Otyłość wieku rozwojowego - ebook

Autorzy

dr n. med. Aleksander Basiak

Katedra i Klinika Endokrynologii i Diabetologii Wieku Rozwojowego

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

mgr Alicja Basiak-Rasała

Katedra i Zakład Medycyny Społecznej

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. Joanna Bautembach-Minkowska

Katedra i Klinika Pediatrii, Diabetologii i Endokrynologii

Gdański Uniwersytet Medyczny

prof. dr hab. n. med. Iwona Beń-Skowronek

Klinika Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej

z Pracownią Endokrynologiczno-Metaboliczną

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

prof. dr hab. n. med. Andrzej Boznański

Katedra i Klinika Pediatrii, Alergologii i Kardiologii

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. Iwona Chlebicka

Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Alergologii

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. Joanna Chrzanowska

Katedra i Klinika Endokrynologii i Diabetologii Wieku Rozwojowego

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

prof. dr hab. n. med. Barbara Głowińska-Olszewska

Klinika Pediatrii, Endokrynologii, Diabetologii

z Pododdziałem Kardiologii

Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

dr hab. n. med. Tomasz Koszutski, prof. ŚUM

Klinika Chirurgii i Urologii Dziecięcej

Górnośląskie Centrum Zdrowia Dziecka im. Św. Jana Pawła II

Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 6;

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

dr hab. n. med. Małgorzata Krzystek-Korpacka

Katedra i Zakład Biochemii Lekarskiej

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

prof. dr hab. n. med. Artur Mazur

II Klinika Pediatrii, Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej

Kliniczny Szpital Wojewódzki nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Rzeszowie;

Instytut Nauk Medycznych

Kolegium Nauk Medycznych

Uniwersytet Rzeszowski

dr n. med. Anna Medyńska

Katedra i Klinika Nefrologii Pediatrycznej

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

prof. dr hab. n. med. Małgorzata Myśliwiec

Katedra i Klinika Pediatrii, Diabetologii i Endokrynologii

Gdański Uniwersytet Medyczny

dr hab. n. med. Katarzyna Neubauer

Zakład Dietetyki, Katedra Gastroenterologii i Hepatologii

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

prof. dr hab. n. med. Anna Noczyńska

Katedra i Klinika Endokrynologii i Diabetologii Wieku Rozwojowego

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

prof. dr hab. n. med. Joanna Oświęcimska

Instytut Medyczny

Uczelnia Państwowa im. Jana Grodka w Sanoku

dr n. med. Katarzyna Pazdro-Zastawny

Katedra i Klinika Otolaryngologii, Chirurgii Głowy i Szyi

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. Robert Piekarski

Klinika Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

dr n. med. Iwona Pietrzak

Klinika Pediatrii, Diabetologii, Endokrynologii i Nefrologii

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

dr hab. n. med. Marcin Polok

Klinika Chirurgii i Urologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. Katarzyna Połtyn-Zaradna

Katedra i Zakład Medycyny Społecznej

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

prof. dr hab. n. med. Elżbieta Poniewierka

Katedra i Klinika Gastroenterologii i Hepatologii

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr hab. n. med. Wojciech Roczniak

Instytut Medyczny

Uczelnia Państwowa im. Jana Grodka w Sanoku

dr n. med. Monika Seifert

Katedra i Klinika Endokrynologii i Diabetologii Wieku Rozwojowego

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. Hanna Sikorska-Szaflik

Katedra i Klinika Pediatrii, Alergologii i Kardiologii

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. Dominika Smyczek

Klinika Chirurgii Dziecięcej i Urologii

Górnośląskie Centrum Zdrowia Dziecka im. Św. Jana Pawła II

Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 6

Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

dr hab. n. med. Mirosław Sopel

Zakład Chorób Układu Nerwowego

Wydział Nauk o Zdrowiu

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

lek. Aleksandra Stefaniak

Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Alergologii

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr hab. n. med. Agnieszka Szadkowska, prof. UŁ

