcych, oraz gerontologię kliniczną, nazywaną medycyną wieku podeszłego, czyli geriatrię. Pojęcie geriatrii po raz pierwszy pojawiło się na początku ubiegłego wieku. Wprowadził je w 1909 roku wiedeński lekarz Ignatz Leo Nasher, publikując artykuł pt. „Geriatrics” w czasopiśmie „New York Medical Journal” i postulując w nim konieczność wyodrębnienia specjalnej dyscypliny klinicznej, która odnosiłaby się do chorób wieku podeszłego. Pojęcie geriatrii na stałe weszło do terminologii medycznej w 1915 roku, gdy Nasher założył towarzystwo New York Geriatrics Society . W Wielkiej Brytanii szczególne zasługi dla rozwoju geriatrii położyła dr Marjory Warren (1897–1960), która wraz z Ferguson Anderson i Lionel Cosin sformułowała zasady całościowej oceny geriatrycznej (COG) pacjentów w podeszłym wieku. Postulowała także utworzenie nowej specjalizacji medycznej – geriatrii, wydzielenie specjalistycznych oddziałów geriatrycznych w szpitalach ogólnych oraz szkolenie studentów medycyny w zakresie opieki nad chorymi w starszym wieku przez specjalistów geriatrii lub lekarzy mających wieloletnie doświadczenie w leczeniu osób starszych. Doktor Warren w 1947 roku założyła Medical Society for Care of the Elderly. Dzięki jej staraniom w 1950 roku geriatria została formalnie uznana przez brytyjskie Ministerstwo Zdrowia i NHS (National Health Service) jako specjalizacja medyczna . Zaproponowane wówczas zasady opieki geriatrycznej, tj. podejście zespołowe, wielodyscyplinarność i kompleksowość oraz zapewnienie ciągłości i koordynacja opieki, do dziś nie straciły na znaczeniu. Już wtedy zwrócono uwagę na konieczność dostosowania warunków szpitalnych do opieki nad starszym pacjentem, znaczenie wczesnego wykrywania problemów zdrowotnych i wdrażania leczenia oraz szybkiego uruchamiania i rehabilitacji w celu skrócenia czasu hospitalizacji osób w podeszłym wieku.

W Polsce pierwsze placówki geriatryczne powstały w latach 50. XX wieku. W roku 1956 dr Bogdan Snarski, balneolog, zorganizował pierwsze sanatorium geriatryczne w Inowrocławiu. W roku 1960 dr Danuta Jakubowska i prof. Wojciech Pędich (późniejszy prezes Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego) uruchomili pierwszą poradnię geriatryczną w Opolu. Z kolei w roku 1961 powstały pierwsze dwa szpitalne oddziały geriatryczne: dr Kinga Wiśniewska-Roszkowska poprowadziła oddział w Łodzi, a dr Bogna Żakowska-Wachelko w Katowicach. Obie Panie doktor były też autorkami pierwszych polskich podręczników geriatrii.

Działalność naukowa i dydaktyczna

W 1967 roku z inicjatywy dr. Lucjana Dobrowolskiego utworzono Sekcję Geriatryczną Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, a w 1973 roku na wniosek prof. Jerzego Piotrowskiego powstało Polskie Towarzystwo Gerontologiczne (PTG). Kolejnym krokiem w rozwijaniu gerontologii było założenie przez prof. Wojciecha Pędicha wydawnictwa pt. „Zeszyty Problemowe Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego”, które następnie przekształciły się w czasopismo naukowe „Gerontologia Polska” . Począwszy od 2007 roku zaczęto wydawać kwartalnik „Geriatria” – czasopismo, którego celem jest przede wszystkim pokazywanie odrębności medycyny wieku podeszłego.

