Otorynolaryngologia - ebook

AUTORZY

dr n. med. Marcin Durko

I Katedra Otolaryngologii, Klinika Otolaryngologii i Laryngologii Onkologicznej

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

prof. dr hab. n. med. Tomasz Durko

I Katedra Otolaryngologii, Klinika Otolaryngologii i Laryngologii Onkologicznej

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr n. med. Andrzej Jankowski

I Katedra Otolaryngologii

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr n. med. Dariusz Kaczmarczyk

Klinika Chirurgii Nowotworów Głowy i Szyi

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Wojewódzkie Specjalistyczne Centrum Onkologii i Traumatologii im. Mikołaja Kopernika w Łodzi

dr n. med. Jerzy Kopczyński

Wojewódzki Szpital Specjalistyczny w Zgierzu

dr n. med. Katarzyna Kosiek

Oddział Zdrowia Publicznego

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

prof. dr hab. n. med. Antoni Krzeski

Katedra i Klinika Otolaryngologii

Uniwersytet Medyczny w Warszawie

prof. dr hab. n. med. Anna J. Kurnatowska

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu

prof. dr hab. n. med. Piotr Kurnatowski

Katedra Biologii i Parazytologii Lekarskiej

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

prof. zw. med. J. Bożydar Latkowski

lek. Elżbieta Malenda-Modzelewska

prof. dr hab. n. med. Alina Morawiec-Sztandera

Klinika Chirurgii Nowotworów Głowy i Szyi

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

Wojewódzkie Wielospecjalistyczne Centrum Onkologii i Traumatologii im. Mikołaja Kopernika w Łodzi

dr hab. n. med., prof. UM Wioletta Pietruszewska

I Katedra Otolaryngologii, Klinika Otolaryngologii i Laryngologii Onkologicznej

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr hab. n. med., prof. UM Wojciech J. Piotrowski

Klinika Pneumonologii i Alergologii

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr hab. n. med., prof. UM Katarzyna Starska-Kowarska

I Katedra Otolaryngologii, Klinika Otolaryngologii i Laryngologii Onkologicznej

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

mgr inż. Marcin Talar

MEDICUS Aparatura i Instrumenty Medyczne we WrocławiuPRZEDMOWA (PRAEFATIO)

motto:

„Najważniejszy w każdym działaniu jest początek” …

Platon

Zapytano mnie kiedyś, czy przestanę wreszcie zajmować się redakcją naukową podręczników? Spróbuję, ale nie będzie to proste ze względu na przyzwyczajenie – odpowiedziałem żartobliwie. A mówiąc poważnie, od dłuższego czasu „błąkała” się po mojej głowie niepokorna myśl, aby swoje doświadczenie zawodowe, spisywane wielokrotnie w wielu publikacjach (szczególnie w publikacjach zwartych z lat 1970–2004), zebrać esencjonalnie w jednym dydaktycznym podręczniku, poświęconym zarówno studentom ostatnich lat studiów, jak i kolegom lekarzom specjalizującym się w otorynolaryngologii. Ci drudzy nie mają tak naprawdę możliwości teoretycznego zapoznania się z techniką wybranych zabiegów i operacji, z którymi będą w przyszłości mieli styczność prawie każdego dnia. Wiadomości z tych dziedzin zdobywają najczęściej podczas rozmów ze swoimi nauczycielami lub „podpatrując” ich w czasie pracy.

Podręcznik ten ma zatem na celu przekazanie specjalizującym się lekarzom wiadomości z zakresu wybranych zabiegów i operacji, czyli tego, co będą musieli w przyszłości wykonywać w swoich gabinetach, a zwłaszcza na oddziałach w szpitalach. Jest to nowość w otorynolaryngologii. Przestrzegałem tego, by wiadomości zostały podane dokładnie, „etap po etapie”, tak jak powinny być wykonywane. Pozostaje pytanie: dlaczego „wybranych zabiegów i operacji?”. W żargonie lekarskim oba te pojęcia mają takie samo znaczenie. Zabiegiem jest więc zarówno wypłukiwanie woszczyny, jak i tonsillektomia. Podobnie nie do przyjęcia jest określenie: „zabieg operacyjny” – zamiast zwyczajnie operacja. W książce starałem się te pojęcia rozdzielić ze względu na ich rolę i ewentualne następstwa, zwłaszcza że będą one najczęściej wykonywane w gabinetach oraz mniejszych oddziałach szpitalnych mimo trendów, aby dążyć do nowoczesności.

Nowoczesność to nie tylko posługiwanie się nowym sprzętem, ale też możliwość korzystania z tego sprzętu i aparatury, co wymaga posiadania odpowiednich środków na ich zakup, a to nie zawsze jest obecnie możliwe. Stąd też technika endoskopowa czy chirurgia czynnościowa nie wszędzie jeszcze może być powszechnie stosowana, choć na pewno niedługo to nastąpi. Uważałem jednak, że na razie w wielu mniejszych szpitalach stare już (nieco historyczne) metody będą jeszcze jakiś czas stosowane i dlatego ważniejsze z nich podałem, przypominając ich technikę.

W książce położono duży nacisk na zgrupowanie w jednym rozdziale problemów chorób nowotworowych, co pozwala bardziej skoncentrować się na aspektach klinicznych nowotworów. Omówiono tam również znaczenie „węzła wartownika” i nowoczesną chirurgię laserową nowotworów.

Rozbudowana jest także właściwie część elektroniczna rozdziału 10., co pozwala dobrze zrozumieć „zawiłości” techniczne. Niekiedy ważne sprawy są powtarzane w kolejnych rozdziałach; nie uważam tego za błąd w podręczniku akademickim, ponieważ dzięki temu istotne treści mogą być lepiej utrwalone.

Trzeba także dodać, że przed każdą jednostką chorobową lub grupą jednostek podano pytania, jakie należy zadać choremu, ponieważ – jak napisał znakomity prof. W. Orłowski – wywiad to niemal zawsze prawie połowa rozpoznania, a studenci muszą wiedzieć, jak i o co mają pytać chorych.

Wartość opracowania niezwykle podnoszą barwne fotogramy i doskonałe opracowanie graficzne, choć niektóre zdjęcia i schematy musiały pozostać czarno-białe. Redaktor naukowy i cały Zespół współautorów dziękują red. dr Indze Markiewicz z Wydawnictwa Lekarskiego PZWL za przychylność, życzliwość i trud związany z wydaniem podręcznika.

