Pamięć zbiorowa o wojnie na Pacyfiku w powojennej Japonii - ebook

Wstęp

Wydawać by się mogło, iż pomimo siedemdziesięciu lat, które minęły od jej zakończenia, wojna w Azji stanowi przedmiot analizy głównie dla historyków, starających się pogłębić nasze zrozumienie wydarzeń, jakie miały w tamtym okresie miejsce. W istocie jednak owe wydarzenia stanowią żywy element publicznego dyskursu, a sposób ich postrzegania oraz stosunek do nich stanowi istotny element podziału zarówno politycznego, jak i społecznego we współczesnej Japonii. Kontrowersje związane z japońską pamięcią o wojnie toczonej w latach 30. i 40. XX wieku rozpoczynają się w istocie już na etapie samego nazewnictwa. Można wskazać co najmniej cztery terminy, które w różnym zakresie są wykorzystywane tylko w samej Japonii. Niektóre opracowania ujmują działania wojenne z terenu Azji i Pacyfiku po prostu jako element toczonej w owym czasie II wojny światowej, nie wprowadzają dodatkowego terminu, który sugerowałby odmienny charakter owych wydarzeń. Inne z kolei używają określenia „wojna piętnastoletnia”, ujmującego wszystkie wydarzenia, począwszy od 1931 roku aż do zakończenia wojny w sierpniu 1945 roku. Niektóre środowiska, uznawane powszechnie za nacjonalistyczne, używają po dziś dzień określenia „wielka wojna w Azji Wschodniej”, które pochodzi bezpośrednio z czasów wojny, kiedy to stanowiło element ówczesnej propagandy. Bez wątpienia najpowszechniejszym określeniem jest termin „wojna na Pacyfiku”, jednak i on nie jest pozbawiony wieloznaczności. Najczęściej stosuje się go na określenie wojny toczonej pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Japonią w latach 1941–1945, zaś wcześniejsze starcia armii japońskiej w Chinach określane są mianem „II wojny chińsko-japońskiej” lub po prostu „wojny chińsko-japońskiej”. Niekiedy jednak ów termin odnosi się do wszystkich walk w regionie toczonych w latach 1937–1945, a czasem ujmuje się w nim również wydarzenia od incydentu mukdeńskiego z 1931 roku.

Już rozważania na temat nazewnictwa uświadamiają niezwykle skomplikowany charakter pamięci o owym konflikcie w samej Japonii, a warto dodać, iż w innych krajach regionu, szczególnie w Chinach i Korei Południowej, stosowane są jeszcze inne określenia, co dodatkowo komplikuje sytuację. Wielość nazewnictwa wiąże się w istocie z wielością pamięci obecnych w regionie, co stanowi jeden z powodów, dla których te wydarzenia są po dziś dzień przedmiotem kontrowersji wpływających nie tylko na stosunki międzynarodowe w regionie, ale również na proces międzykulturowej komunikacji, a co za tym idzie – na wzajemne zrozumienie. Przyjęcie na potrzeby poniższej pracy terminu „wojna na Pacyfiku” jest związane z jednej strony z jego powszechnością w języku polskim, z drugiej zaś z jego ścisłym związkiem z elementem znaczonym, którym jest w tym wypadku wojna w Azji. Co jednak znacznie istotniejsze, ów termin jest również w samej Japonii najpowszechniej używany, a przypisywane mu najczęściej znaczenie wojny amerykańsko-japońskiej stanowi niezwykle istotny wskaźnik, w jaki sposób tamta wojna bywa postrzegana w cesarstwie. Nazwa ta wiąże się w istocie bezpośrednio ze sposobem konstruowania pamięci wokół owych wydarzeń, szczególnie zaś z procesami, które rozpoczęły się jeszcze w trakcie amerykańskiej okupacji. Z drugiej strony ujmowanie w określeniu „wojna na Pacyfiku” również wojny z Chinami świadczy o przemianach w postrzeganiu wojennej przeszłości, jakie rozpoczęły się na dobre w latach 70. XX wieku. Niniejsza praca ma ukazać procesy, które doprowadziły do tego, że owa pamięć przybrała współcześnie taki, a nie inny kształt, a także zwrócić uwagę na jej znaczenie dla współczesnej japońskiej tożsamości narodowej.

