Opieka nad pacjentem z ilościowymi zaburzeniami świadomości - ebook

AUTORZY

mgr sztuki Anna Adamczuk

„Budzik” dla Dzieci w Śpiączce w Warszawie

dr n. med. Anna Baranowska

Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

lic. piel. Alicja Biaduń

Klinika Kardiologii, Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie;

„Budzik” dla Dzieci w Śpiączce w Warszawie

mgr Joanna Celmer-Domańska, terapeuta widzenia

Klinika Rehabilitacji, Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie;

„Budzik” dla Dzieci w Śpiączce w Warszawie

dr n. o zdr. Elżbieta Dróżdż-Kubicka

Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie;

„Budzik” dla Dzieci w Śpiączce w Warszawie

mgr Agata Gontarz

Dział Jakości i Wsparcia, Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie

dr n. med. Tomasz Grochowski

Ośrodek Otolaryngologii, Audiologii i Foniatrii, Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie

mgr Jolanta Kazanowska

Prezes Polskiego Stowarzyszenia Terapeutów Integracji Sensorycznej

dr Kinga Komarzyńska

Traumatic Stress Service, CRI Cardiff Royal Infirmary Hospital

dr n. hum. Justyna Korzeniewska

Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie;

„Budzik” dla Dzieci w Śpiączce w Warszawie

lek. Beata J. Kozielec-Oracka

Środowiskowe Centrum Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży: Systemowe Wsparcie dla Mieszkańców M.St. Warszawa w Dzielnicy Bemowo, Wawer i Żoliborz;

Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Elżbieta Krajewska-Kułak

Kierownik Zakładu Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

prof. dr hab. n. med. Wojciech Kułak

Kierownik Kliniki Rehabilitacji Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku z Ośrodkiem Wczesnej Pomocy Dzieciom Upośledzonym „Dać Szansę”

dr n. med. Agnieszka Kułak-Bejda

Klinika Psychiatrii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

mgr Monika Kumosińska-Ryś

„Budzik” dla Dzieci w Śpiączce w Warszawie

mgr Magdalena Lausz

Zakład Opiekuńczo-Leczniczy, Fundacja Światło w Toruniu

dr hab. n. o zdr. Cecylia Regina Łukaszuk

Zakład Zintegrowanej Opieki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku (em. prac.)

prof. dr hab. n. med. Wojciech Maksymowicz

Kierownik Katedry Neurochirurgii, Wydziału Lekarskiego Collegium Medicum Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie;

„Budzik” dla Dorosłych w Śpiączce w Warszawie

dr hab. n. med. Beata Modzelewska

Zakład Biofizyki, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

mgr piel. Maria Narojczyk

Oddział Dzienny Chemioterapii, Klinika Onkologii, Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie

mgr Magdalena Nawarecka-Piątek

Stowarzyszenie Zwierzęta Ludziom

dr n. med., mgr piel. Beata Janina Olejnik

Zakład Medycyny Wieku Rozwojowego i Pielęgniarstwa Pediatrycznego, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

mgr Piotr Pawlak

Klinika Rehabilitacji, Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie; „Budzik” dla Dzieci w Śpiączce w Warszawie

dr n. med. Agnieszka Rakowska

Katedra i Klinika Neurologii, Wydział Lekarski, Collegium Medicum, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie;

„Budzik” dla Dorosłych w Śpiączce w Warszawie

mgr farm. Piotr Salwa

farmaceuta, „Budzik” dla Dzieci w Śpiączce w Warszawie

lek. Anna Smorczewska-Kiljan

„Budzik” dla Dzieci w Śpiączce w Warszawie;

Klinika Pediatrii, Żywienia i Chorób Metabolicznych, Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie;

Stowarzyszenie Zwierzęta Ludziom

mgr farm. Ryszard Sot

Kierownik Apteki szpitalnej Instytutu „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie;

kierownik Działu farmacji „Budzik” dla dzieci w Śpiączce w Warszawie

Małgorzata Szurlej

Prezes Międzynarodowej Federacji Audio-Psycho-Fonologii i Terapeutów Uwagi Słuchowej

dr hab. n. med. Jacek Szczygielski, prof. UR

Kierownik Kliniki Neurochirurgii, Neurotransplantacji z Pododdziałem Urazów Kręgosłupa, Kliniczny Szpital Wojewódzki nr 2 w Rzeszowie