Myślę, że książka będzie, tak jak dotychczasowe podręczniki, bardzo pomocna w procesie nauczania zarówno studentom ostatnich lat studiów, jak i specjalizującym się lekarzom, ułatwiając przypomnienie wielu pojęć, które, kiedyś dobrze znane, uleciały częś­ciowo z pamięci, a teraz wracają w zmienionej i często bardziej nowoczesnej postaci.

Ze swej strony dziękuję całemu Zespołowi redakcyjnemu za przychylne „skrzydła”, jakie roztaczane były nade mną od wielu, wielu lat (bo od 35), gdy przygotowywałem liczne (21) publikacje zwarte w Wydawnictwie. Na koniec pragnę bardzo podziękować córce Ewie za „igraszki z komputerem”, czyli za przepisanie całości i rozsądne poukładanie tekstów zgodnie z moją intencją.

J. Bożydar LatkowskiPIOTR KURNATOWSKI
J. BOŻYDAR LATKOWSKI 1 ZARYS POLSKIEJ OTORYNO­LARYNGOLOGII*

Niniejszy zarys zawiera elementarne wiadomości o historii otorynolaryngologii w Polsce; przedstawiono w nim etapy rozwoju największych ośrodków uniwersyteckich. Wiedza na ten temat nie jest wymagana podczas egzaminów i zaliczeń, jednak warto wiedzieć, jak powstawała polska otorynolaryngologia i jakie są kierunki jej rozwoju.

Rycina 1.1

Adumbrare historiae Poloniae in otorynolaryngologia (1879–2015).

Za pierwszego zarejestrowanego specjalistę chorób nosa, gardła i uszu uznaje się Sekhet Enanach, lekarza faraona Sahure z V dynastii, żyjącego ok. 3000–2550 r. p.n.e.

Umowna data powołania otorynolaryngologii w Polsce to pozwolenie na wykładanie rynolaryngologii z dnia 22.08.1879 r. wydane przez Wydział Krajowy Zarządu Galicji i Lodomerii we Lwowie dla Przemysława Pieniążka (uzyskał w Wiedniu w 1879 r. habilitację z rynologii), a miejsce powstania – to Kraków.

Kraków (1879 r.). Prof. Przemysław Pieniążek został pierwszym kierownikiem Kliniki Rynolaryngologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, która de facto powstała w 1908 r. po decyzji Wydziału Krajowego Rządu Galicji i Lodomerii we Lwowie. Kolejnymi kierownikami byli profesorowie: F. Nowotny, A. Baurowicz, J. Miodoński, J. Sekuła, E. Olszewski i J. Składzień (od 1999 r.). Samodzielnymi pracownikami naukowymi pracującymi w Klinice byli E. Reroń i M. Modrzewski, zaś aktualnie są to P. Stręk i J. Tomik. Zainteresowania Zespołu dotyczyły bronchoezofagoskopii, otochirurgii, w tym licznych modyfikacji techniki operacyjnej w obrębie ucha (tympanoplastyki, stapedektomie), badania zmysłu równowagi i słuchu (prof. J. Sekuła był członkiem zespołu pracującego w Los Angeles, który jako pierwszy na świecie zarejestrował u człowieka wywołane biopotencjały słuchowe) oraz onkologii. W ostatnich latach działalność pracowników Kliniki związana jest głównie z leczeniem operacyjnym guzów oczodołu o lokalizacji zagałkowej wewnątrzoczodołowej z zachowaniem funkcji wzroku, rozległych guzów podstawy czaszki z dostępów laryngologicznych oraz laryngologicznych i neurochirurgicznych, raków krtani (z zachowaniem mowy), ucha środkowego z rekonstrukcją ubytków opon i podstawy czaszki, zmian zapalnych górnych dróg oddechowych (szczególnie endoskopowe), bezdechu sennego.

Po drugiej wojnie światowej powstały filie kliniki w Rzeszowie (prof. A. Bętkowski) i Kielcach (doc. A. Kuźniarz i prof. St. Bień).

Lwów (1908 r.). Kolejnymi kierownikami kliniki byli profesorowie: L. Rydygier, T. Zalewski i A. Jurasz. Zainteresowania Zespołu koncentrowały się na tematyce gruźlicy górnego odcinka dróg oddechowych, twardzieli oraz wstrząsu białkowego.

Poznań (1921 r.). Kierownikami kliniki byli kolejno profesorowie: A. Jurasz, A. Laskiewicz, A. Zakrzewski, Z. Szmeja, W. Szyfter i M. Wierzbicka (od 2016 r.). Samodzielnymi pracownikami naukowymi pracującymi w Klinice są: J. Wójtowicz, M. Wróbel, T. Kopeć, M. Leszczyńska, K. Szyfter (biolog molekularny), W. Szyfter i J. Szydłowski. Zainteresowania Zespołu dotyczyły m.in. audiologii (listy słowne, słyszenie kierunkowe, leczenie uszkodzeń słuchu, w tym głuchoty metodą wszczepów ślimakowych), leczenia twardzieli, ozeny i ropni mózgu, szerokiego programu onkologicznego, dydaktyki (podręczniki: A. Zakrzewski, A. Pruszewicz, W. Szyfter) oraz foniatrii jako specjalności (zorganizowanie pierwszej w Polsce Kliniki Foniatrii i Audiologii – jej kierownikami byli prof. prof. A. Pruszewicz i A. Obrębowski). W ostatnich latach wprowadzono nowatorskie metody chirurgiczne w laryngologii (implanty ślimakowe, sialoendoskopia, fonochirurgia, laseroterapia, operacje rekonstrukcyjne z użyciem wolnych płatów z mikrozespoleniami naczyniowymi); zorganizowano regularne sesje chirurgii live w zakresie laryngologii. Prowadzony jest Program Powszechnych Przesiewowych Badań Słuchu Noworodków oraz ogólno­polski Rejestr Nowotworów Niezłośliwych Gruczołów Ślinowych. Opracowano zalecenia diagnostyczno-lecznicze dotyczące nowotworów w zakresie głowy i szyi.