Geriatrię, jako nową specjalizację medyczną, wprowadzono już w latach 60. ubiegłego wieku, a w roku 1994 z inicjatywy prof. Tadeusza Wróblewskiego powołano Kolegium Lekarzy Specjalistów Geriatrii w Polsce (KLSGwP) skupiające niemal wszystkich lekarzy tej specjalności. Towarzystwo to, obecnie reprezentowane przez dr hab. Barbarę Gryglewską, jest członkiem EUGMS – Europejskiej Unii Specjalistów Medycyny Geriatrycznej, zrzeszającej geriatrów krajów Europy.

W rozwoju geriatrii i gerontologii fundamentalne znaczenie miało utworzenie placówek akademickich zajmujących się tymi zagadnieniami. W 1974 roku z inicjatywy prof. Wojciecha Pędicha powstał na Wydziale Lekarskim Akademii Medycznej w Białymstoku Zakład Gerontologii, który w 1994 roku przekształcił się w Zakład Gerontologii Klinicznej i Społecznej, natomiast w Krakowie w 1980 roku powołano pierwszą w Polsce Klinikę Geriatrii w ówczesnej Akademii Medycznej (obecnie Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum), na której czele stanął prof. Józef Kocemba (obecnie prof. Tomasz Grodzicki). W 1982 roku staraniem prof. Haliny Szwarc powstała Katedra Gerontologii w ramach Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego (CMKP) w Warszawie. W kolejnym roku utworzono w jej strukturach Oddział Terapii Geriatrycznej, którego ordynatorem został prof. Tadeusz Wróblewski. Oddział ten powstał na bazie zakładu opiekuńczo-leczniczego w Henrykowie (obecnie dzielnica Warszawy), a następnie został przekształcony w Klinikę Geriatrii, która istniała w tej lokalizacji do 1998 roku . Po czteroletniej przerwie, w 2002 roku, utworzono Zakład Geriatrii Klinicznej, który był prowadzony przez prof. Krzysztofa Galusa. Następnie (w roku 2006) Zakład przekształcono w Klinikę Geriatrii w Warszawskim Uniwersytecie Medycznym (obecnie pod kierunkiem dr Katarzyny Broczek). W kolejnych latach powstały: Klinika Geriatrii w Szpitalu Uniwersyteckim nr 1 w Bydgoszczy kierowana przez prof. Kornelię Kędziorę-Kornatowską, Klinika Geriatrii w Uniwersytecie Medycznym w Łodzi kierowana przez prof. Tomasza Kostkę (w 2005 roku) oraz założona przez prof. Katarzynę Wieczorowską-Tobis Katedra Geriatrii i Gerontologii w Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu. Od kilku lat w Górnośląskim Centrum Medycznym w Ochojcu w ramach Katedry Chorób Wewnętrznych Śląskiego Uniwersytetu Medycznego działa Klinika Geriatrii prowadzona przez dr hab. Jana Szewieczka. Z kolei we Wrocławiu Klinika Chorób Wewnętrznych, Geriatrii i Alergologii funkcjonuje w Samodzielnym Publicznym Szpitalu Klinicznym nr 1, gdzie dr Zbigniew Machaj, pełniący od wielu lat funkcję wojewódzkiego konsultanta ds. geriatrii, istotnie wspiera jej rozwój.

W latach 80. XX wieku w najprężniej działających ośrodkach akademickich do programu kształcenia studentów medycyny wprowadzone zostały pierwsze zajęcia z zakresu geriatrii (w Akademii Medycznej w Krakowie) oraz zajęcia z gerontologii klinicznej i społecznej (w Akademii Medycznej w Białymstoku). W kolejnych latach szkolenie przeddyplomowe z geriatrii wdrożono także w innych uczelniach medycznych: w Gdańsku, Bydgoszczy, Lublinie i na Śląsku. Dzięki staraniom środowiska geriatrów od 2016 roku przedmiot geriatria będzie obligatoryjny w programach studiów medycznych. Niestety według opublikowanego w 2015 roku raportu Najwyższej Izby Kontroli (NIK) szkolenie studentów medycyny w tym zakresie nadal nie jest prowadzone na wielu wydziałach lekarskich uczelni medycznych w Polsce .