Klinika Pediatrii, Diabetologii, Endokrynologii i Nefrologii

Uniwersytet Medyczny w Łodzi

prof. dr hab. n. med. Jacek C. Szepietowski

Katedra i Klinika Dermatologii, Wenerologii i Alergologii

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

prof. dr hab. n. med. Leszek Szewczyk

Klinika Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej

Uniwersytet Medyczny w Lublinie

prof. dr hab. n. med. Robert Śmigiel

Katedra Pediatrii, Zakład Propedeutyki Pediatrii i Chorób Rzadkich

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr hab. n. med. Jacek Tabarkiewicz, prof. UR

Zakład Immunologii Człowieka

Instytut Nauk Medycznych

Kolegium Nauk Medycznych

Uniwersytet Rzeszowski

dr n. med. Beata Wikiera

Katedra i Klinika Endokrynologii i Diabetologii Wieku Rozwojowego

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr hab. n. med. Katarzyna Zatońska, prof. UMW

Katedra i Zakład Medycyny Społecznej

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr hab. n. med. Tomasz Zatoński, prof. UMW

Katedra i Klinika Otolaryngologii, Chirurgii Głowy i Szyi

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

dr n. med. Agnieszka Zubkiewicz-Kucharska

Katedra i Klinika Endokrynologii i Diabetologii Wieku Rozwojowego

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu

prof. dr hab. n. med. Danuta Zwolińska

Katedra i Klinika Nefrologii Pediatrycznej

Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we WrocławiuPrzedmowa

Ocenia się, że na świecie około 17–20% dzieci w wieku 2–19 lat cierpi na nadwagę lub otyłość. Badania WHO wykazały, że od 1974 do 2016 roku liczba otyłych dzieci powyżej 5. rż. wzrosła z 11 mln do 124 mln (dodatkowo 213 mln dzieci miało nadwagę).

W Polsce częstość nawagi i otyłości w różnych regionach kraju kształtuje się na poziomie od 2,5% do 12%, a każdego roku będzie przybywać 400 tys. dzieci z nadwagą, w tym 80 tys. z otyłością. Niepokoi fakt występowania nadwagi, otyłości, a także otyłości olbrzymiej u dzieci najmłodszych, poniżej 5. rż. Nadmierny przyrost ilości komórek tłuszczowych w okresie dzieciństwa jest procesem nieodwracalnym, mogącym przyczynić się do rozwoju otyłości w wieku dorosłym. Otyłość w wieku młodzieńczym mimo późniejszej normalizacji masy ciała jest silnym predyktorem zaburzeń metabolicznych oraz chorób sercowo-naczyniowych w wieku dojrzałym. Przyczyną otyłości są czynniki genetyczne, środowiskowe, socjoekonomiczne i psychologiczne. Dzieci nie kontrolują ilości i wielkości posiłków, jedzą szybko i po kryjomu, w stresie lub pod wpływem silnych emocji, a także podczas oglądania telewizji czy gry na komputerze.

Przez wiele lat otyłość była traktowana jako defekt kosmetyczny, dopiero w latach 80. XX wieku pojawiły się pierwsze doniesienia o jej wpływie na stan zdrowia młodocianych. Obecnie wiadomo, że nadmierna masa ciała stanowi podstawową lub współistniejącą przyczynę wielu chorób. Otyłość zaburza funkcję tarczycy, nadnerczy i gonad oraz zwiększa ryzyko nowotworów. Generuje zaburzenia stanowiące czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego, w tym insulinooporność i wtórną hiperinsulinemię, nietolerancję węglowodanów z cukrzycą typu 2, aterogenną dyslipidemię czy nadciśnienie tętnicze. Otyłość wpływa na codzienne życie dziecka, przyczynia się do obniżenia poczucia własnej wartości i jest jedną z przyczyn negatywnej samooceny. Warto także podkreślić, że otyłe dzieci częściej chorują na depresję.

Biorąc pod uwagę postęp wiedzy na temat otyłości, należy mieć nadzieję, że zostaną wdrożone skuteczne działania prewencyjne mające na celu zatrzymanie rozwoju tego schorzenia w każdej grupie wiekowej, najskuteczniejszą metodą leczenia jest jednak prozdrowotna modyfikacja stylu życia, którą należy wdrażać już na wczesnym etapie życia – w okresie przedszkolnym i szkolnym.

