Osiecka. Tego o mnie nie wiecie - ebook

*

Drogie Czytelniczki i Czytelnicy, przedstawiamy Wam wznowienie książki, która po raz pierwszy ukazała się w 2020 roku. W tym wydaniu znajdziecie dwa nowe rozdziały – pierwszy dotyczący historii poszczególnych piosenek Agnieszki Osieckiej i drugi opowiadający o jej związkach z kinematografią. Jednak pozostała część książki, w tym wywiady z przyjaciółmi Osieckiej, powstała kilka lat temu, w nieco innej rzeczywistości, kiedy na przykład żył jeszcze Daniel Passent.

W tym wydaniu fotografie umieszczone w książce stanowią oddzielną od tekstu opowieść, która prowadzi nas przez życie artystki – zachęcamy do śledzenia również tej narracji.

Redakcja**

Była jak lustro, w którym odbija się świat ze wszystkimi jego barwami i emocjami. Kiedy po jej śmierci to lustro rozpadło się na tysiące kawałeczków, każdy z nas zachował swój kawałek i widzi Agnieszkę w taki sposób, w jaki sam postrzega świat. Każdy z nas opowie inną historię – wspomni o innych rzeczach, co innego zauważy. Bo każdy znał inny kawałek Agnieszki.

Magda Czapińska

Jak pozbierać kawałki lustra? Czy to w ogóle możliwe? A jeśli nawet udałoby się znaleźć je wszystkie, precyzyjnie dopasować, posklejać, czy nie okazałoby się, że to krzywe zwierciadło? Bo czy na pewno w pojedynczych, małych cząstkach zachował się prawdziwy obraz Agnieszki? Może tylko wyobrażenie o niej.

Swoje barwne życie opisała sama. Od dziewiątego roku życia pisała dzienniki, które dzięki Fundacji Okularnicy są sukcesywnie wydawane. Cała jej twórczość ma korzenie w życiu. Mówiła: „Wszystko, co piszę, jest o mnie”. Wiersze Agnieszki przepełnione są więc prawdziwymi emocjami, jej miłością i zdradą, ucieczką i powrotem, radością i rozpaczą. Na przykład tomik Wada serca zadedykowany Zbyszkowi, wielkiej, bolesnej miłości. Życie Osieckiej znajdujemy również w prozie. Debiutancka powieść Zabiłam ptaka w locie jest tak naprawdę o niej. I jeszcze Neponset, pisana w formie dziennika, choć bohaterka ma inaczej na imię. Córka autorki Agata Passent dopatruje się w tej książce wątków autobiograficznych. Na początku był negatyw to zbiór fotograficznych impresji opatrzonych komentarzami poetki. I jeszcze najpiękniejsza korespondencja miłosna, zapis uniesień – Agnieszki Osieckiej i Jeremiego Przybory listy na wyczerpanym papierze.

Zakochana w poezji Agnieszki Osieckiej ruszyłam na spotkania z jej przyjaciółmi. Początkowo miało być w książce kilka osób, najbliższych. Ale każda z nich mówiła: „Powinna pani porozmawiać jeszcze z… To była ważna relacja, na pewno rzuci nowe światło na Agnieszkę”. Szłam więc wyznaczanym przez kolejnych rozmówców tropem, poznając poetkę coraz bardziej, a jednocześnie coraz… mniej. Wysłuchałam opowieści przyjaciół, odwiedziłam miejsca, w których lubiła bywać, przeczytałam całą jej twórczość, obejrzałam spektakle, których była autorką, i nieustannie słuchałam jej piosenek. Z tych poszukiwań wyłonił się obraz osoby, która wyprzedziła swoją epokę. W czasach, kiedy kobieta powinna była być przykładną żoną, wzorową matką, strażniczką domowego ogniska, Agnieszka żyła po swojemu. Była jak ptak, który wzbija się do lotu, bo chce dolecieć do słońca. Niezależność finansowa dawała jej wolność wyborów, które jednych gorszyły, u innych wywoływały zazdrość. I zawsze podlegały ocenie. Myślę, że miała nieszczęście żyć w czasach, w których świat należał do mężczyzn, a kobiety mogły grać jedynie drugie skrzypce. Ona zawsze grała pierwsze.

