Pamięć krajobrazu. Wyludnione miejscowości z terenu dawnych Prus Wschodnich - ebook

Pamięć. Krajobraz ma swoją własną.

Gruzowiska, które pozostały po domach, żeliwne krzyże na niewielkich cmentarzach chylące się ku ziemi pod upływem czasu, fragmenty porcelany, zardzewiała klamka, drzwiczki od kuchennego pieca, kruszące się kamienne schody, przewrócone sztachety drewnianego płotu… To pozostałości gwarnego życia niewielkich miejscowości, których nazwy już dawno wymazano z drogowskazów i map.

Książka jest opowieścią o wyludnionych wsiach, osadach, folwarkach, leśniczówkach i dworach Warmii, Mazur oraz Powiśla – terenów, które do 1945 roku stanowiły część Prus Wschodnich. Miejscowości opuszczone w konsekwencji zmian politycznych, społecznych i gospodarczych są dzisiaj integralną częścią pojeziernego krajobrazu. Na kamiennych pozostałościach zabudowań wyrosły drzewa, oplatając ruiny korzeniami. Wyludnione zagrody stanowią wyjątkowe zespolenie natury z kulturą, z którego już nie sposób wyabstrahować poszczególnych elementów, nie naruszając całego układu. Siły sprawcze zostały tu odwrócone – już nie człowiek kształtuje przestrzeń wsi, lecz rolę głównego aktora przejęła natura. Następuje intensywna sukcesja roślinności, a mury rozpadają się pod wpływem wietrzenia fizycznego. Jednocześnie to, co się zachowało, staje się częścią krajobrazu, nadal czytelne, choć wtopione w jego struktury dużo bardziej niż kiedyś.

Zdefragmentowane pejzaże dawnej pruskiej wsi są wyjątkowym materialnym nośnikiem pamięci. Będąc „w procesie rozkładu”, wciąż intrygują i budzą ciekawość. Co i dlaczego pozostało po niemal ośmiuset opuszczonych wiejskich jednostkach osadniczych dawnych Prus Wschodnich? Jeśli chcesz się tego dowiedzieć, ta publikacja jest właśnie dla Ciebie.

Są miejsca „zapomniane”, o których nie sposób zapomnieć!

Przedmowa. Co jest tematem tej książki? 9

1. Przedmiot badań. Główne założenia 13

1.1. Przedmiot badań 13

1.2. Problem badawczy. Cele i hipotezy 15

1.3. Struktura pracy 18

1.4. Zakres czasowy i przestrzenny pracy 20

2. Stan badań 31

2.1. Z historii studiów europejskich 31

2.2. Z historii studiów polskich 36

3. Założenia teoretyczno-metodyczne 45

3.1. Interdyscyplinarna osnowa pracy. Geografia historyczna i archeologia współczesności 45

3.2. Zwrot ku materialności i pamięć krajobrazu 49

3.3. Źródła, metody i techniki badawcze 54

4. Społeczno-polityczne tło depopulacji wiejskich jednostek osadniczych z obszaru dawnych Prus Wschodnich 63

4.1. Mitologizacja przestrzeni zamieszkiwania 64

4.2. Migracje i pierwsza wojna światowa 71

4.3. Druga wojna światowa i wielka ucieczka 77

4.4. Próżnia demograficzna 88

4.5. Zniszczenia wojenne 92

4.6. Wojsko i władza 100

4.7. Grabież 114

4.8. Przesiedlenia, uchodźstwo, ruch wędrówkowy ludności 123

4.9. Polityka gospodarcza 133

5. Rozmieszczenie oraz podstawowe własności krajobrazu wyludnionych miejscowości 139

5.1. Ogólna charakterystyka statystyczna i przestrzenna 139

5.2. Typy wyludnionych miejscowości 161

5.2.1. Wsie, osady, kolonie i przysiółki 162

5.2.2. Dwory i folwarki 171

5.2.3. Leśniczówki i gajówki 178

5.2.4. Osady młyńskie 182

5.3. Wyludnione miejscowości w krajobrazach granic i pograniczy 185

5.3.1. Materialny wymiar przerwania ciągłości osadnictwa w obrębie granicy i pogranicza polsko-rosyjskiego 185

5.3.2. Materialny wymiar przerwania ciągłości osadnictwa w sąsiedztwie granicy reliktowej 211

6. Wybrane składowe pamięci krajobrazu wyludnionych miejscowości 217

6.1. Zieleń 218

6.1.1. Zmiany udziału powierzchni zadrzewionej po wyludnieniu 219

6.1.2. Wyludnione miejscowości jako wyizlolowane płaty zieleni wysokiej 238

6.2. Zagrody 252

6.2.1. Topografia zagrody 253

6.2.2. O architekturze 256

6.2.3. Charakterystyczne relikty zabudowy ................... 263

6.3. Cmentarze 274

6.3.1. Rozmieszczenie cmentarzy 281

6.3.2. Położenie obiektów w środowisku geograficznym 287

6.3.3. Granice i formy przestrzenne 298

6.3.4. Struktury wewnętrzne 304

6.4. Krajobrazowe świadectwa przebiegu działań zbrojnych i obiekty militarne 322

6.4.1. Fortyfikacje polowe 324

6.4.2. Obóz jeniecki 333

6.4.3. Cmentarze i kwatery wojenne 344

6.4.4. Ślady likwidacji i dewastacji miejscowości 346

Podsumowanie i wnioski końcowe 361

Bibliografia 375

Materiały kartograficzne 403