Mam przyjemność oddać do rąk Czytelnika monografię „Otyłość i nadwaga w okresie rozwojowym”, w której przygotowaniu pracowali wybitni specjaliści kliniczni, na co dzień zajmujący się dziećmi otyłymi. Opracowując zagadnienia, wykorzystali najnowsze doniesienia naukowe, a także podzielili się z czytelnikami własnym bogatym doświadczeniem klinicznym.

W monografii przedstawiono poglądy na temat wieloczynnikowej patogenezy otyłości oraz szczegółowo omówiono towarzyszące jej zaburzenia metaboliczne. Publikację rozpoczyna rozdział opisujący fizjologię tkanki tłuszczowej, w kolejnych przedstawiono epidemiologię otyłości, funkcję OUN, a także wpływ czynników środowiskowych, genetycznych i enterohormonów na powstanie otyłości. Szeroko opisano zaburzenia metaboliczne oraz funkcję układów: sercowo-naczyniowego, oddechowego, przewodu pokarmowego, moczowego, kostno-stawowego. Zwrócono uwagę na problemy laryngologiczne, zmiany skórne towarzyszące otyłości oraz funkcje tarczycy, nadnerczy i gonad. Omówiono florę jelitową u osób otyłych oraz diagnostykę otyłości i towarzyszących jej dysfunkcji. W monografii opisano udział rodziny w powstaniu oraz terapii otyłości, a także problemy psychologiczne, z którymi na co dzień borykają się chory i jego rodzina. Kolejne rozdziały zostały poświęcone terapii farmakologicznej, zasadom prawidłowego żywienia i znaczeniu wysiłku fizycznego. W oddzielnym rozdziale przedstawiono wskazania i przeciwwskazania do leczenia bariatrycznego.

Monografia uzyskała pozytywne recenzje autorytetów w danej dziedzinie, jednak najważniejszymi recenzentami będą Czytelnicy.

Wszystkim autorom dziękuję za podjęcie trudu opracowania rozdziałów, mając nadzieję, że czytelnicy docenią ich wysiłek.

prof. dr hab. n. med. Anna Noczyńska2. Epidemiologia otyłości

Anna Noczyńska

2.1. Wstęp

Według WHO otyłość jest najczęstszą przewlekłą chorobą, w której zespół objawów uwarunkowany jest czynnikami zewnętrznymi, takimi jak stres, nieprawidłowe żywienie, brak aktywności fizycznej, oraz czynnikami wewnętrznymi: genetycznymi, metabolicznymi. Rozwija się w wyniku utrzymującego się przez długi czas dodatniego bilansu energetycznego. Powikłania metaboliczne występujące w otyłości stanowią problem kliniczny, kulturowy i socjoekonomiczny.