Badania naukowe

Niewątpliwie pionierem gerontologii społecznej w Polsce był prof. Jerzy Piotrowski. Prowadzone przez niego badania populacyjne w końcu lat 60. ubiegłego wieku dostarczyły podstaw do pierwszego naukowego opracowania dotyczącego sytuacji społecznej i zdrowotnej ludzi starszych w Polsce. Przez wiele lat badania prof. Piotrowskiego były jedynym punktem odniesienia dla wszelkich innych prac z zakresu gerontologii. Dopiero po 30 latach PTG wystąpiło z inicjatywą przeprowadzenia ogólnopolskich badań poświęconych sytuacji osób starszych, które w dużym stopniu nawiązywały do badań wielkiego poprzednika. „Polska starość”, publikacja zawierająca wyniki projektu realizowanego w latach 1999–2001 pod kierunkiem prof. Brunona Synaka z Uniwersytetu Gdańskiego, była pierwszą od wielu lat pracą, która skupiała poglądy geriatrów i gerontologów, przedstawiając wieloaspektową analizę jakości życia populacji osób starszych na przełomie wieków. Autorami byli naukowcy i eksperci, którzy przyczynili się do znacznego rozwoju gerontologii w ostatnich latach.

Istotny wkład w badania nad populacją osób starszych wnieśli również prof. Wojciech Roszkowski i prof. Wiktor Szostak, którzy w latach 80. wzięli udział w międzynarodowym projekcie SENECA (Survey in Europe on Nutrition and the Elderly: a Concerned Action), poświęconym ocenie stanu odżywienia i stylu życia osób w wieku podeszłym, wylosowanych w 19 miastach w 11 krajach Europy, w tym w Polsce.

Niewątpliwie bardzo ważnym dla rozwoju polskiej gerontologii i geriatrii osiągnięciem było przeprowadzenie w latach 2007–2010 ogólnopolskiego projektu badawczego „Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce” (PolSenior) pod kierunkiem prof. Piotra Błędowskiego, ówczesnego prezesa PTG . Projekt realizowany był przez kilka ośrodków w kraju i skupił wielu doświadczonych badaczy z różnych dziedzin medycyny (m.in. geriatrii, kardiologii, neurologii, nefrologii, psychiatrii, endokrynologii, epidemiologii, reumatologii), biologii molekularnej, socjologii, psychologii, ekonomii i demografii. Dzięki tak szerokiemu podejściu możliwa była wielowymiarowa analiza uwzględniająca kontekst wielodyscyplinarnej, czyli kompleksowej, oceny geriatrycznej. Należy podkreślić, że do podjęcia wspomnianych zagadnień znacząco przyczyniły się wcześniej realizowane projekty badawcze: badania stulatków „PolStu99” (w latach 1999–2001) oraz program pn. „Genetyczne i środowiskowe czynniki długowieczności polskich stulatków – PolStu2001”. Wzbudziły one zainteresowanie zagadnieniem długowieczności i potrzebę poznania kondycji Polaków w wieku podeszłym.

Wśród ośrodków badawczych szczególną pozycję zawsze zajmował Zakład Gerontologii Klinicznej i Społecznej Akademii Medycznej w Białymstoku kierowany przez prof. Wojciecha Pędicha, którego zainteresowania skupiły się wokół zagadnień społecznych. Profesor prowadził unikalne badania dotyczące wpływu regionalnych różnic kulturowych i etnicznych na kondycję zdrowotną populacji osób starszych w Polsce. Wśród wielu programów badawczych realizowanych w Zakładzie duże znaczenie miała współpraca z Regionalnym Biurem WHO w Kopenhadze w zakresie międzynarodowych badań pt. „Study of Health Care in the Elderly” (w latach 1978–1994), a także udział w programie „The elderly in eleven countries” w 1977 r. oraz w projekcie EUROBES (Das Europäische Netzwerk Bürgerangagement-Selbshilfe). Prof. Barbara Bień, jako kontynuatorka badań społecznego nurtu gerontologii, ma szczególne osiągnięcia w obszarze badań jakości życia opiekunów osób starszych – swoje zainteresowania rozwijała w ramach finansowanych przez Komisję Europejską (KE) międzynarodowych projektów badawczych COPE (Carers of Older People in Europe; w latach 1998–2000) oraz EUROFAMCARE (Services for Supporting Family Carers of Elderly People in Europe: Characteristics, Coverage and Usage; w latach 2003–2005). Z kolei w ośrodku warszawskim zespół prof. T. Wróblewskiego prowadził badania nad układem krążenia, poświęcając szczególną uwagę chorobie zarostowej naczyń u osób starszych .