Warszawa (1921 r.). Kierownikami kliniki byli kolejno profesorowie: F. Erbrich, D. Zuberbier, A. Dobrzański, H. Lewenfisz, J. Szymański, Z. Bochenek, G. Janczewski i K. Niemczyk (od 2003 r.). Samodzielnymi pracownikami naukowymi pracującymi w Klinice byli T. Goździk-Żołnierkiewicz, St. Bień, A. Krzeski, H. Skarżyński, B. Samoliński, W. Mitkiewicz-Bochenek, B. Maniecka-Aleksandrowicz, E. Zawisza, Z. Szlenk, Z. Sonnenberg, J. Fruba, aktualnie zaś są to: E. Osuch-Wójcikiewicz, K. Morawski, M. Lachowska, T. Gotlib. Głównymi kierunkami zainteresowań były m.in. zagadnienia: diagnostyki i lecze­nia technikami endoskopowymi, audiologii (odpowiedzi wywołane), w tym diagnostyki i leczenia głuchot, zawrotów głowy (badania ENG), otoneurochirurgii, operacji tympanoplastycznych, krio- i laseroterapii, onkologii w otorynolaryngologii oraz dydaktyki (podręczniki m.in.: A. Dobrzański, J. Szymański, Z. Bystrzanowska, A. Mitrinowicz-Modrzejewska, G. Janczewski). Obecnie Zespół specjalizuje się w chirurgii podstawy czaszki, operacyjnym leczeniu całkowitej głuchoty za pomocą wszczepów ślimakowych i pniowych, leczeniu rozległych nowotworów głowy i szyi oraz operacjach rekonstrukcyjnych po rozległych operacjach onkologicznych, a także w chirurgii endoskopowej i mikroskopowej nosa i chirurgii rekonstrukcyjnej w zakresie otolaryngologii; prowadzi też kompleksowe leczenie (zachowawcze i operacyjne) choroby Ménière’a oraz diagnostykę i leczenie chirurgiczne chorych z zespołem obturacyjnych bezdechów podczas snu.

Wilno (1923 r.). Kierownikiem kliniki został prof. J. Szmurło. Autor pierwszego, napisanego w języku polskim, czterotomowego podręcznika otolaryngologii. Zainteresowania Zespołu dotyczyły działalności dydaktycznej w nauczaniu otolaryngologii oraz leczenia wad mowy i głosu.

Lublin (1944 r.). Kierownikami kliniki byli dr Józef Świtek oraz kolejno profesorowie: B. Dylewski, B. Semczuk, W. Gołąbek i J. Klatka (od 2010 r.). Obecna nazwa to Katedra i Klinika Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej. Samodzielnymi pracownikami naukowymi pracującymi w Klinice byli: S. Klonowski, G. Mielnik-Niedzielska, aktualnie zaś są to: R. Czerwonka, M. Szymański, P. Trojanowski, K. Kupisz. Zainteresowania Zespołu koncentrowały się m.in. na: diagnostyce i leczeniu operacyjnych postaci raka krtani, kompleksowych badaniach nad twardzielą, metodach mikrochirurgicznego postępowania w obrębie krtani i ucha oraz zabiegach endoskopowych nosa i zatok, a także na operacjach w obrębie podstawy czaszki. W Klinice obecnie prowadzone są badania z zakresu epidemiologii i kompleksowego leczenia zaburzeń słuchu, epidemiologii, biologii molekularnej oraz roli wirusów HPV i EBV w patogenezie nowotworów głowy i szyi, guzów podstawy czaszki, chorób alergicznych, a także patofizjologii narządu słuchu i równowagi, dotyczące metod rekonstrukcji w obrębie głowy i szyi, szczególnie z wykorzystaniem unaczynionych wolnych płatów, leczenia chirurgicznego ślinianek, endoskopowego leczenia zatok, krtani i tchawicy.

Gdańsk (1945 r.). Kierownikami kliniki byli: dr L. Wasilewski oraz profesorowie: J. Iwaszkiewicz, J. Ruszel i Cz. Stankiewicz (od 1995 r.). Samodzielnymi pracownikami naukowymi pracującymi w Klinice byli: E. Mozolewski, J. Małecki, Cz. Sielużycki, B. Laszka, Z. Przymanowski, S. Betlejewski, J. Jordan, J. Kuczkowski, A. Skorek, T. Przewoźny, aktualnie zaś są to: Cz. Stankiewicz, W. Narożny, J. Kuczkowski i A. Skorek. Zainteresowania Zespołu to m.in.: patologia oparzeń przełyku, usznopochodne powikłania wewnątrzczaszkowe, diagnostyka i leczenie gruczołów ślinowych, zatok (endoskopia), krtani (laseroterapia), niedosłuchów, w tym wprowadzenie i rozwój programu implantacji słuchowych (ślimako­wych i zakotwiczonych), a także nowoczesna diagnostyka audiologiczna i westybulogiczna.

Łódź (1945 r.). Kierownikami kliniki byli kolejno profesorowie: H. Lewenfisz, A. Radzimiński, J. Łaciak, B. Latkowski, M. Gryczyński, T. Durko i W. Pietruszewska (od 2012 r.). Samodzielnymi pracownikami naukowymi pracującymi w Klinice byli: J. Tronczyńska, M. Łukomski, P. Kurnatowski, A. Morawiec-Bajda, aktualnie zaś są to: M. Józefowicz-Korczyńska i K. Starska-Kowarska. Zainteresowania Zespołu koncentrowały się m.in. na problemach: onkologii w otolaryngologii, operacjach poprawiających słuch (tympanoplastyka, stapedektomia), diagnostyki i leczenia zawrotów głowy (elektronystagmografia oraz metody obiektywnej oceny stanu nerwów przedsionkowych), audiologii, w tym odpowiedzi wywołanych, oraz na dydaktyce (podręczniki: A. Radzimiński i wsp., B. Latkowski i wsp.). W ostatnich latach wprowadzono program wszczepów ślimakowych oraz nowoczesne operacje w przewlekłym zapaleniu ucha środkowego, nowe metody operacyjne w chorobach górnych dróg oddechowych, kompleksową opiekę nad chorymi z zespołem bezdechów sennych, a także prowadzono badania nad immunobiologią nowotworów głowy i szyi, genetyką niedosłuchów, etiopatogenezą przewlekłego zapalenia zatok z polipami nosa, ze szczególnym uwzględnieniem chorych z nadwrażliwością na NLPZ.

Wrocław (1946 r.). Kolejnymi kierownikami Kliniki Otolaryngologii Chirurgii Głowy i Szyi byli profesorowie: T. Zalewski, W. Jankowski, St. Iwankiewicz, H. Kustrzycka, L. Pośpiech i T. Kręcicki (od 2006 r.). Samodzielnymi pracownikami naukowymi zatrudnionymi w Klinice są: B. Nadolska, K. Frączkowska, T. Zatoński. Zainteresowania pracowników Kliniki dotyczyły m.in.: audiologii (listy słowne, komora ciszy, komora niskich ciśnień), fizjopatologii zmysłu słuchu i narządu przedsionkowego (ostry niedobór tlenowy, mikrofoniki ślimaka i hipotermia), otochirurgii (tympanoplastyki, interpozycje, stapedektomie), otolaryngologii przemysłowej, pełnego zakresu onkologii oraz dydaktyki (podręczniki: St. Iwankiewicz). Aktualnie zainteresowania naukowe dotyczą badań podstawowych w zakresie przewlekłego zapalenia zatok przynosowych i chorób nowotworowych głowy i szyi, a także oceny zaburzeń równowagi w różnych schorzeniach u dorosłych i dzieci oraz funkcji narządów zmysłów u osób z zaburzeniami otępiennymi.