2.2. Otyłość i nadwaga na świecie

Występowanie otyłości według WHO przybrało rozmiary pandemii. W okresie ostatnich 40 lat na świecie przybyło 0,5 mld osób otyłych. Od 1980 roku w ponad 70 krajach liczba osób zmagających się z otyłością uległa podwojeniu. Z danych światowych wynika, że około 1,6 miliarda osób powyżej 15. rż. ma nadwagę (BMI > 25), a około 400 mln otyłość (BMI > 30). Dane epidemiologiczne wskazują, że od 1975 do 2014 roku trzykrotnie wzrósł na świecie odsetek otyłych mężczyzn (do 10,8%) i ponad dwukrotnie (do 14,9%) otyłych kobiet. Ocenia się, że na świecie 17–20% dzieci w wieku 2–19 lat cierpi na nadwagę lub otyłość. Badania WHO wykazały, że od 1974 do 2016 roku liczba otyłych dzieci powyżej 5. rż. wzrosła z 11 mln do 124 mln (dodatkowo 213 mln dzieci miało nadwagę). W 2014 roku ponad 41 mln dzieci poniżej 5. rż. miało problem z nadmierną masą ciała. W Chinach, Mongolii, Iranie około 18 mln dzieci w tej grupie ma nadwagę. W latach 2000–2013 w krajach Afryki Południowej liczba dzieci z otyłością i nadwagą wzrosła z 11% do 19%. Analizując występowanie otyłości i nadwagi w latach 70.–90. XX wieku wśród dzieci szkolnych w takich krajach jak: USA, Kanada Ameryka Południowa oraz Niemcy, Finlandia, Grecja, Wielka Brytania i Hiszpania, wykazano dwu-, a nawet trzykrotny wzrost liczby dzieci z nadmierną masą ciała. W niektórych krajach, np.: w Grecji, dwukrotnie wzrosła liczba otyłych chłopców (z 19,4% w 1992 roku do 33,7% w 2006 roku). Badania brazylijskie obejmujące 17 lat (1989–2006) wskazują na wzrost częstości występowania nadwagi u dzieci przedszkolnych o 160%, czyli o 9,4% na rok. Najwięcej otyłych osób żyje w Stanach Zjednoczonych (39,6% dorosłych i 18,5% dzieci i młodzieży). Według raportu IOTF (International Obesity Task Force) z 2003 roku w 2000 roku otyłość diagnozowano tam u 12%, a w 2010 roku już u ponad 20% osób. Utrzymanie się tego trendu spowoduje wzrost odsetka osób otyłych w 2020 roku do 28%, a w 2030 – do 41%. W latach 1980–2002 częstość występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci amerykańskich w wieku 6–19 lat wzrosła trzykrotnie. Obecnie co czwarte amerykańskie dziecko jest otyłe lub ma nadwagę. Otyłość i nadwaga u dzieci stały się poważnym problemem społeczno-ekonomicznym krajów rozwijających się.

2.3. Otyłość i nadwaga w Europie

Dane WHO z 2016 roku wykazały, że w krajach o wysokim współczynniku gospodarczym, takich jak Dania, Francja, Niemcy, Szwecja, liczba dzieci z otyłością i nadwagą utrzymuje się na stałym poziomie, a nawet nieznacznie się obniża. Tendencja ta jest szczególnie wyraźna w rodzinach o wysokim statusie ekonomicznym. Odwrotne zjawisko obserwuje się w krajach rozwijających się, w których wskaźnik nadwagi i otyłości idzie w parze z poprawą statusu ekonomicznego rodziny. W krajach rozwiniętych najbardziej zagrożone otyłością są dzieci należące do mniejszości etnicznych oraz dzieci imigrantów. Badacze alarmują, że utrzymywanie się obecnych tendencji będzie skutkowało wzrostem otyłości i nadwagi szczególnie u dzieci najmłodszych. Informacji o zagrożeniu otyłością tej grupy dostarcza projekt MONICA (Monitoring of trends and determinants in cardiovascular diseases), którego wyniki wskazują na wzrost otyłości u około 10–40% u dzieci w dziesięciu krajach europejskich. Według raportu IOTF w Europie około 20% dzieci do 14. rż. ma nadmierną masę ciała, z czego około 5% ma zdiagnozowaną otyłość. Według Childhood Obesity Surveillance Initiative (COSI) w krajach Unii Europejskiej w 2010 roku jedno na troje 6–9-letnich dzieci miało nadwagę lub otyłość. W grupie 11-latków najwyższy odsetek dzieci otyłych odnotowano w Grecji (33%), Portugalii (32%) oraz w Hiszpanii, a najniższy w Szwajcarii (11%). W grupie 15-latków rozpowszechnienie nadwagi wahało się od 10% w Armenii, na Litwie i w Rosji do 23% w Grecji. W sumie około 27% 13-latków w Europie obciążonych było nadwagą. Epidemiolodzy zwracają uwagę na wzrost liczby dzieci z otyłością olbrzymią.

2.4. Otyłość i nadwaga w Polsce

Według standardów IOTF z 2005 roku Polska obok Anglii należy do krajów europejskich o największym przyroście nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 5–11 lat. Częstość nadwagi i otyłości w różnych regionach kraju kształtuje się na poziomie od 2,5% do 12%. Szacuje się, że w Polsce każdego roku będzie przybywać 400 tys. dzieci z nadwagą, w tym 80 tys. z otyłością. W Europie jest to odpowiednio: 1,3 mln i 300 tys. W populacji chłopców angielskich w latach 1995–2002 częstość występowania otyłości wzrosła z 2,9% do 5,7%, a u dziewcząt z 4,9% do 7,8%.