Ale gdybym miała odpowiedzieć na pytanie, jaka była, miałabym z tym spory kłopot. Bo Agnieszki nie da się zdefiniować. I to nie tylko dlatego, że każdy znał inną Osiecką, ale również dlatego, że ona sama dla każdego miała inną twarz. Można by odnieść wrażenie, że przed każdym odgrywała inną rolę. Być może również przed samą sobą. Poprosiłam Magdę Czapińską, która jest nie tylko poetką i przyjaciółką Agnieszki, ale też psychologiem, o nakreślenie portretu psychologicznego Osieckiej. „Pani chce uzyskać wzór na Agnieszkę – powiedziała. – A tego wzoru nie ma. Ona była niedefiniowalna”. Może na tym polegała jej tajemnica? I wielkość jej poezji, w której do dziś odnajdują swoje życie tak liczne kobiety.

Sama pisała:

Jaka ja byłam, nie wie nikt,

kogo lubiłam, nie wie nikt¹

Mimo to spróbuję poszukać Agnieszki w pamięci przyjaciół. Pamięci, która po latach pokryła się patyną, pewne wątki wyparła, i dobrze. Jeśli je zachowuje, to skrycie. Z wdzięcznością kłaniam się wszystkim, którzy opowiedzieli mi o Agnieszce. Składam ją z ich opowieści, ich wspomnień i pominięć – „Bo nie wszystko można powiedzieć głośno”, „O tym nie mogę opowiedzieć”… Prezentuję tu więc obraz nieco niedokończony. Ale czy wszystko trzeba nazywać po imieniu? Agnieszka pozostawiła po sobie nie tylko dwa tysiące tekstów, ale też tajemnicę. I za tę tajemnicę jeszcze bardziej ją pokochałam. I przyznam rację moim rozmówcom: Agnieszkę można tylko kochać. Dziękuję pierwszej czytelniczce tej książki, mojej siostrze Ewie – za wszystko.…TAK, ŻE JA W KOŃCU WIERSZE PISZĘ. WIEM, ŻE NIE CHCIAŁEŚ TEGO, TATO (...) TO SAMO PRZYSZŁO. Z NIEKOCHANIA

Mówiła o sobie, że jest kundlem. „Moja rodzina to przedziwny konglomerat wyższych i niższych sfer, także narodowo jest to poplątane. Ojciec urodził się w Belgradzie, babka była Serbką, prababka Wołoszką. I jeżeli często zdarzało mi się siąść przy jednym stole z grupą przyjaciół, którzy są podobni do mnie, o tyle z całą moją rodziną nigdy nie zasiadłam razem. Nie tylko dlatego, że część z nich nie żyje, ale że ci ludzie nie zechcieliby lub nie mogli siąść razem przy stole. Konserwatywna część rodziny żyje w Anglii. Ojciec jest postacią w pewnym sensie cyganeryjną. Matka – panna z dobrego domu. Mnóstwo osób niepasujących do siebie. Dlatego mówię, że jestem kundlem. Mogę nosić sygnet, mogę nosić szarawary i mundur; mogę jeść z gazety, mogę jeść z kryształów. Nie ukrywam tego, bo tego nie da się ukryć. Zawsze coś jest u mnie nie w porządku, a jednocześnie zawsze umiem się znaleźć: taki kwiatek do kożucha”².

Jedynaczka z dobrej rodziny; jej lata dziecięce przypadły na czas wojny.

Kim byli przodkowie Agnieszki Osieckiej?

Ojciec, Wiktor Osiecki, niezwykła indywidualność i obywatel świata, był synem Stefana Osieckiego, polskiego szlachcica z domieszką krwi węgierskiej. Wiktoria Osiecka, matka Wiktora, nie wychowywała go, ponieważ zmarła, gdy był niemowlęciem. Najpierw zajmowała się nim macocha, śpiewaczka Maria Strasser, potem ciotka ze Lwowa. Przesiąknął na wskroś ówczesną atmosferą tego miasta, do którego zjechały się różne narodowości: Żydzi, Tatarzy, Węgrzy, Ukraińcy i Polacy.