Katowice (1948 r.). Kolejnymi kierownikami kliniki byli profesorowie: T. Ceypek, W. Kuśnierczyk, T. Gierek i J. Markowski (od 2012 r.). Samodzielnymi pracownikami naukowymi pracującymi w Klinice byli: J. Kuźniarz, A. Bętkowski, G. Namysłowski, aktualnie zaś są to: J. Pilch i M. Łos. Zainteresowania Zespołu koncentrowały się m.in. na: otologii przemysłowej, w tym na urazie akustycznym, kompleksowych badaniach onkologicznych, otochirurgii (stapedektomia), mikrochirurgii krtani oraz na diagnostyce i zagadnieniach współczesnej audiologii. Aktualnie w Klinice realizowany jest program leczenia całkowitej obustronnej głuchoty za pomocą wszczepów ślimakowych oraz program leczenia nie­dosłuchów przewodzeniowych i mieszanych za pomocą wszczepów zakotwiczonych w kości skroniowej. Prowadzone są także badania na temat leczenia nagłej głuchoty odbiorczej i leczenia szumów usznych metodą hiperbarii tlenowej w komorze hiper­barycznej. Ponadto pracownicy Kliniki zajmują się diagnostyką i leczeniem chirurgicznym pacjentów z nowotworami głowy i szyi, zwłaszcza raka krtani oraz guzów oczodołu, wykorzystaniem biopolimerów w rekonstrukcji krtani i tchawicy oraz stosowaniem plazmy argonowej w chirurgii laryngologicznej.

Szczecin (1948 r.). Kierownikami kliniki byli profesorowie: J. Taniewski, E. Mozolewski, E. Ziętek, G. Tarnowska i E. Jaworowska (od 2009). Zainteresowania Zespołu koncentrowały się m.in. wokół: fizjopatologii układu równowagi, obiektywnych metod badania słuchu, epidemiologii, diagnostyki i leczenia raka krtani na terenie Pomorza Zachodniego, postępowania w zaawansowanych nowotworach migdałków, chirurgii funkcjonalnej raka krtani i postępowania w zwężeniach krtani. Aktualne kierunki badań dotyczą oceny odległych wyników czynnościowych i onkologicznych po operacjach częściowych krtani, chirurgicznej rehabilitacji głosu i mowy po całkowitym usunięciu krtani, wyników leczenia raka krtani i zmian łagodnych krtani przy użyciu lasera CO2, roli czynników genetycznych w etiologii raka krtani.

Białystok (1952 r.). Kierownikami Kliniki byli profesorowie: W. Hassmann, St. Chodynicki i M. Rogowski (od 2003 r.). W Klinice zatrudnieni są samodzielni pracownicy: E. Olszewska, B. Kosztyła-Hojna, I. Rzewnicki i A. Sieśkiewicz. Zainteresowania Zespołu dotyczyły m.in.: diagnostyki leczenia raków krtani, wpływu czynników zawodowych i leków na stan słuchu i zmysłu równowagi, mikrochirurgii ucha i krtani, diagnostyki i chirurgicznego leczenia obwodowych porażeń nerwu VII oraz otoneurologii. Aktualnie do najważniejszych osiągnięć organizacyjnych i naukowych należą: zapoczątkowanie Podlaskiego Programu Implantów Słuchowych, rozwinięcie endoskopowej chirurgii podstawy czaszki oraz chirurgii zaburzeń oddychania podczas snu.

Bydgoszcz (1953 r.). Na stanowisko kierownika kliniki został powołany prof. St. Betlejewski, a następnie H. Kaźmierczak (od 2004 r.). Samodzielnymi pracownikami naukowymi pracującymi w Klinice są K. Pawlak-Osińska oraz P. Burduk. Aktualna nazwa to Katedra i Klinika Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej z Pododdziałem Audiologii i Foniatrii z Zakładem Patofizjologii Słuchu i Układu Równowagi oraz Centrum Leczenia Szumów Usznych. Zainteresowania Zespołu dotyczyły m.in.: chirurgicznego postępowania w urazach twarzoczaszki, teorii patomechanizmu habituacji i badań nad różnymi postaciami oczopląsu (ENG), fizjopatologii górnego odcinka dróg oddechowych, immunologii klinicznej, onkologii, rynospirografii oraz zabiegów endoskopowych nosa i zatok. Zagadnienia aktualnie opracowywane w Klinice to: program telediagnostyki przesiewowej i telerehabilitacji dysfunkcji przedsionkowych, diagnostyka zawrotu szyjnego w badaniu SEP, nowe, własne metody badania czynności narządu otolitowego – H-TSS oraz zmodyfikowany test VEMP, badanie posturograficzne z obciążeniem, stymulacja wzrokowo-okoruchowa, znaczenie diagnostyczne dysrytmii reakcji oczopląsowej w VBI, określenie możliwości zastąpienia testu OPK badaniem sakad w ośrodkowych uszkodzeniach przedsionkowych.

Katowice, II Klinika (Zabrze – 1975 r.). Kierownikami kliniki byli profesorowie: K. Szymczyk, G. Namysłowski i M. Misiołek (od 2015 r.). Samodzielnymi pracownikami naukowymi byli W. Kuśnierczyk i T. Ceypek, aktualnie są to: G. Namysłowski, E. Czecior, G. Lisowska, W. Ścierski. Obecna nazwa: Katedra i Oddział Kliniczny Otorynolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej. Główne zainteresowania naukowo-badawcze pracowników Kliniki obejmują: analizę efektów leczenia oraz wprowadzanie nowych technik otochirurgicznych, rozwój technik operacyjnych w onkologii laryngologicznej, nowatorskie badania nad układem oliwkowo-ślimakowym przyśrodkowym, wdrożenie nowoczesnych technik operacyjnych w porażeniach fałdów głosowych (laterofiksacja, arytenoidektomia), badania diagnostyczne i leczenie operacyjne zespołu obturacyjnych bezdechów sennych, wprowadzanie nowych technik rynochirurgicznych.