Kierowana przez prof. J. Kocembę, a następnie prof. T. Grodzickiego Katedra Chorób Wewnętrznych i Gerontologii w Krakowie, posiadając większe zaplecze szpitalne, wiodła prym w badaniach klinicznych. W latach 1985–1995 zespół prof. J. Kocemby przeprowadził pierwsze prospektywne badania epidemiologiczne wśród mieszkańców jednej z dzielnic Krakowa w wieku 75 lat i starszych. W latach 1991–1997, w ramach międzynarodowego projektu SYSTEUR (Isolated Systolic Hypertension Trial in the Elderly), zrealizował badania dotyczące oceny wpływu leczenia izolowanego nadciśnienia skurczowego u osób starszych na występowanie powikłań sercowo-naczyniowych oraz na rokowanie. Ponadto Katedra uczestniczyła w międzynarodowych programach badawczych dotyczących upadków (ProFaNE – Prevention of Falls Network Europe; w latach 2003–2007), otępienia (liczne badania kliniczne), sarkopenii (SPRINTT – Sarcopenia and Physical Frailty in Older People: Multicomponent Treatment Strategies; projekt obecnie realizowany pod kierunkiem dr hab. Anny Skalskiej) oraz zespołu słabości (FRAILTOOLS – projekt zmierzający do opracowania zestawu narzędzi do rozpoznawania zespołu słabości w różnych grupach osób starszych).

W ośrodku krakowskim istotny wkład w rozwój gerontologii społecznej wniósł również zespół prof. Beaty Tobiasz-Adamczyk, kierownika Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej, przez udział w międzynarodowych projektach dotyczących promocji zdrowia osób starszych (HealthPro Elderly – Evidence Based Guidelines on Health Promotion for Older People: Social determinants, Inequality and Sustainability; w latach 2003–2008), przemocy wobec osób starszych (Breaking the taboo – Empowering health and social service professionals to combat violence against older women within families; program Daphne II w latach 2007–2009) oraz budowania sieci społecznych wśród osób starszych (COURAGE – Collaborative Research on Ageing in Europe – Wieloośrodkowe badanie nad starzeniem się populacji w Europie; 7FP w latach 2009–2012). Profesor B. Tobiasz-Adamczyk jest autorką licznych prac poświęconych zagadnieniom jakości życia kobiet w starszym wieku oraz percepcji przemocy wobec osób starszych. W roku 2013 w ramach Katedry została utworzona Pracownia Badań nad Starzejącym się Społeczeństwem, w której obecnie realizowany jest program badawczy, poświęcony jakości opieki nad osobami starszymi umierającymi w placówkach opiekuńczych (PACE – Comparing the Effectiveness of Palliative Care for Elderly People in Long-term Care Facilities in Europe; projekt finansowany przez KE w ramach 7FP prowadzony pod kierunkiem dr hab. Katarzyny Szczerbińskiej).