A on był dla niej jak młody bóg

W oczach Agnieszki Wiktor Osiecki był niemal Bogiem. Podziwiała jego upór w dążeniu do sukcesu, jaki niewątpliwie osiągnął. Z ubogiego sieroty, który tułał się po świecie w poszukiwaniu własnej tożsamości, wyrósł na utalentowanego, znanego pianistę i kompozytora. Miał 20 lat, gdy jako pianista lokalowy grał w luksusowej restauracji hotelu George, ale szybko awansował na kierownika muzycznego w Casino de Paris. Spotykała się tam lwowska elita. To tam wypatrzył go dyrektor Adrii i młody Osiecki przyjechał do Warszawy, by grać w kawiarni Sztuka i Moda na ulicy Królewskiej³. To tam Wiktor Osiecki poznał matkę Agnieszki – Marię z Lipowskich Sztechmanównę. Była kierowniczką sali w SiM oraz w pobliskiej Ziemiańskiej⁴.

Maria Osiecka również pochodziła z rozbitej rodziny, w dodatku matka zupełnie jej nie akceptowała. Razem z siostrą Barbarą Sikorską dzieciństwo spędziły w internacie u zakonnic. W Rozmowach w tańcu Agnieszka tak wspomina swoją babkę: „Jako młoda jeszcze kobieta porzuciła swego zacnego męża, czyli mojego dziadka Józia, który grawerował koty i pająki na puderniczkach, i poszła sobie. Zostawiła dwie wystraszone dziewczynki – cudownie utalentowaną Baśkę i moją mamę Marię (…) Pewnego poranka babcia oświadczyła dziadkowi, że jest nudziarzem, i uciekła do jakiegoś pana Grochowskiego, który hodował foksteriery na Mokotowie”⁵. Pani Maria wyszła z domu, w którym nie było czułości. Agnieszka pisała o tym w Rozmowach w tańcu: „Mama nigdy nie była solidnie kochana, nie tak, jakby chciała”⁶.

Biedna ta miłość, cała się zmieści w filiżance kawy

Z podobnego zimnego domu wyszedł Wiktor Osiecki. I ta para życiowych i emocjonalnych rozbitków zakochała się w sobie. Czy to była wielka miłość, czy potrzeba stabilizacji? Sama Agnieszka miała co do tego wątpliwości. W Rozmowach w tańcu napisała: „…podobno usiedli kiedyś w kawiarni SiM pod oknem (…) i ojciec powiedział: Wiesz, muszę coś zmienić w życiu. Muszę się ożenić. Albo kupić psa⁷. W 1935 roku pobrali się, a 9 października 1936 roku na świat przyszła Agnieszka. Osieccy przeprowadzili się do Zakopanego, gdzie pani Maria prowadziła kawiarnię Watra. Kiedy w 1939 roku wrócili do Warszawy, właśnie zaczęła się niemiecka okupacja. „Na początku mieszkałam z rodzicami na Saskiej Kępie, na ulicy Jakubowskiej 16 pod 5. Miałam tam swój pokój, który był mały, ale śliczny – czytamy w Dziennikach. – Potem mieszkałam z Tatuśkiem i z Mamuśką też na ul. Jakubowskiej, ale pod nr. 14 m. 2. Ponieważ była to okupacja niemiecka, rodzice nie posyłali mnie do szkoły i mieliśmy w domu wychowawczynię i nauczycielkę zarazem w jednej osobie”⁸.

Urodziłam się przed wojną, pod jesień, nie pamiętam, jak wyglądał ten wrzesień

Zapewne młodzi chcieli stworzyć dobry, ciepły, czuły dom, ale zupełnie nie wiedzieli, jak mają to zrobić. A wojna, która wybuchła niecałe trzy lata później, rozbiła te marzenia. W Rozmowach o zmierzchu i świcie⁹ Agnieszka wyznała Magdzie Umer, że podczas bombardowań siedziała z rodzicami w piwnicy, słyszała bomby, ale nie wiedziała, kto, z kim i dlaczego się bije. Wiedziała tylko, że Niemcy są niedobrzy, i tyle. Rodzice chronili ją przed życiem. Mała Agnieszka dokładnie pamięta jednak, że o godzinie piątej wieczorem wybuchło powstanie przeciw Niemcom. „Pod koniec powstania Niemcy wysiedlali Polaków do różnych obozów. Nas wywieźli do obozu St. Pölten. W obozie było źle. Mamusia, Tatuś i inni Polacy pracowali w fabryce. Potem Tatusia Niemcy wywieźli na okopy, a ja zachorowałam na szkarlatynę (…)”¹⁰ – wspomina. Gdy wrócili z obozu, okazało się, że ich dom został zburzony. Zamieszkali całą rodziną w maleńkim pokoiku w ocalałym mieszkaniu dziadka.