Warszawa, II Klinika (1980 r.). Kierownikami Kliniki byli profesorowie B. Moszyński, A. Kukwa i A. Krzeski (od 2011 r.). Zainteresowania Zespołu dotyczyły m.in.: rehabilitacji w uszkodzeniach słuchu, wczesnej diagnostyki nowotworów, profilaktyki i leczenia zatok przynosowych, kriochirurgii oraz postępowania w przypadkach ubytków błony bębenkowej, a także onkologii, operacji endoskopowych nosa i zatok, otoneuromikrochirurgii, chirurgii plastycznej i rekonstrukcyjnej nerwów obwodowych (n. VII) i leczenia zaburzeń fizjologicznych snu.

Warszawa, CMKP (1981 r.). Klinika powstała z utworzonych uprzednio w Bydgoszczy i Warszawie (1960) resortowych placówek dydaktyczno-naukowych przy Studium Doskonalenia i Specjalizacji Kadr Lekarskich. Kierownikami Kliniki byli profesorowie: J. Szy­mański, A. Radzimiński, J. Małecki, T. Bystrzanowska, J. Kuś, a następnie dr A. Osmólski, dr M. Kubiczek-Jagielska i prof. I. Kantor (od 2012 r.). Zainteresowania Zespołu w pierwszym okresie skupiły się przede wszystkim na organizowaniu kształcenia podyplomowego oraz audiologii, a w drugim okresie dotyczyły leczenia operacyjnego nowotworów głowy i szyi (strumektomie, operacje w obrębie podstawy czaszki), operacji poprawiających słuch, zwężeń krtani i tchawicy, operacji naprawczych uszkodzeń nerwu twarzowego i dydaktyki (podręcznik: J. Szymański i T. Bystrzanowska). Aktualnie główne zainteresowania Zespołu dotyczą doskonalenia technik endoskopowych wykorzystywanych w chirurgii zatok oraz chirurgii podstawy czaszki, a zwłaszcza endoskopowego zaopatrywania płynotoków nosowych, wdrażania nowych metod diagnostycznych i leczniczych u pacjentów z zaburzeniami równowagi, wprowadzania nowych metod rekonstrukcji i rehabilitacji narządu mowy u pacjentów z zastosowaniem protez głosowych i zastosowania wolnych płatów skórno-
-mięśniowych w rekonstrukcji ubytków po rozległych operacjach nowotworów głowy i szyi.

Katowice, III Klinika (Ochojec – 1981 r.). Kierownikami kliniki byli profesorowie A. Łępkowski i M. Pawelczyk. Zainteresowania zespołu dotyczyły m.in.: patologii uszkodzeń słuchu i układu równowagi, leczenia porażeń obwodowych nerwu VII, obiektywnych metod badania słuchu i chorób alergicznych w otolaryngologii.

Warszawa, Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu (1993 r.) jest instytutem badawczym podległym Ministerstwu Zdrowia. Inicjatorem jego powstania i dyrektorem jest prof. H. Skarżyński. Najważniejsze jednostki naukowe Instytutu to: Światowe Centrum Słuchu, Klinika Oto-Ryno-Laryngochirurgii, Klinika Audiologii i Foniatrii, Klinika Rehabilitacji, Zakład Audiologii Eksperymentalnej, Zakład Genetyki, Zakład Implantów i Percepcji Słuchowej, Zakład Epidemiologii i Badań Przesiewowych, Naukowe Centrum Obrazowania Biomedycznego, Zakład Otoneurologii, Zakład Szumów Usznych oraz Zakład Teleaudiologii. W grupie samodzielnych pracowników znajdują się: W. Jędrzejczak, K. Kochanek, L. Korniszewski, A. Lorens, M. Ołdak, P. Skarżyński, A. Szkiełkowska. Instytut realizuje wysokospecjalistyczny program kompleksowej opieki nad osobami ze schorzeniami narządu słuchu, mowy i równowagi. Szczególne miejsce w działalności tej jednostki zajmuje leczenie częściowej głuchoty za pomocą implantów ślimakowych (wszczepiono ponad 5000 implantów). Działalność naukowo-badawcza jest związana z otorynolaryngologią, audiologią, foniatrią, genetyką, rehabilitacją, inżynierią biomedyczną, akustyką, telemedycyną i epidemiologią. Instytut zainicjował wiele programów ważnych dla rozwoju polskiej i światowej otolaryngologii i audiologii, m.in. programy przesiewowe słuchu u noworodków (1993 r.) i dzieci w wieku szkolnym (1998 r.), program leczenia uszkodzeń słuchu za pomocą różnych implantów słuchowych, a także program telemedyczny ustawiania parametrów implantów słuchowych na odległość oraz program telerehabilitacji.

Ostatnio powstały Klinika Otorynolaryngologii, Chorób Głowy i Szyi na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie, a także Kliniczne Oddziały Otolaryngologii w Rzeszowie i Zielonej Górze, gdzie na tamtejszych Uniwersytetach rozpoczęto kształcenie medyczne.

1.1 Laryngologia dziecięca

W 1956 r. w szpitalu pediatrycznym w Warszawie przy ul. Litewskiej powstał pierwszy w Polsce 32-łóżkowy Oddział Otolaryngologii Dziecięcej, którego założycielem był doc. J. Danielewicz, doświadczony laryngolog ze szkoły lwowskiej. Dzięki jego staraniom w 1958 r. Minister Zdrowia zatwierdził nową specjalizację – otolaryngologię dziecięcą. Zespoły klinik wyjaśniają wiele złożonych, a zarazem specyficznych problemów z zakresu otorynolaryngologii dziecięcej. Udowadniają przy tym bezsprzecznie, że dziecko to nie to samo co mały dorosły człowiek, potwierdzając słuszność podjętej przed laty decyzji dotyczącej stworzenia tej specjalności.

Warszawa, Klinika Otolaryngologii Dziecięcej – Kierownikami Kliniki byli profesorowie: J. Danielewicz, E. Kossowska, M. Chmielik, L. Zawadzka-Głos (od 2012 r.). Główne zainteresowania Zespołu związane są z zabiegami rekonstrukcji dróg oddechowych oraz z rynochirurgią dziecięcą.

Poznań, Klinika Otolaryngologii Dziecięcej (1972 r.). Kierownikami Kliniki byli profesorowie: R. Rafiński, A. Soboczyński, M. Grzegorowski, J. Szydłowski (od 2010 r.). Główny profil Kliniki koncentruje się na chirurgicznym leczeniu nowotworów głowy i szyi, uszu, dróg łzowych, powikłań wewnątrzczaszkowych i oczodołowych, wad wrodzonych i nabytych (zwłaszcza krtani oraz tchawicy), przeprowadzeniu śródporodowych zabiegów udrażniania dróg oddechowych w przypadku wewnątrzmacicznego rozpoznania niedrożności dróg oddechowych u płodu.