Tomasz Szwed-Stępkowski

psychoterapeuta metodą psychologii procesu wg Arnolda Mindella;

„Budzik” dla Dzieci w Śpiączce w Warszawie

lek. Dagmara Szymkowicz-Kudełko

Klinika Neurochirurgii, Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie

lek. Anna Święcicka

Klinika Rehabilitacji, Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie;

„Budzik” dla Dzieci w Śpiączce w Warszawie

mgr Marzena Wasilewska

psycholożka, psychoterapeutka psychologii procesu, „Budzik” dla Dzieci w Śpiączce w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Napoleon Waszkiewicz

Kierownik Kliniki Psychiatrii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

mgr piel. Renata Wiencław

Klinika Nefrologii Transplantacji Nerek i Nadciśnienia Tętniczego, Instytut „Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie

dr n. med. Edyta Zomkowska

Katedra i Klinika Otolaryngologii, Chorób Głowy i Szyi, Collegium Medicum, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w OlsztynieSŁOWO WSTĘPNE

W medycynie liczy się każde życie –

każda najmniejsza szansa uratowania życia

Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem

Współczesne wyzwania ochrony zdrowia wynikające z rozwoju nauk ścisłych, biologicznych, ekonomicznych i humanistycznych ukierunkowały nowe podejście do jakości życia i opieki zdrowotnej. Rozwój nauk medycznych zwiększył przeżywalność pacjentów w wielu schorzeniach dotychczas uznawalnych za nierokujące. Śpiączka, stan minimalnej świadomości, stan wegetatywny, to nie są określone jednostki chorobowe, ale stany, w jakich znajdują się pacjenci w trakcie leczenia choroby podstawowej lub skutków sytuacji nagłych zagrożenia życia.

Dotychczas nie było podręcznika, który w sposób holistyczny obejmowałby zagadnienia związane z opieką nad pacjentem z ilościowymi zaburzeniami świadomości bez względu na powód ich wystąpienia (uraz, wypadek, zdarzenie niepożądane, udar lub powikłanie choroby podstawowej) skierowanego do medyków i osób z rodzin opiekujących się najbliższymi na co dzień w warunkach domowych.

Inspiracją do powstania podręcznika stały się pytania i wątpliwości opiekunów osób z zaburzoną świadomością, które wymagały udzielenia kompleksowych odpowiedzi i praktycznych rozwiązań. Często sami pacjenci stawali się najlepszymi nauczycielami wskazującymi, jak ich pielęgnować z troską o najwyższą należną im jakość codziennego życia.

Zdajemy sobie sprawę, że nie udało się w pełni wyczerpać wszystkich problemów i zagadnień związanych z towarzyszeniem osobie z zaburzeniami ilościowymi świadomości w codziennym życiu. Pamiętajmy jednak, że każdy pacjent przeżywa swoją chorobę indywidualnie, a zadaniem pracowników ochrony zdrowia, opiekunów i rodziny, jest odnalezienie właściwej drogi, aby zmotywować go do współpracy w miarę jego możliwości, cytując za Seneką Młodszym: „część leczenia zależy od woli wyleczenia”.

Książka powstała dzięki współpracy i zaangażowaniu ekspertów z zakresu poruszanej problematyki, tj.: lekarzy, pielęgniarek, psychologów, fizjoterapeutów, logopedów i terapeutów, bo w myśl słów Henry’ego Forda: „zbieganie się razem – to początek, trzymanie się razem – to postęp, wspólna praca – to sukces”.

Oddajemy do Państwa rąk publikację, której odbiorcami mogą być nie tylko profesjonaliści, lecz także rodzice i opiekunowie pacjentów. Podręcznik składa się z 27 rozdziałów poświęconych zarówno teoretycznym podstawom, jak i praktycznym poradom w postępowaniu z pacjentem w stanie ilościowego zaburzenia świadomości. Omówiono w nim kilka wybranych metod wspierających leczenie i rehabilitację medyczną stanowiących przykład działań, które niejednokrotnie mają zasadnicze znaczenie w powrocie pacjenta do świadomego uczestnictwa w życiu społecznym, o tym może świadczyć zamieszczony w książce rysunek pacjentki, która dzięki indywidualnie prowadzonej arteterapii znalazła motywację do walki o powrót do zdrowia.