Idę na francuski, całą drogę szlocham, bo mnie nikt nie lubi, bo mnie nikt nie kocha

Po wojnie nic nie było już jak dawniej. Pani Maria namawiała nawet męża, by wyjechali do Wiednia, w nadziei, że w tym mieście czeka ich lepsza przyszłość. Mieszkała tam macocha pana Wiktora. On jednak nie chciał o tym słyszeć. Szybko znalazł mieszkanie i pracę. I tak Osieccy zamieszkali przy ulicy Dąbrowieckiej 25 pod trójką, w niewielkim dwupokojowym mieszkaniu. „Teraz mam nawet swój pokój, który jest ślicznie urządzony na niebiesko, na kolor kości słoniowej i na różowo” – pisała dziewięciolatka, wspominając czasy wojny¹¹. Chłodny, wymagający dom nie dał przyszłej poetce miłości, ciepła, czułości. Nie nauczył, że kocha się za nic. Być może dlatego w dorosłe życie weszła z przekonaniem, że na miłość musi zasłużyć, solidnie zapracować. Czy dlatego potem uśmiechała się tylko delikatnie? Bo we wspomnieniach osób, które były jej bliskie, przewija się zdanie: „Nie umiała śmiać się od ucha do ucha”. Radość mieszała się u niej ze smutkiem i melancholią. Dom, a zwłaszcza ojciec, wyposażył ją za to w solidne wykształcenie. Nauczył też Agnieszkę dyscypliny i pracowitości. Ojciec powtarzał, czego zresztą był najlepszym dowodem, że człowiek powinien wytrwale dążyć do wyznaczonego celu, a nie iść za głosem serca i ulegać emocjom, bo tylko wtedy osiągnie sukces. Agnieszka osiągnęła sukces, mimo że jej przewodnikiem w życiu było serce. Zresztą sercowego wyboru dokonał również pan Osiecki, który – gdy tylko córka zdała maturę – porzucił rodzinę dla śpiewaczki Józefiny Pellegrini. Agnieszka, kiedy pogodziła się już z odejściem ojca, a nawet wybaczyła mu to, po latach przyznała, że tak naprawdę rodzice rozstali się, bo nie pasowali do siebie. W ankiecie przeprowadzonej przez „Tygodnik Demokratyczny” w 1979 roku na pytanie: „Czy uważa pani, że dobrze się w życiu ustawiła?”, odpowiedziała: „W życiu nie. W pracy – tak”.

Związek Agnieszki z matką był zawsze bardzo silny. Warszawa, lata czterdzieste.

Tak chodzić do szkół, wszędzie po troszku. Myśli i nerwy mieć w proszku

Chciała być biologiem. Ale miała dwanaście czy trzynaście lat, gdy zaczęła układać pierwsze wierszyki. W 1948 roku poszła do żeńskiego liceum im. Marii Skłodowskiej-Curie na Saskiej Kępie. Nie przejmowała się nauką, bardziej fascynowali ją chłopcy, których spotykała na siatkówce. „We wczesnej młodości byłam dziewczyną bardzo kochliwą. Gdy miałam 13, 14 lat pisałam pamiętniki, które zachowałam do dziś. To lektura wstrząsająca! Na każdej stronie występuje bowiem inny chłopiec. Można przeczytać takie zdanie: »Pędzę na siatkówkę, bo spotkam Jacka« i zaraz potem »Jacek już nic dla mnie nie znaczy. Czekam na Jerzego. Coś mi mówi, że dzisiaj nie przyjdzie«, i tak dalej…” – wyznała Krystynie Pytlakowskiej w rozmowie Szaszłyk po polsku¹². Ale bardziej niż niestałość uczuć martwiło ją to, że zawsze zakochiwała się w niewłaściwych chłopakach, o których trzeba zabiegać. Inni po prostu jej nie interesowali. „To ja zawsze uganiałam się za chłopcami. Od tego serce mi posiwiało, a głowa jeszcze bardziej”¹³.