Białystok, Klinika Otolaryngologii Dziecięcej (1995 r.). Kierownikiem Kliniki jest prof. E. Hassmann-Poznańska. Samodzielnym pracownikiem naukowym jest B. Skotnicka. W Klinice prowadzone są badania nad immunologią układu chłonnego gardła, patogenezą, następstwami i leczeniem wysiękowego i przewlekłego zapalenia ucha, jak również nad mechanizmami gojenia perforacji błon bębenkowych. Przeprowadzane są zabiegi z zakresu chirurgii otologicznej oraz głowy i szyi z wykorzystaniem nowoczesnych technik (chirurgia endoskopowa, laser).

Lublin, Klinika Laryngologii Dziecięcej (1975 r.), obecnie Katedra i Klinika Otolaryngologii Dziecięcej, Foniatrii i Audiologii. Kierownikami kliniki byli kolejno profesorowie M. Pliszczyńska-Brennenstuhl i G. Mielnik-Niedzielska (od 1993 r.). Zainteresowania Zespołu w ostatnich latach dotyczyły leczenia zachowawczego stanów zapalnych w obrębie głowy i szyi, zagadnień niedosłuchów, zaburzeń głosu i mowy w chorobach przewlekłych, po hormonalnej terapii zastępczej, w chorobie alkoholowej, analizy akustycznej głosu w zaburzeniach funkcjonalnych i organicznych, zagadnień genetycznych w niedosłuchach, w brodawczakach krtani, problemów psychologicznych u dzieci z niedosłuchami.

Łódź, Oddział Kliniczny Otolaryngologii Dziecięcej (1958 r.), aktualnie Klinika Otolaryngologii, Audiologii i Foniatrii Dziecięcej. Kierownikami Kliniki byli profesorowie: S. Kmita, H. Brzezińska, D. Gryczyńska i A. Zakrzewska (od 2007 r.). Główne kierunki zainteresowania pracowników Kliniki to diagnostyka i leczenie zaburzeń słuchu u dzieci od okresu noworodkowego, przygotowywanie pacjentów do wszczepów ślimakowych, diag­nozowanie dzieci z opóźnionym rozwojem mowy, zaburzeniami rozwojowymi (autyzm, wrodzone zespoły genetyczne), wykorzystywanie technik endoskopowych do leczenia chorób nosa i zatok przynosowych, bronchoskopie interwencyjne u dzieci w przypadkach aspiracji ciał obcych do dróg oddechowych.

Łódź, Klinika Otiatrii i Laryngologii w CZMP (1989 r.). Kolejno kierownikami byli profesorowie B. Latkowski, A. Morawiec-Bajda, A. Makowski i W. Konopka (od 2011 r.). Główne kierunki działalności to: diagnostyka, leczenie i rehabilitacja uszkodzeń słuchu i chorób uszu u dzieci; leczenie wad rozwojowych uszu oraz pierwszego i drugiego łuku skrzelowego oraz kieszonek skrzelowych, diagnostyka i leczenie zwężeń wrodzonych oraz jatrogennych krtani i górnego odcinka tchawicy, leczenie głuchoty u dzieci z zastosowaniem implantów słuchowych zakotwiczonych w kości (BAHA) i implantów ślimakowych.

1.2 Laryngologia resortowa

Łódź, Klinika WAM (1959 r.). Kierownikami kliniki byli profesorowie: J. Borsuk, B. Latkowski, P. Zalewski i J. Olszewski (od 2003 r.). Samodzielnymi pracownikami naukowymi pracującymi w Klinice byli: K. Najwer, K. Buczyłko, W. Konopka, M. Śliwińska-Kowalska, S. Kowalska, aktualnie zaś są to: J. Olszewski, H. Zielińska-Bliźniewska, J. Miłoński, M. Kozakiewicz, A. Morawiec-Sztandera i A. Kołacińska. Obecnie w strukturach II Katedry Otolaryngologii są: Klinika Otolaryngologii, Onkologii Laryngologicznej, Audiologii i Foniatrii, Klinika Chirurgii Twarzowo-Szczękowej i Rekonstrukcyjnej, Klinika Chirurgii Nowotworów Głowy i Szyi. Zainteresowania zespołu dotyczyły m.in. problematyki urazów w otorynolaryngologii, odbiorczych uszkodzeń słuchu, w tym urazu akustycznego, patofizjologii układu równowagi (ENG), mikrochirurgii ucha (tympanoplastyka, stapedektomia), nowotworów krtani, etiologii i postępowania w chorobach alergicznych oraz dydaktyki (podręczniki B. Latkowskiego, J. Olszewskiego). Aktualnie prowadzone są badania molekularne i kliniczne chorych z przewlekłymi chorobami otolaryngo­logicznymi oraz nowotworami głowy i szyi, nad wpływem środowiska pracy na stan górnych dróg oddechowych, zmysłu słuchu, węchu i smaku, nad oceną mowy zastępczej u laryngektomowanych na podstawie badań pletyzmograficznych i pneumotachometrycznych, a także prace dotyczące diagnostyki i terapii uszkodzeń narządu słuchu oraz równowagi.

Warszawa, Klinika CKP WAM (1964 r.), obecna nazwa Klinika Otolaryngologii i Onko­logii Laryngologicznej z Klinicznym Oddziałem Chirurgii Czaszkowo-Twarzowej Wojskowego Instytutu Medycznego. Kierownikami Kliniki byli profesorowie: H. Czarnecki, A. Ligęziński i D. Jurkiewicz (od 2002 r.). Zainteresowania Zespołu koncentrowały się m.in. wokół następujących problemów: operacyjnego leczenia ozeny, chirurgii funkcjonalnej ucha środkowego, postępowania w ostrym urazie akustycznym i urazach w otolaryngologii oraz odczynów immunologicznych i chirurgii endoskopowej. Aktualnie w Klinice wprowadzane są nowoczesne czynności zabiegowe, m.in. cewnikowanie endoskopowe zatok (CEZ). Prowadzone są badania naukowe z zakresu olfaktometrii, elektrogustometrii, fizjologii dróg oddechowych i depozycji leków donosowych.

Warszawa, WIML (1972 r.). Kierownikami kliniki byli lek. H. Warnowski, prof. St. Chodynicki, prof. J. Kubiczkowa, dr R. Stablewski i prof. A. Wojdas (od 2014 r.). Samodzielnymi pracownikami naukowymi pracującymi w Klinice byli: J. Nowicki i S. Czech. Zainteresowania Zespołu dotyczyły m.in.: fizjopatologii zmysłu słuchu i układu równowagi, a przede wszystkim sprawności tych zmysłów w warunkach lotów oraz przydatności kandydatów do zawodu pilota, określania niebezpiecznych stref na stanowiskach pracy, zrozumienia mowy w warunkach lotu, zjawisk kompensacji i habituacji, a także zakłóceń orientacji przestrzennej u pilotów. Aktualnie rozwijana jest chirurgia głowy i szyi, z przeprowadzaniem oszczędzających operacji endoskopowych.