Jako zespół redakcyjny mamy nadzieję, że książka będzie przydatna, zawiera bowiem materiały do codziennej pracy z pacjentem i jego rodziną. Synergia przedstawionych w książce działań medycznych, opiekuńczych i rehabilitacyjnych może stworzyć unikalną przestrzeń kontaktu z pacjentem w śpiączce lub w stanie ograniczonej świadomości w celu poprawy jego warunków życia. Na styku tych działań powstają prawdopodobnie nowe, mało poznane bodźce aktywujące systemy ozdrowieńcze pacjenta. Efekt tych działań został potwierdzony praktycznie i powinien być dalej badany.

Dziękujemy wszystkim Autorom za współpracę, podzielenie się własnymi doświadczeniami popartymi dowodami naukowymi i zaangażowanie w realizację projektu. Tylko dzięki Państwa pracy możliwe było wydanie tej książki.

dr n. o zdr. Elżbieta Dróżdż-Kubicka

dr n. med. Beata Janina Olejnik

dr n. med. Anna Baranowska

prof. dr hab. n. med. Elżbieta Krajewska-Kułak1
WSTĘP. ŚWIADOMOŚĆ, MÓZG – WYBRANE DANE HISTORYCZNE

Elżbieta Krajewska-Kułak

Cecylia Regina Łukaszuk

Mózg jest instrumentem tak jak skrzypce,

umysł zaś skrzypkiem grającym na tym instrumencie.

John Carew Eccles

Świadomość jest uważana za podstawowy i fundamentalny stan psychiczny, w którym dana osoba zdaje sobie sprawę ze zjawisk wewnętrznych (np. własne procesy myślowe) oraz zjawisk zachodzących w środowisku zewnętrznym i jest w stanie reagować na nie (somatycznie lub autonomicznie) . W piśmiennictwie termin „świadomość” używany jest w dwojakim znaczeniu: społeczno-historycznym – jako „najwyższy stopień rozwoju psychiki, pojawiający się dopiero u człowieka” (łacińskie conscientia znaczy również „sumienie”), oraz w naukach przyrodniczych – jako „towarzyszące zjawiskom psychicznym poczucie ich przeżywania” . Uważa się, że przytomność jako stan normalny jest wówczas, gdy „światło świadomości jest wysycone” .

Świadomość to prawidłowe postrzeganie rzeczywistości w świecie otaczającym oraz w sobie samym (samoświadomość), czyli odbieranie, celowe rozpoznawanie napływających informacji oraz ich przetwarzanie. Jest ona ściśle powiązana z procesami psychicznymi (percepcja, myślenie, emocje) i poczuciem przeżywania zjawisk psychicznych .

Według Adama Zemana wyróżnia się trzy wymiary świadomości skierowanej ku osobom trzecim: stan czuwania, zawartość władz poznawczych i uporządkowanie treści poznawanych na osi czasu oraz poznanie intencji .

Z kolei zaburzenia świadomości to specyficzny stan, w którym umysł traci orientację w sytuacji, następuje obniżenie samokontroli oraz występują trudności w skupieniu uwagi. W ostatnich latach zaburzenia świadomości (disorders of consciousness, DOC) stały się jednym z zasadniczych problemów neurologii klinicznej .

1.1. Rozwój badań naukowych mózgu

Jeden z najstarszych opisów mózgu (powierzchni mózgu, szwów czaszki, opon mózgowo-rdzeniowych, płynu mózgowo-rdzeniowego i ciśnienia wewnątrzczaszkowego) można odnaleźć w Papirusie Edwina Smitha .

Starożytni Egipcjanie za „locum fenomenu życia” uznawali jednak serce, a mózgowi przypisywali odpowiedzialność za wytwarzanie śluzu i usuwali go przy mumifikacji . Hipokrates z Kos (460–377 p.n.e.) w swoich medycznych księgach, napisanych na przełomie V/IV w. p.n.e., wskazywał na trzy narządy/filary najistotniejsze w hierarchicznej strukturze organizmu – wątrobę, serce i mózg. Podkreślał, że ten ostatni stanowi centrum emocji i świadomości człowieka, siedzibę duszy i pewnych zdolności psychicznych. Humoralna teoria szkoły Hipokratesa wiązała mózg także z epilepsją, uznając za jej przyczynę „wypełnienie dziury w mózgu jednym z czterech płynów czy humorów – flegmą bądź też jego zawilgocenie z powodu nieprzychylnej pogody” . Platon umieścił w mózgu najważniejszą część ludzkiej duszy, a Arystoteles twierdził, że mózg jest tylko organem chłodzącym pneumę sercową oraz mieszczącym sensus communis (zmysł łączący wszelkie wrażenia w jedno doznanie) .