Zagadnienia starzenia się społeczeństwa i jego konsekwencji od wielu lat pozostawały w centrum zainteresowań Instytutu Zdrowia Publicznego UJCM w Krakowie. Ciekawe spojrzenie na stopień przygotowania systemu ochrony zdrowia do tego zjawiska zaprezentował zespół pod kierunkiem dr K. Szczerbińskiej w ramach międzynarodowego projektu badawczego CLESA (Comparison of Longitudinal European Studies on Aging) finansowanego przez KE w latach 2003–2004 w ramach 5FP. Grupa ekspertów z dziedziny geriatrii, pielęgniarstwa, rehabilitacji, pomocy społecznej i zdrowia publicznego opracowała ekspertyzę na temat dostępności opieki zdrowotnej i pomocy społecznej dla osób starszych w Polsce porównującą rozwój tych świadczeń na przestrzeni kilkunastu lat: od roku 1990 do roku 2005 . Dr K. Szczerbińska przeprowadziła ponadto kilka innych finansowanych przez KE projektów badawczych poświęconych zapobieganiu urazom wśród osób w podeszłym wieku (EUNESE – European Network for Safety among Elderly; w latach 2004–2007), edukacji opiekunów osób starszych w domach opieki (ComPro – Competence Profiles for Learning Supporters in Elderly Care; w latach 2006–2008), promocji zdrowia wśród osób po 60. roku życia (CHANGE – Care of Health Advertising New Goals for Elderly People; w latach 2008–2010) oraz zwiększeniu ich udziału w badaniach klinicznych (PREDICT – Increasing the Participation of the Elderly in Clinical Trials; 7FP w latach 2008–2010).

Obecnie Instytut Zdrowia Publicznego koordynuje finansowany w ramach Health Programme of the EU projekt „Pro Health 65+” (Health Promotion and Prevention of Risk – Action for Seniors) poświęcony promocji zdrowia osób starszych. Projekt jest realizowany pod kierunkiem prof. Stanisławy Golinowskiej, która jest autorką wielu publikacji dotyczących zabezpieczenia społecznego osób starszych i niepełnosprawnych.

Działania z zakresu polityki zdrowotnej i społecznej

Środowisko geriatrów i gerontologów polskich zawsze aktywnie działało na rzecz poprawy organizacji opieki i pomocy społecznej osobom starszym. W 1996 roku, w ramach VI Euroforum, PTG opracowało ekspertyzę wskazującą na problemy z respektowaniem praw obywatelskich ludzi starych w Polsce. W nagłośnieniu problematyki starzenia się społeczeństwa niewątpliwie pomogło ogłoszenie roku 1999 „Światowym Rokiem Seniora”. W 2003 roku ukazało się rozporządzenie ministra zdrowia określające m.in. zawartość programową specjalizacji pielęgniarstwa geriatrycznego oraz regulujące sprawę kształcenia w tym zakresie, a w 2004 roku opublikowano rozporządzenie ministra zdrowia przyznające geriatrii status dziedziny priorytetowej. Niestety silny rozwój opieki długoterminowej i lepsze możliwości zatrudnienia w tym sektorze zdominowały zainteresowania pielęgniarek. W efekcie liczba pielęgniarek specjalizujących się w pielęgniarstwie geriatrycznym nadal jest niska i niewystarczająca. Z kolei wspomniane rozporządzenie nie przełożyło się na konkretne działania wspierające rozwój geriatrii w Polsce. Dopiero w ostatnich latach w ramach projektu systemowego pn. „Wsparcie systemu kształcenia ustawicznego personelu medycznego w zakresie opieki geriatrycznej”, finansowanego ze środków KE (Europejski Fundusz Społeczny), ministerstwo zdrowia uruchomiło liczne szkolenia z zakresu geriatrii dla lekarzy rodzinnych, pielęgniarek, fizjoterapeutów i opiekunów.