Warszawa, CSK MSWiA (1986 r.). Pierwszym kierownikiem Kliniki był doc. Z. Sonne­berg, aktualnie jest dr P. Dobrzyński (od 2004 r.). W Klinice wykonywane są operacje rekonstrukcyjne ucha środkowego, wszczepy implantów słuchowych na przewodnictwo kostne, operacje krtani z wykorzystaniem technik laserowych.

1.3 Foniatria i audiologia

Poznań. Klinika Foniatrii i Audiologii powstała przy Katedrze Otorynolaryngologii (1982 r.) i obecnie stanowi Katedrę i Klinikę Foniatrii i Audiologii, a jej kierownikami byli profesorowie A. Pruszewicz, A. Obrębowski i B. Wiskirska-Woźnica (od 2008 r.). Samodzielnymi pracownikami naukowymi aktualnie pracującymi w Katedrze są: A. Sekula i P. Świdziński. Zainteresowania Zespołu dotyczą m.in. kompleksowej rehabilitacji chorych po laryngektomiach, uszkodzenia smaku, węchu, głosu, mowy oraz słuchu w chorobach endokrynologicznych, neurologicznych i metabolicznych, topodiagnostyki uszkodzeń drogi słuchowej, zaburzeń głosu, mowy i słuchu w niektórych chorobach neurologicznych i wadach wrodzonych oraz doskonalenia obiektywnych metod badania słuchu, wprowadzania nowoczesnych metod diagnostycznych i leczniczych.

Łódź, Klinika Audiologii i Foniatrii IMP (2005 r.) powstała w Centrum Profilaktyki i Leczenia Zaburzeń Głosu i Słuchu IMP. Kierownikiem od początku jest prof. M. Śliwińska-
-Kowalska. Samodzielnymi pracownikami naukowymi są E. Niebudek-Bogusz i E. Zamysłowska-Szmytke. W skład Kliniki wchodzą pracownie audiologiczna, foniatryczna i logopedyczna oraz zaburzeń równowagi. Główne kierunki badań naukowych dotyczą m.in. patogenezy uszkodzeń słuchu spowodowanych czynnikami genetycznymi, środowiska (hałas, substancje chemiczne), metod wykrywania oraz monitorowania i możliwości ich farmakoterapii oraz regeneracji narządu słuchu (badania doświadczalne); nowoczesnych technik oceny zaburzeń głosu i rehabilitacji dysfonii zawodowych; metod oceny i rehabilitacji osób z zawrotami głowy i zaburzeniami równowagi.

Kliniczne ośrodki foniatrii znajdują się poza tym w Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Lublinie, Łodzi, Szczecinie i Warszawie.

Audiologia w różnym zakresie nierozłącznie związana jest zawsze z działalnością otolaryngologów, dlatego można poprzestać jedynie na wymienieniu tych ośrodków, w których budziła ona szczególne zainteresowanie, takich jak: Katowice (prof. T. Ceypek), Kraków (prof. J. Sekuła), Poznań (prof. prof. A. Zakrzewski, A. Pruszewicz i A. Obrębowski), Warszawa (prof. T. Bystrzanowska i W. Bochenkowa) i Wrocław (prof. W. Jankowski, St. Iwankiewicz i L. Pośpiech).

Wykaz polskich podręczników z zakresu otolaryngologii:

RYS PRAKTYCZNEJ OTIATRYI Bogusław Taczanowski, Gaz. Lek., Warszawa 1868

CHOROBY NARZĄDU SŁUCHOWEGO Teodor Heiman, Wende i S-ka, Warszawa 1902

ZARYS OTIATRYI Aleksander Żebrowski, Wyd. Koło Med., Warszawa 1921

CHOROBY UCHA Jan Szmurło, Wyd. Koło Med., Wilno 1933

CHOROBY NOSA Jan Szmurło, Wyd. Koło Med.,Wilno 1935

CHOROBY GARDŁA Jan Szmurło, Wyd. Koło Med., Wilno 1937

AUDIOLOGIA Józef Taniewski, PZWL, Warszawa 1951

CHOROBY USZU, NOSA, GARDŁA I KRTANI Antoni Dobrzański (red.), PZWL, Warszawa 1951

ZARYS OTIARII Jarosław Iwaszkiewicz, PZWL, Warszawa 1953

PORĘCZNIK OTORYNOLARYNGOLOGII Jan Szymański, PZWL, Warszawa 1959

PIERWSZA POMOC W OTOLARYNGOLOGII Teofila Bystrzanowska (red.), PZWL, Warszawa 1965

OTOLARYNGOLOGIA DZIECIĘCA Stanisław Kmita, PZWL, Warszawa 1967

ATLAS AUDIOLOGICZNY Teofila Bystrzanowska, PZWL, Warszawa 1967

LARYNGOLOGIA PRZEMYSŁOWA Teofila Bystrzanowska (red.), PZWL, Warszawa 1968

ĆWICZENIA Z OTOLARYNGOLOGII Stanisław Iwankiewicz, PZWL, Warszawa 1968

AUDIOLOGIA KLINICZNA Teofila Bystrzanowska (red.), PZWL, Warszawa 1969

ZABIEGI I OPERACJE W OTORYNOLARYNGOLOGII Aleksander Radzimiński (red.), PZWL, Warszawa 1970

ZAWROTY GŁOWY, ICH PRZYCZYNY I LECZENIE Bożydar Latkowski, Antoni Prusiński, Polfa, Warszawa 1972

OTOLARYNGOLOGIA KLINICZNA Aleksander Zakrzewski (red.), PZWL, Warszawa 1972

PODSTAWY ELEKTRONYSTAGMOGRAFII Bożydar Latkowski (red.), PZWL, Warszawa 1973

OTOLARYNGOLOGIA: PODRĘCZNIK DLA STUDENTÓW MEDYCYNY I STOMATOLOGII
Stanisław Iwankiewicz, PZWL, Warszawa1973

PROBLEMY OTOLARYNGOLOGII W MEDYCYNIE PRACY Wiesław Sułkowski, PZWL, Warszawa 1977

URAZY GŁOWY W OTORYNOLARYNGOLOGII Bożydar Latkowski (red.), PZWL, Warszawa 1979

AUDIOLOGIA KLINICZNA Teofila Bystrzanowska, PZWL, Warszawa 1979

USZKODZENIA NERWU TWARZOWEGO Bożydar Latkowski, Antoni Prusiński (red), PZWL, Warszawa 1983