W IV i III w. p.n.e. uczeni współtworzący tzw. szkołę aleksandryjską, głównie Herofilos z Chalcedonu (ok. 335–280 r. p.n.e.) i Erasistratos z Keos (305–245 r. p.n.e.), jako jedni z pierwszych opisali nie tylko mózg, lecz także móżdżek, opony mózgowe i komory .

Przez kolejne stulecia zainteresowanie badaczy koncentrowało się na komorach, w których lokowano procesy umysłowe i psychiczne (doktryna komorowa, głoszona była przez ojców Kościoła, m.in. św. Augustyna od IV/V w. oraz przez pisma i podręczniki medyczne, których oryginalnymi autorami byli arabscy lekarze i naukowcy, m.in. Awicenna) . W połowie XV w. wydano atlas ludzkiej anatomii De humani corporis fabrica Andreasa Wesaliusza (1514–1564), gdzie zarówno Wesaliusz, jak i Leonardo da Vinci (1452–1519) stworzyli rysunki kory mózgowej wraz z towarzyszącym im opisem, a Realdo Colombo (1516–1559) dostrzegł hippocampus, niewielką strukturę w płacie skroniowym kory kresomózgowia, której kształt przyrównał do konika morskiego. Atlas ten zawierał wiele błędów anatomicznych, ponieważ częściowo rysunki powstawały na podstawie preparatów zwierzęcych .

Podstawy dla współczesnego pojęcia czynności odruchowych stworzył Kartezjusz (1596–1650), który w mózgu widział precyzyjny mechanizm sterujący, zachowujący „łączność z zagnieżdżoną w szyszynce duszą”. W tych czasach mózg nadal postrzegano przede wszystkim jako organ „magazynujący fluidy psychiczne i umysłowe, bezpośrednio odpowiedzialne za wrażenia” . W XVII w. Anglik Thomas Willis (1621–1675) opisał budowę mózgu i rdzenia kręgowego oraz związane z nim przednie i tylne gałęzie nerwowe, a Włoch Marcello Malpighi (1628–1694) – rozmieszczenie szarej materii oraz włókien nerwowych w rdzeniu .

W XVIII w. zaczęto bardziej interesować się psychicznym funkcjonowaniem człowieka, co dało podstawę do stworzenia frenologii, teorii wiążącej własności umysłowe/psychiczne z określonymi okolicami mózgu. Jednocześnie w tym samym czasie inni badacze przekonywali o jedności mózgu jako jednego organu i podejmowali próby łączenia wyników obserwacji ludzkiej psychiki i jej zaburzeń z wynikami obserwacji pacjentów oraz badań prowadzonych post mortem . Franz Gall (1758–1828), badając strukturę mózgu, wykazał, że poszczególne czynności psychiczne oraz funkcje życiowe ściśle są powiązane i zdeterminowane przez ukształtowanie jego powierzchni (podstawa frenologii). Wyróżnił 27 ludzkich zdolności, które miały z reguły związek z osobowością, według niego reprezentowanych na zewnętrznej powłoce czaszki i związanych z organami mózgu . Charles Bell (1774–1842) z kolei głosił ideę, że różne części mózgu kontrolują różne jego funkcje , a Julius Eduard Hitzig (1839–1907) zainteresował się możliwościami elektrostymulacji w terapii klinicznej. W tym celu zaprojektował aparat, który wykorzystał w leczeniu swoich pacjentów, sprawdzając poziom oraz charakter reakcji chorych na bodźce generowane przez aparat. W trakcie badań zauważył, że po pobudzeniu części potylicznej głowy zawsze zostaje sprowokowany ruch gałek ocznych .