Znacznie wcześniej, bo już w roku 1999, kiedy powstały kasy chorych, środowisko geriatrów pod kierunkiem dr. Jarosława Derejczyka podjęło prace w celu przygotowania standardu świadczeń z zakresu geriatrii do kontraktowania przez kasy chorych. Kolejnym krokiem było przygotowanie w Śląskiej Regionalnej Kasie Chorych standardu poradni geriatrycznej. Z kolei w roku 2003 wspólnym staraniem PTG, KLSGwP i konsultanta krajowego w dziedzinie geriatrii wypracowano oficjalne stanowisko tych gremiów w odniesieniu do standardu świadczeń w zakresie usług medycznych w specjalności geriatrycznej . W roku 2007 przy ministerstwie zdrowia powołano Zespół ds. Gerontologii w składzie: prof. Barbara Bień, prof. Piotr Błędowski, dr Katarzyna Broczek, dr Jarosław Derejczyk, prof. Tomasz Grodzicki, prof. Kornelia Kędziora-Kornatowska, dr Alicja Klich-Rączka, dr Janina Kokoszka-Paszkot, prof. Tomasz Kostka, dr Zbigniew Machaj, dr Katarzyna Szczerbińska, prof. Katarzyna Wieczorowska-Tobis, dr Michał Sobolewski i dr Elżbieta Biłobran-Uberman. Zespół ekspertów kontynuował prace nad przygotowaniem ustawy mającej wprowadzić standard świadczeń geriatrycznych w szpitalnym oddziale geriatrycznym stacjonarnym, w dziennym ośrodku opieki geriatrycznej, w poradni geriatrycznej i w działającym przy poradni geriatrycznym zespole opieki domowej . Ponadto opisano rolę geriatry i przygotowano zasady jego współpracy z lekarzami rodzinnymi i lekarzami innych specjalności oraz w ramach geriatrycznego zespołu konsultacyjnego w instytucjach leczniczych, opiekuńczych i opiekuńczo-leczniczych. Przedstawione działania były próbą precyzyjnego określenia miejsca geriatrii wśród innych dziedzin klinicznych. W wyniku 8 lat starań Zespołu Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) przyjął całościową ocenę geriatryczną (COG) do katalogu szpitalnych świadczeń refundowanych. Niestety nie udało się wprowadzić COG do katalogu świadczeń ambulatoryjnej opieki specjalistycznej (AOS).

Usilne starania geriatrów (organizacja konferencji, publikacja artykułów, raportów), aby zwiększyć zainteresowanie polityków potrzebami zdrowotnymi osób starszych, przez lata nie przynosiły oczekiwanych efektów. Na przykład organizacja Szczytu „European Summit – Age Related Diseases” we Wrocławiu w 2008 roku, którego celem było wytyczenie kierunków rozwoju gerontologii i geriatrii, organizacji opieki zdrowotnej i promocji zdrowia osób starszych, zakończyła się sukcesem międzynarodowym, pozostając bez wpływu na politykę zdrowotną w naszym kraju. Przygotowany w jego wyniku dokument programowy pt. „Silver paper” jest powszechnie cytowany w Europie jako przykład błyskawicznie wypracowanej europejskiej strategii wobec starzenia się społeczeństw .

Dopiero działania prof. Ireny Lipowicz – Rzecznika Praw Obywatelskich, która w 2011 roku powołała Komisję Ekspertów ds. Osób Starszych pod kierunkiem prof. Barbary Szatur-Jaworskiej , a w 2013 roku nawiązała współpracę z Wielką Orkiestrą Świątecznej Pomocy, wzbudziły żywe zainteresowanie mediów, polityków i wielu instytucji problemami opieki nad osobami w podeszłym wieku.

W ostatnich latach obserwujemy wzrost zainteresowania specjalizacją geriatryczną: do roku 2000 tytuł specjalisty geriatrii uzyskało 180 lekarzy, w roku 2014 zaś było ich 321 oraz 119 w trakcie specjalizacji . Liczba ta w przeliczeniu na 10 tysięcy mieszkańców w wieku 65 lat i więcej nadal jest najniższa w Europie. Wzrosła też liczba szpitalnych oddziałów geriatrycznych z 12 w 1990 roku do 34 w roku 2014. Podobnie zwiększyły się zasoby łóżek geriatrycznych w szpitalach z 511 w roku 1990 (0,13 łóżka/1000 osób w wieku 65 lat i więcej) do 776 łóżek w 2014 roku. Wobec przyrostu populacji osób starszych powyższy wskaźnik jednak się nie zmienił.