Ja nie odchodzę, kiedy trzeba

W Rozmowach o zmierzchu i świcie wyznała Magdzie Umer, jak to zakochała się tragicznie w pewnym chłopcu z sąsiedztwa. Miała wówczas trzynaście czy czternaście lat, on był o dwa lata starszy i choć niezbyt urodziwy, to bardzo zarozumiały. W nielogiczny sposób imponowało jej w nim to, że się jej nie kłania, że jest niedostępny. Kiedyś poprosiła go do tańca, a on jej odmówił. Chciała popełnić samobójstwo z miłości. Puściła nawet gaz w łazience, ale samobójczą próbę przerwała mama, która z kuchni zawołała córkę na pomidorową. Poetka postanowiła przed śmiercią zjeść jeszcze jeden posiłek. A potem… kochała się nieprzytomnie w coraz to nowym, trudnym do zdobycia chłopaku. „Agnieszko, ty jesteś petentką w miłości” – powiedziała jej po latach Hanka Bakuła, która przyjrzała się jej miłościom, a także miłosnym wierszom. Szkoła mniej Agnieszkę zajmowała. W rozmowie z przyjaciółką Magdą Umer przyznała, że prawie nie zdała matury. Ulitowała się nad nią profesorka i przepuściła ją na ustnym egzaminie z matematyki, która była jej piętą achillesową. Agnieszka miała obiecać, że nigdy w życiu nie pójdzie na politechnikę. I słowa dotrzymała. Poszła na Uniwersytet Warszawski, na dziennikarstwo – wówczas najbardziej zatruty propagandą wydział.

Kochanie, zrób ze mnie balona, byleby był czerwony

Zapytana na początku studiów o poglądy polityczne, bez wahania odpowiedziała: „Jestem socjalistką utopijną”¹⁴. Była nawet w ZMP, ale w 1953 roku ją wyrzucili. Jej znajomi z tamtych lat twierdzą, że po prostu nie pasowała do reszty studentów, była podejrzana – w tamtych czasach znała pięć języków, ojciec był pianistą – „obcość klasowa” rzucała się w oczy już w momencie przekraczania przez pannę Osiecką progu uczelni. Wtedy „poprawne” było pochodzenie robotniczo-chłopskie, dziewczyna z dobrego domu z fortepianem była „wrogiem ludu”. Ale studia skończyła i w 1956 roku dostała dyplom z oceną bardzo dobrą. Jeszcze na studiach związała się z STS-em – Studenckim Teatrem Satyryków, dla którego zaczęła tworzyć piosenki. Ten czas wspomina w rozmowie z Magdą Umer: „Szłam sobie po ulicy bardzo barwnej, bo był to Nowy Świat w czasie festiwalu młodzieży i studentów w 1955 roku. Wszystko było strasznie pstre i spotkałam jakiegoś starszego kolegę, który mi przedstawił w tym roztańczonym, kolorowym tłumie przepięknego chłopca, w którym się natychmiast śmiertelnie zakochałam – Witka Dąbrowskiego, poetę. I ja postanowiłam przyczepić się do tego Witka za wszelką cenę i pójść za nim wszędzie, gdzie mu się żywnie podoba, byle by mnie zabrał ze sobą. A on właśnie szedł na coś w rodzaju zebrania czy spotkania kolegów z teatrzyku STS, który istniał już od roku. To byli głównie studenci z uniwerku warszawskiego i ja, taka przyklejona do Witka, weszłam do mieszkania chyba Jarka Abramowa, który miał największe mieszkanie, a wtedy nikt nie miał mieszkań spośród nas. I taka przyklejona do Witka zaczęłam przychodzić na te zebrania i słuchać, co koledzy mówią, i wkręcać się w grupkę. Te zebrania to było coś w rodzaju posiedzeń komsomołu na kanapie, dlatego że myśmy, a przede wszystkim moi koledzy, bo ja milczałam przez rok, głównie politykowali, ustalaliśmy tę przyszłość Polski o ludzkiej twarzy. Było zebranie, na które nie przyszła Magda Leja, jedna z głównych piszących. I któryś z kolegów powiedział: »Może niech Agnieszka napisze piosenkę, tak siedzi i nic nie robi«. Ja właściwie napisałam pierwszą piosenkę, która się nazywała List z wakacji, pracując w zastępstwie Magdy. Potem drugą, trzecią… Nigdy nie myślałam, że to będzie moje zajęcie w STS-ie, ja chciałam cokolwiek tam robić”¹⁵.