Julius Eduard Hitzig i Gustav Theodor Fritsch (1837–1927) przeprowadzili eksperymenty na psach, stosując prąd o niskim napięciu. Udało się im stwierdzić, że stymulacja określonych miejsc w korze mózgowej wywołuje wyraźną reakcję mięśniową. Dowiedli także istnienia tzw. kory ruchowej (stwierdzając, że strefy motoryczne zazwyczaj lokalizują się w przedniej części kory) . W Wielkiej Brytanii David Ferrier (1843–1928), prowadząc eksperymenty na modelu zwierzęcym (psy, króliki i świnki morskie), udowodnił, że stymulacja prądem o niskim napięciu pozwala wyznaczyć z dużą precyzją szczegółową mapę funkcji motorycznych. Wykazał także, że intensywna stymulacja obszarów kory ruchowej skutkuje charakterystyczną sekwencją ruchów szyi, pysków oraz kończyn, przypominających do złudzenia przebieg napadów padaczkowych .

Badania prowadzone przez Fritscha, Hitziga i Ferriera doprowadziły do rozwoju nowych kierunków w badaniach mózgu, takich jak koncentrujący się wokół problemu zjawisk elektrofizjologicznych oraz powiązany z cytoarchitektoniką kory mózgowej, a te z kolei dały początek nurtowi dążącemu do wyjaśnienia istotnego charakteru komórek nerwowych – neuronów. Na początku XX w. pojawiły się pierwsze publikacje o budowie komórek nerwowych, o ich zagęszczeniu w różnych rejonach mózgu, a na podstawie badań pobranych fragmentów tkanki opracowano pierwsze mapy korowe .

Przełomowe znaczenie miało opracowanie w 1918 r. przez Waltera Dandy’ego (1886–1946) metody pneumoencefalografii oraz wynalezienie przez Egasa Moniza w 1927 r. angiografii . W drugiej połowie XX w. upowszechniono pierwsze bezbolesne, nieoperacyjne i nieinwazyjne metody badania mózgu.

1.2. Świadomość a mózg

W ostatnich latach zauważa się wzrost zainteresowania naukowców (z zakresu medycyny, psychologii, filozofii, socjologii i neurobiologii poznawczej) zagadnieniem świadomości jako zjawiskiem związanym z aktywnością mózgu. Damasio sugeruje, iż świadomość to klucz do wiedzy o wszystkich aspektach życia, a jej elementarnym zadaniem jest możliwość dostrzegania potrzeby pozostawania przy życiu, troszczenia się o siebie i innych ludzi oraz doskonalenia sposobu życia. Za dziedzinę wyjaśniającą świadomość uważa np. neuronaukę, podkreślając, że na ten proces „składają się liczne, rozproszone po całym mózgu wyspecjalizowane systemy i niezależne procesy, których wytwory są dynamicznie integrowane przez moduł interpretujący”, a świadomość jest „uznawana za właściwość emergentną i jest procesem powolnym” . Shulman podkreśla związek między energią mózgu a stanami świadomości, twierdząc, że im mniejsza jest świadomość, tym niższy jest metabolizm mózgu. Uważa także, że każdy obszar mózgu, a nie tylko jego pewne rejony, jest aktywny nawet w stanie spoczynku i wykonuje coś poznawczo istotnego, i zwraca uwagę na aktywność wewnętrzną, której energia „obsługuje” stany świadomości. Wydaje się to ważne w odniesieniu do osób z zaburzeniami świadomości. W medycynie świadomość często redukuje się do fizjologicznego stanu ośrodkowego układu nerwowego (OUN), którego właściwe funkcjonowanie uwarunkowane jest prawidłową czynnością kory mózgowej i tworu siatkowatego . Laureys rozróżnia dwa komponenty świadomości: świadomość siebie i otoczenia oraz poziom wzbudzenia (przytomność, czujność).

1.3. Podsumowanie

Do zmiany sposobu myślenia o świadomości w dużej mierze przyczyniły się elektrofizjologiczne badania wewnątrzczaszkowe . W ostatnich latach coraz częściej poszukuje się neuronalnych korelatów świadomości, a Vanhaudenhuyse i wsp. wskazują na istnienie dwóch odrębnych systemów korowych: „nabytego” (obejmującego obszary boczne czołowo-ciemieniowe, związanego z procesami świadomości zewnętrznej, np. zależnej od bodźców, myśli, czucia i percepcji środowiska) oraz „wewnętrznego” (obejmującego środkowe obszary mózgu, związanego z procesami wewnętrznymi, czyli mową czy obrazami mentalnymi). Uważa się, że ogół neuronów, które są zaangażowane w świadomość nie jest rozłożony równomiernie w OUN, ale obejmuje elementy, które są w sieciach neuronalnych korelatów świadomości (neural correlates of consciousness, NCC). Za kluczowy węzeł w tej sieci uważany jest zakręt obręczy oraz płat kory mózgowej . Warto w tym miejscu podkreślić, że cały czas udoskonalane są sposoby i metody badania mózgu, takie jak np. magnetoencefalografia (MEG), przezczaszkowa stymulacja magnetyczna (transcranial magnetic stimulation, TMS) czy mapowanie pracy pojedynczych neuronów (single neuron imaging, SNI) .