Na podstawie raportu z polskich badań HBSC (Health Behavior in School-aged Children) przeprowadzonych w roku szkolnym 2009/2010 z zastosowaniem wartości referencyjnych IOTF wykazano, że nadwagę ma 18,3%, a otyłość 3,4% badanych 11–12-latków. U 13–14-latków, 15–16-latków i 17–18-latków nadwagę rozpoznano odpowiednio u 14,9%, 11,6% i 10,9% badanych, a otyłość u 3,4%, 2,7% i 2,5%. W latach 2014–2018 odsetek młodzieży z nadmierną masą ciała wzrósł z 19,9% do 21,7%, z wyraźną przewagą u chłopców. Według Chrzanowskiej i wsp. w ostatnich 30 latach odnotowano trzykrotny wzrost otyłości u 11–15-letnich chłopców oraz dziesięciokrotny u dziewcząt. W badaniach Oblacińskiej i wsp. otyłość i nadwaga występowały odpowiednio u 3,4% i 5,3% 7–16-letnich dzieci, częściej u dziewcząt, z tendencją do wzrostu z wiekiem. Badania dzieci województwa rzeszowskiego prowadzone w latach 1998 i 2008 u młodzieży szkolnej oceniły wzrost występowania nadwagi u chłopców z 10,5% do 14,2%, natomiast u dziewcząt z 12% do 13,3%. Wyraźnie zmniejszyła się liczba otyłych dziewcząt: z 10,1% do 7,7%, natomiast otyłość u chłopców utrzymywała się na podobnym poziomie i wynosiła 6,8% i 6,4%. Kolejne badanie prowadzone przez zespół rzeszowski w latach 2008 i 2012 u dzieci w wieku 3–6 lat wykazały wzrost otyłości u badanych z 7,2% do 10,8%, a nadwagi z 9,1% do 12,4%. U dzieci województwa mazowieckiego otyłość stwierdzono u 4,25%, a nadwagę u 11,83% badanych, natomiast u dzieci białostockich odpowiednio u 5,4% i 11,4%. Badania 7-, 10- i 12-letnich dzieci wrocławskich prowadzone w latach 2012–2017 (56670 dzieci) wykazały występowanie otyłości u 5,5%, a nadwagi u 8% dzieci, częściej u 7- i 10-latków (około 4,5%) niż 12-latków (3,9%). W badaniach PITNUTS (2016 r.) około 10% dzieci w wieku 1–3 lat miało nadmierną masę ciała, a dodatkowo 18,4% było zagrożone tym zaburzeniem. Badania ogólnopolskie przeprowadzone przez Instytut Żywności i Żywienia wśród uczniów szkół podstawowych i gimnazjów (11–15-latków) w 1971 roku oraz w latach 1982–1985, 1988–1991 i 1999–2000 wykazały występowanie nadwagi w 1971 roku u 9,2% chłopców i u 8,2% dziewcząt. Dramatyczny wzrost otyłości odnotowano u chłopców w latach 1999–2000, kiedy rozpoznano ją u 20,2% badanych. Badanie HBSC z 2014 roku oceniło występowanie otyłości i nadwagi u dzieci szkolnych na poziomie 14,8%.

Odsetek polskich dzieci z nieprawidłowo wysoką masą ciała wzrasta już w pierwszych latach życia i wynosi 10% u półrocznych niemowląt i 25% u 3-latków (PITNUTS, 2016–2017).