OPERACJE TYMPANOPLASTYCZNE Jan Pietruski, PZWL, Warszawa 1984

ZAWROTY GŁOWY Bożydar Latkowski (red.), CHEMIL, Warszawa 1985

POSTĘPOWANIE SPECJALISTYCZNE W URAZACH GŁOWY Bożydar Latkowski (red.), PZWL, Warszawa 1986

OTONEUROLOGIA KLINICZNA Grzegorz Janczewski (red.), PZWL, Warszawa 1986

KONSULTACJE OTOLARYNGOLOGICZNE Grzegorz Janczewski, Teresa Goździk-Żołnierkiewicz, PZWL, Warszawa 1991

OTORYNOLARYNGOLOGIA DLA STUDENTÓW Bożydar Latkowski, PZWL, Warszawa 1992

FONIATRIA KLINICZNA Antoni Pruszewicz (red.), PZWL, Warszawa 1992

OTOLARYNGOLOGIA (wydanie nowe) Bożydar Latkowski (red.), Wyd. Lek. PZWL, 1995 Warszawa

OTOLARYNGOLOGIA PRAKTYCZNA Bożydar Latkowski (red.), Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 1996

OTONEUROLOGIA Grzegorz Janczewski, Bożydar Latkowski (red.), Bell Corp., Warszawa 1998

PODSTAWY W DIAGNOSTYCE I LECZENIU CHORÓB NOSA Aleksander Ligęziński (red.), Med. Praktyczna, Kraków 1998

CHOROBY NOSA I ZATOK PRZYNOSOWYCH Antoni Krzeski, Grzegorz Janczewski (red.), Sanmedia, Warszawa 1998

ELEKTRONYSTAGMOGRAFIA PRAKTYCZNA Bożydar Latkowski, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 1999

TECHNIKA ZABIEGÓW I OPERACJI W OTORYNOLARYNGOLOGII Bożydar Latkowski, (red.), Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2000

OTOLARYNGOLOGIA U SCHYŁKU XX WIEKU Grzegorz Janczewski, Via Medica, Gdańsk 2001

OTOLARYNGOLOGIA DZIECIĘCA Mieczysław Chmielnik (red.), Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2001

ZAWROTY GŁOWY Antoni Prusiński (red.), Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2002

PORADNIK DLA PROTETYKÓW SŁUCHU Bożydar Latkowski, GEERS, Łódź 2002

ZAKAŻENIA W OTOLARYNGOLOGII Danuta Dzierżanowska, Dariusz Jurkiewicz, Beata Zielnik-Jurkiewicz, α-Medica Press, Bielsko-Biała 2002

OSTRY DYŻUR – OTOLARYNGOLOGIA Grzegorz Janczewski, Ewa Osuch-Wójcikiewicz, α-Medica Press, Bielsko-Biała 2002

OTOLARYNGOLOGIA DLA STUDENTÓW (wyd. poprawione) Bożydar Latkowski, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2004

MEDYCYNA RODZINNA Bożydar Latkowski, Witold Lukas (red.), Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2004 i 2009 (książka roku)

OTOLARYNGOLOGIA PRAKTYCZNA Grzegorz Janczewski (red.), Via Medica, Gdańsk 2005

AUDIOLOGIA KLINICZNA Mariola Śliwińska-Kowalska, MEDITON, Łódź 2005

ROZPOZNAWANIE I LECZENIE PRZERZUTÓW W WĘZŁACH GŁOWY I SZYI Stanisław Bień, α-Medica Press, Bielsko-Biała 2005

OTOLARYNGOLOGIA DZIECIĘCA Danuta Gryczyńska (red.), Servier, Warszawa 2007

OTORYNOLARYNGOLOGIA ABRIDGET CHAPTERS IN ENGLISH Bożydar Latkowski, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2007

RAK KRTANI I GARDŁA DOLNEGO Grzegorz Janczewski, Ewa Osuch-Wójcikowska, α-Medica Press, Bielsko-Biała 2007

TECHNIKA BADANIA SŁUCHU I UKŁADU RÓWNOWAGI Bożydar Latkowski, Alina Morawiec-Bajda, Jadwiga Jóźwiak, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2007

MEDYCYNA RODZINNA. REPETYTORIUM Bożydar Latkowski, Witold Lukas (red.), Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2007

UCHO, NOS, JAMA USTNA, GARDŁO, KRTAŃ – CO WARTO WIEDZIEĆ Bożydar Latkowski, Jurek Olszewski, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2007

ZAWROTY GŁOWY Katarzyna Pierchała, Grzegorz Janczewski (red.), Solvay, 2008

POSTĘPOWANIE LEKARZY RODZINNYCH W STANACH NAGŁYCH Bożydar Latkowski (red.), Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2008

CHOROBY USZU, JAMY USTNEJ, GARDŁA I KRTANI Bożydar Latkowski, Katarzyna Kosiek, Maciej Godycki-Ćwirko, Marcin Durko, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2008

ZAWROTY GŁOWY – KRÓTKIE KOMPENDIUM Bożydar Latkowski, Antoni Prusiński, Termedia, Poznań 2009

FARMAKOTERAPIA ZAWROTÓW GŁOWY Antoni Prusiński (red.), Termedia, Poznań 2010

PODSTAWY FARMAKOTERAPII I FIZJOTERAPII W OTOLARYNGOLOGII Bożydar Latkowski, Jurek Olszewski, Katarzyna Kosiek (red.), GEERS, Łódź 2010

ALGORYTMY DIAGNOSTYKI I POSTĘPOWANIA W OTOLARYNGOLOGII Bożydar Latkowski (red.), Termedia, Poznań 2010

FARMAKOTERAPIA ZAWROTÓW GLOWY Waldemar Narożny, Antoni Prusiński (red.), Termedia, Poznań 2010

CHIRURGIA ZATOK PRZYNOSOWYCH – DOSTĘPY WEWNĄTRZNOSOWE Antoni Krzeski, Med. Praktyczna, 2014

LARYNGOLOGIA – WYBRANE ZAGADNIENIA Witold Szyfter, Termedia, Poznań 2016

MEDYCYNA RODZINNA Bożydar Latkowski, Witold Lukas, Maciej Godycki-Ćwirko (red.), Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2017 (Nagroda w konkursie głównym ACADEMIA dla najlepszych książek akademickich i naukowych – książka roku 2017)

LARYNGOLOGIA ONKOLOGICZNA – DIAGNOSTYKA, LECZENIE, REHABILITACJA Alina Morawiec-Sztandera, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2017 (w druku)