Piśmiennictwo

1. Thorwald J.: Kruchy dom duszy. Wydawnictwo Aleksandria, Katowice 2018.

2. Pockett S.: Consciousness Is a Thing, Not a Process. Applied Sciences. 2017, 7(12): 1248.

3. Hołówka J., Dziobkowski B. (red.): Panorama współczesnej filozofii. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2016.

4. Bielicki T.: Homo przypadkiem sapiens. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

5. Norkowski J.: Problem świadomości z punktu widzenia medycyny, psychologii i filozofii. W: Człowiek umiera tylko raz. Mało znane fakty dotyczące śpiączki, stanu wegetatywnego i śmierci mózgowej (red. J. Norkowski). Thaurus, Warszawa 2013: 11–14.

6. Werner W.: Człowiek, świadomość, społeczeństwo. Splątane korzenie współczesnej psychologii. W: O świadomości. Wybrane zagadnienia (red. M. Wójtowicz-Dacka, L. Zając-Lamparska). Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2007: 17–39.

7. Bilikiewicz T.: Psychiatria kliniczna. Wydawnictwo PZWL, Warszawa 1988.

8. Zeman A.: Persistent vegetative state. The Lancet. 1997, 350: 795–799.

9. Górska U., Koculak M., Brocka M., Binder M.: Zaburzenia świadomości – perspektywa kliniczna i etyczna. Aktualności Neurologiczne. 2014, 14(3): 190–198.

10. Majewski T., Nowak S., Żukiel R.: Zarys historii, diagnostyki i leczenia naczyniaków tętniczo-żylnych mózgu. Neuroskop. 2003, 5: 98–103.

11. Murawiec S., Żechowski C.: Od neurobiologii do psychoterapii. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2009.

12. Weker M.M.: Jak badano mózg. Polskie Radio, https://www.polskieradio24.pl/23/266/Artykul/171805,Jak-badano-mozg .

13. Moskalewicz M.: Krótka historia mózgu. Czas kultury. 2011, 5: 12–21.

14. Gryglewski R.W.: Początki historii badań nad neurofizjologią mózgu. Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, https://www.aotm.gov.pl/dokonania-naukowe-i-technologie-medyczne/historia-technologii-medycznych/poczatki-historii-badan-nad-neurofizjologia-mozgu/ .

15. Lass P., Sławek J., Sitek E.: Egas Moniz: geniusz, pechowiec czy pomyłka Komitetu Noblowskiego? Neurologia i Neurochirurgia Polska. 2012, 46(1): 96–103.

16. Damasio A.R.: Tajemnica świadomości. Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2000.

17. LeDoux J.: Mózg emocjonalny. Tajemnicze podstawy życia emocjonalnego. Media Rodzina, Poznań 2000.

18. Shulman R.G.: Brain imaging: What it can (and cannot) tell us about consciousness. Oxford University Press, Oxford 2013.

19. Nolte J.: Mózg człowieka, anatomia czynnościowa mózgowia. T. 2. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011.

20. Sadowski B.: Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.

21. Laureys S.: The neural correlate of (un)awereness: lessons from the vegetative state. Trends in Cognitive Sciences. 2005, 9(12): 556–559.

22. Charland-Vervillee V., Habbal D., Laureys S., Gosseries O.: Coma and related disorders. Swiss Archives of Neurology and Psychiatry. 2012, 163(8): 265–272.

23. Vanhaudenhuyse A., Demrtzi A., Schabu M. i in.: Two distinct neuronal networks mediate the awereness of environment and of self. Journal of Cognitive Neuroscience. 2011, 23(3): 570–578.

24. Vogt B.A., Laureys S.: Posterior cingulate, precuneal and retrosplenial cortices: cytology and components of the neural network correlates of consciousness. Progress in Brain Research. 2005, 150: 205–217.