Raport NIK opublikowany w 2015 roku krytycznie ocenia działania w zakresie polityki zdrowotnej w odniesieniu do osób starszych . Zwraca uwagę na to, że w Polsce nie ma systemu geriatrycznej opieki medycznej nad osobami w wieku podeszłym, brakuje lekarzy geriatrów, dostępność opieki geriatrycznej jest niewystarczająca, a dodatkowo wykazuje duże zróżnicowanie terytorialne. Ponadto NIK sformułowała zarzut, że opracowane przez wspomniany Zespół ds. Gerontologii „Standardy postępowania w opiece geriatrycznej” nie zostały wprowadzone przez ministra zdrowia w formie powszechnie obowiązującego prawa.

Kończąc, należy zaznaczyć, że niniejszy rozdział stanowi zaledwie zarys rozwoju gerontologii i geriatrii w Polsce i z pewnością nie wyczerpuje całości zagadnienia historii około 50 lat działań wielu ludzi: naukowców, lekarzy, pedagogów i społeczników, którzy przyczynili się do wzrostu naszej wiedzy o osobach starszych i poprawy opieki nad nimi.

Podsumowanie

■ W ostatnich latach, gdy kryzys demograficzny przybrał na sile i kolejne rządy nie mogą już nie widzieć zbliżającej się perspektywy gwałtownie starzejącego się społeczeństwa, obserwujemy wzrost zainteresowania gerontologią i geriatrią. Powstają programy edukacji, tworzone są strategie narodowe i wojewódzkie – nie widać jednak w nich starego człowieka jako podmiotu tych działań. Pomimo pełnych poświęcenia wysiłków polskich geriatrów i gerontologów w działaniach politycznych nadal brakuje pewnego rodzaju empatii, tj. ludzkiego pochylenia się nad problemami starego człowieka.

BIBLIOGRAFIA

1. MacMahon D. The development of geriatric services in Great Britain. W: Phillips J. (red.). British gerontology and geriatrics: experience and innovation. British Geriatrics Society, London 1997.

2. Halicka M., Halicki J. Zostawić ślad na ziemi. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2006.

3. Żak M., Broczek K. Rozwój rehabilitacji w geriatrii. W: Jandziś S., Kwolek A. (red.). Rozwój rehabilitacji w wybranych specjalnościach medycznych w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2014.

4. Najwyższa Izba Kontroli: Opieka medyczna nad osobami w wieku podeszłym. Warszawa 2015.

5. Mossakowska M., Więcek A., Błędowski P. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w Polsce. Termedia Wydawnictwa Medyczne, Poznań 2012.

6. Szczerbińska K. (red.). Dostępność opieki zdrowotnej i pomocy społecznej dla osób starszych w Polsce. Raport z badań. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006.

7. Derejczyk J., Grodzicki T., Jakrzewska-Sawińska A. i wsp. Standardy świadczeń usług medycznych w specjalności geriatria. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego, Kolegium Lekarzy Specjalistów Geriatrii w Polsce i Konsultanta Krajowego w dziedzinie Geriatrii. Gerontologia Polska. 2005; 13(2): 67–83.

8. Bień B., Błędowski P., Broczek K. i wsp. Standardy postępowania w opiece geriatrycznej. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego opracowane przez ekspertów Zespołu ds. Gerontologii przy Ministrze Zdrowia. Gerontologia Polska. 2013; 21(2): 33–47.

9. Cruz-Jentoft A.J., Franco A., Sommer P. i wsp. Silver paper: The future of health promotion and preventive actions, basic research and clinical aspects of age related disease. A report of the European Summit on Age Related Disease. Aging Clinical and Experimental Research. 2009; 21(6): 376–385.

10. Szatur-Jaworska B. (red.). Strategie działań w starzejącym się społeczeństwie. Tezy i rekomendacje. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2012.