Jacyśmy byli, przyjaciele moi

Mówiła, że przyjaciółki są dla niej ważną częścią życia. Zawsze miała więcej przyjaźni wśród kobiet niż mężczyzn. Doceniała u nich zdolność do niezobowiązujących pogaduszek i umiejętność skupienia na kilku sprawach jednocześnie. Żartowała, że jak mężczyzna buduje most, to nie jest w stanie myśleć o niczym innym. „Natomiast przyjaciółka, choćby za godzinę miała występ i skupia się na nim bardzo, jest jednak w stanie mówić o wszystkim” – powiedziała dziennikarce Krystynie Pytlakowskiej. „Gdy mężczyznę spytać, jak było we Francji, najczęściej odpowie: »Nieźle« albo »No wiesz«. A przyjaciółka, choćby była we Francji dwa lata, zaczyna: »Przyjeżdżam w czwartek, przychodzi po mnie na lotnisko Buba w pomarańczowej sukience w fioletowe słonie…« i tak dalej, do końca”¹⁶. Zaprzyjaźniała się łatwo. Jej ojciec mówił, że Agnieszka ma serce jak Brama Floriańska. Bo ledwo kogoś poznała, od razu nazywała przyjacielem czy przyjaciółką. „Chyba jestem towarzyska – powiedziała Krystynie Pytlakowskiej. – Staram się przydać w towarzystwie, opowiadając coś ciekawego. Nie mogę jednak żyć z ludźmi na okrągło. Przychodzę do nich, ale w którymś momencie uciekam i chowam się do własnej jamy. Jeśli idzie o przyjmowanie gości, nie lubię tego. Nigdy nie urządzam tak zwanych przyjęć. Wolę kontakty towarzyskie polegające na spotykaniu się na przykład w kawiarniach, odwiedzaniu się przypadkiem, chodzeniu na spacery. Czasem zazdroszczę ludziom, których stać – fizycznie i psychicznie – na zorganizowanie przyjęcia na sto osób. Sama nie mam pojęcia, jak to się robi”. Przyznała też, że żyje intensywnie, ale nie ma na myśli wielkiego świata, eleganckiego życia, wspaniałych przyjęć, a kontakty z ludźmi. „Wpadam do małych knajpek, spaceruję i czasami obcy ludzie wdają się ze mną w pogawędkę. Przyjaźnie, przepraszam za banał, trzeba przecież pielęgnować” – wyznała.------------------------------------------------------------------------

¹ Agnieszka Osiecka, Czy to ja mieszkałam w sadzie w: Zofia Turowska, Agnieszki. Pejzaże z Agnieszką Osiecką, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008, s. 223.

² Kwiatek do kożucha, z Agnieszką Osiecką rozmawiał Tadeusz Sobolewski, „Film” 1975, nr 51–52.

³ Kawiarnia SiM, znajdująca się tuż obok obecnego Hotelu Sofitel Victoria, była najsłynniejszym miejscem spotkań śmietanki artystycznej Warszawy. W latach 1941–1943 grali tu w duecie fortepianowym Witold Lutosławski i Andrzej Panufnik.

⁴ Artystyczna kawiarnia, która gromadziła towarzyską i intelektualną elitę Warszawy. Budynek spłonął w czasie powstania warszawskiego, kończąc ostatecznie historię Ziemiańskiej.

⁵ Agnieszka Osiecka, Rozmowy w tańcu, Warszawa 1992, s. 26.

⁶ Tamże, s. 27.

⁷ Tamże.

⁸ Agnieszka Osiecka, Dzienniki 1945–1950, Warszawa 2013, s. 34.

⁹ Cykl programów Magdy Umer w formie wywiadu biograficznego z Agnieszką Osiecką, Telewizja Polska S.A., 1996–1997.

¹⁰ Agnieszka Osiecka, Dzienniki..., dz. cyt., s. 36.

¹¹ Tamże, s. 37.

¹² Krystyna Pytlakowska, Anna Poppek, Szaszłyk po polsku, wyd. I, Warszawa 1992, s. 190.

¹³ Agnieszka Osiecka, Rozmowy w tańcu, dz. cyt., s. 12.

¹⁴ Tamże, s. 10.

¹⁵ Tamże.

¹⁶ Krystyna Pytlakowska, Anna Poppek, dz. cyt., s. 192.