Otyłość w wieku młodzieńczym trzykrotnie zwiększa ryzyko otyłości w dorosłym życiu. Ponadto otyłość u dziecka pomimo normalizacji masy ciała jest silnym predyktorem zaburzeń metabolicznych oraz chorób sercowo-naczyniowych w wieku dojrzałym. Dramatyczny wzrost odsetka Polaków z nadwagą lub otyłością rozpoczyna się w 18.–24. rż. (27%). W badaniu WOBASZ II (Wieloośrodkowe Ogólnopolskie Badanie Stanu Zdrowia Ludności) wskazano, że 68,2% dorosłych mężczyzn i 60,5% kobiet ma wskaźnik masy ciała (BMI) powyżej 25 kg/m². Z otyłością olbrzymią (BMI > 40) zmaga się 282 tys. polskich kobiet oraz 192 tys. mężczyzn. U 35–39-letnich mężczyzn nadwaga i otyłość rozpoznawane są aż u 70% badanych.

W celu zahamowania niepokojącego trendu podejmowane są liczne działania prewencyjne. W 2016 roku w resorcie zdrowia zainaugurowano działalność koalicji na rzecz walki z otyłością. Ma ona charakter międzynarodowy i międzyresortowy, a jej celem jest podjęcie działań na rzecz wprowadzenia narodowych systemów profilaktyki i leczenia otyłości oraz wprowadzenie standardów opieki nad pacjentem chorym na otyłość. W 2014 roku w odpowiedzi na postępujący wzrost liczby dzieci z nadwagą i otyłością dyrektor generalny WHO powołał komisję do walki z otyłością dziecięcą. Celem jej pracy jest obniżenie do 2025 roku wskaźników otyłości u dzieci. Unia Europejska ustanowiła Europejski Plan Przeciwdziałania Dziecięcej Otyłości na lata 2014–2020. W naszym kraju Główny Inspektor Sanitarny i Stowarzyszenie „Polska Federacja Producentów Żywności” podjęły się realizacji programów edukacyjnych „Trzymaj Formę”, promujących zasady zdrowej diety, aktywność fizyczną oraz utworzenie profesjonalnych gabinetów udzielających fachowych porad dietetycznych. W 2015 roku weszła w życie ustawa dotycząca sprzedaży w sklepikach szkolnych zdrowych produktów spożywczych, określająca wymagania, jakie muszą spełniać środki spożywcze przeznaczone do przygotowania posiłków w przedszkolnych i szkolnych stołówkach.

Działania profilaktyczne mające zapobiegać nadwadze i otyłości powinny być wdrożone już u dzieci przedszkolnych. Szkoła obok rodziny stanowi drugie istotne środowisko wychowawcze, na którym spoczywa obowiązek prowadzenia edukacji zdrowotnej. Działania edukacyjne powinny objąć całą populację dzieci i młodzieży z uwzględnieniem grup szczególnie zagrożonych.

W przeważającej liczbie przypadków przyczyną otyłości u dzieci są nieprawidłowe nawyki żywieniowe oraz niedostateczna aktywność fizyczna, dlatego szkolne programy powinny skupić się na modyfikacji tych czynników ryzyka. Edukacja żywieniowa skierowana do rodziców i dzieci powinna być wprowadzona do szkół i przedszkoli. Należy ją prowadzić w sposób przystępny, u dzieci najmłodszych – w formie zabawy, natomiast w grupie dzieci szkolnych – jako zajęcia obowiązkowe. Edukacja żywieniowa powinna być kierowana także do młodzieży, a szczególnie do dziewcząt, ponieważ w tej grupie często obserwuje się stosowanie niekonwencjonalnych metod odchudzania, liczne nieprawidłowości w żywieniu (zachowania anorektyczne), a także spadek aktywności fizycznej.

Piśmiennictwo

1. Chrzanowska M.: Ekspansja nadwagi i otyłości w populacji dzieci i młodzieży Krakowa w okresie 1971–2000 w świetle wskaźnika EOW (Extent of Overweight). Ped. Pol. 2010; 85(1): 481–484.

2. Czerwonogrodzka-Senczyna A., Kryńska P., Majcher A. i wsp.: Wpływ czynników środowisko­wych na występowanie otyłości u dzieci do 7. roku życia. Endokrynol. Ped. 2014; 13, 2(47): 17–24.

3. Gardner D.S., Rhodes P.: Developmental origins of obesity: programming of food intake or physical activity? Adv. Exp. Med. Biol. 2009; 646: 83–93.

4. Jodkowska M., Oblacińska A., Tabak I. i wsp.: Demograficzne uwarunkowania nadwagi i otyłości u uczniów gimnazjów w Polsce w 2005 roku. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2005.

5. Kędzior A., Jakubek-Kipa K., Brzuszek M. i wsp.: Trendy w występowaniu nadwagi i otyłości u dzieci na świecie w Europie i w Polsce. Endokrynol. Ped. 2017; 16, 1(58): 41–48.

6. Kułaga Z., Litwin M., Tkaczyk M. i wsp: Polish 2010 growth references for school-aged children and adolescents. Eur. J. Pediatr. 2011; 170(5): 599–609.

7. Łuszczki E., Dereń K., Baran J. i wsp.: Trend sekularny występowania nadwagi i otyłości wśród dzieci w przedszkolach regionu rzeszowskiego. Endokrynol. Ped. 2015; 14, 4(53): 29–34.

8. Matusik P., Malecka-Tendera E., Klimek K. i wsp.: Nutritional state of Polish prepubertal children assessed by population-specific and international standards. Acta Paediatr. 2007; 96(2): 276–80.

9. Mazur A., Małecka-Tendera E., Lewin-Kowalik J.: Nadwaga i otyłość u dzieci szkół podstawowych województwa podkarpackiego. Ped. Pol. 2001; 10: 743–748.

10. NCD Risk Factor Collaboration (NCD-Ris C): Worldwide trends in body-mass index, underweight, overweight, and obesity from 1975 to 2016: a pooled analysis of 2416 population-based measurement studies in 128,9 million children, adolescents, and adults. Lancet. 2017; 390(10113): 2627–2642.

11. Olejnik B.J., Roszko-Kirpsza I., Marcinkiewicz S. i wsp.: Uwarunkowania środowiskowe a stan odżywienia dzieci i młodzieży województwa podlaskiego. Ped. Pol. 2012; 87(1): 41–46.

12. Olszanecka-Glinianowicz M.: Otyłość jako narastający problem medyczny i społeczny – co może lekarz rodzinny. Terapia. 2014; 2(300): 11–14.

13. Binkiewicz-Glińska A., Bakuła S., Kusiak-Kaczmarek M.: Obesity prevention in children and adolescents – Current recommendations. Pol. Ann. Med. 2012; 19: 156-162.

14. Binkiewicz-Glińska A., Bakuła S., Kusiak-Kaczmarek M.: Pyrżak B., Majcher A., Rymkiewicz-Kluczyńska B.: Analiza czynników ryzyka nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 7–9 lat z województwa mazowieckiego. Endokrynol. Ped. 2007; 4(21): 33–42.

15. Rywik S., Pająk A., Broda G.: Częstość występowania nadwagi i otyłości w wybranych populacjach Polski. Pol-Monica BIS Projekt. Med. Metabol. 2003; 7: 8–15.

16. Trojanowska A., Trojanowska P., Bernat K. i wsp.: Ocena sposobu żywienia i aktywności fizycznej u dzieci w wieku szkolnym w aspekcie zagrożeń otyłością. Endokrynol. Ped. 2015; 14, 4(53): 35–42.

17. Wardle J., Carnell S., Haworth C. i wsp.: Evidence for a strong genetic influence on childhood adiposity despite the force of the obesogenic environment. Am. J. Clin. Nutr. 2008; 87(2): 398–404.

18. Weker H., Barańska M., Riahi A. i wsp.: Nutrition of infants and young children in Poland – PITNUTS 2016. Dev. Period. Med. 2017; 21(1): 13–28. http://www.who.int/end-childhood-obesity/news/new-estimate-child-adolescent-obesity/en/.

19. World Health Organization: Consideration of the evidence on childhood obesity for the Commission on Ending Childhood Obesity: report on the ad hoc working group on science and evidence on ending childhood obesity. Geneva 2016.

20. Zarzycka D., Szara M., Sroka A.: Otyłość wieku szkolnego – epidemiologia, konsekwencje zdrowotne, metody prewencji. Endokrynol. Ped. 2015; 14, 2(51): 79–88.