Mogłoby się wydawać, iż nie brakuje opracowań, szczególnie przygotowanych w języku angielskim i japońskim, które poruszałyby kwestię pamięci o wojnie na Pacyfiku we współczesnej Japonii. Jednakże takie analizy skupiają się w dużej mierze na międzynarodowych konsekwencjach japońskiej polityki pamięci, ze szczególnym uwzględnieniem kontrowersji wokół chramu Yasukuni oraz wybranych elementów związanych z podręcznikami do nauczania historii. Prace te jednak w większości przypadków skupiają się wyłącznie na przykładach współczesnej pamięci mających świadczyć o braku adekwatnego rozliczenia się japońskiego społeczeństwa z wojenną przeszłością. Niniejsza praca nie tylko traktuje ów fenomen współczesnej pamięci jako zjawisko kulturowe, mające szerokie konsekwencje dla japońskiej tożsamości zbiorowej, lecz także ukazuje szereg procesów, które wpływały na znacznie bardziej skomplikowany stosunek Japończyków do wojennej przeszłości, niż można by sądzić na podstawie analizy jedynie owych najbardziej kontrowersyjnych przykładów.

Celem niniejszej pracy jest znalezienie odpowiedzi na trzy główne pytania badawcze. Pierwsze z nich brzmi: w jaki sposób pamięć o wojnie na Pacyfiku ulegała rekonstrukcji w okresie powojennym, ze szczególnym uwzględnieniem procesów zachodzących w latach 50. oraz 70. XX wieku? Drugie koncentruje się na roli tej pamięci w budowaniu nowej, powojennej tożsamości Japończyków oraz na tym, które jej elementy okazały się kluczowe dla tożsamości narodowej. Trzecie pytanie związane jest nie tyle z kształtem pamięci, co z jej znaczeniem dla samych Japończyków. Dotyczy ono kwestii, na ile pamięć o wojnie na Pacyfiku, rozumiana jako element konstruowania tożsamości narodowej, może zostać uznana za jeden z elementów syntagmy japońskiej kultury narodowej, a co za tym idzie – na ile stała się ona niezbywalnym elementem kultury.

Te pytania prowadzą do wyartykułowania czterech głównych tez badawczych, które należy poddać weryfikacji. Pierwsza z nich zakłada, iż konstrukcja pamięci o wojnie na Pacyfiku koncentrowała się początkowo wokół czterech powojennych mitów: mitu wojskowej kliki; mitu obwiniającego ową klikę za zapoczątkowanie i eskalację wojny; mitu wojennego poświęcenia jako czynu bohaterskiego; mitu ofiary, szczególnie ofiary ataków atomowych. Pojawienie się owych mitów, szczególnie ostatniego, zapoczątkowało proces kształtowania się nowej japońskiej tożsamości w okresie powojennym – tożsamości ofiary, co znalazło swoje odzwierciedlenie zarówno w podręcznikach do nauczania historii, jak i w kulturze popularnej. Powyższa teza zakłada również, iż owe mity, szczególnie zaś mit ofiary i wojskowej kliki, także współcześnie kształtują postrzeganie wojennej przeszłości oraz są po dziś dzień umacniane i reprodukowane przez instytucjonalne narzędzia konstruowania pamięci zbiorowej.

Druga teza zakłada, iż wyodrębnienie się z czasem pamięci przeciwnej, która akcentowała zbrodniczy charakter zaangażowania Japonii w trakcie wojny, spowodowało, iż zaczęły się ścierać dwie wizje pamięci: wizja ofiary i wizja sprawcy. Ta ostatnia, w dużej mierze ignorowana do lat 70. XX wieku, stała się z czasem jednym ze stałych elementów publicznego dyskursu na temat wojennej przeszłości. Tak postawiona teza zakłada, iż obie te perspektywy są obecne we współczesnej dyskusji na temat wydarzeń wojennych, a elementy związane z japońskimi zbrodniami wojennymi stały się wręcz niezbywalnym elementem dyskursu. Jednakże owa perspektywa sprawcy, ze względu na swoje ograniczone symboliczne znaczenie, nie odgrywa tak istotnej roli dla japońskiej tożsamości, jak perspektywa ofiary.

Trzecia z tez, którą należy poddać weryfikacji, wskazuje, iż sam proces konstruowania i przekazywania pamięci zbiorowej o wojnie na Pacyfiku we współczesnej Japonii opiera się głównie na narzędziach kształtowania pamięci instytucjonalnej, szczególnie na systemie edukacji oraz muzeach historycznych. Jednocześnie kształt pamięci instytucjonalnej jest w dużej mierze konstruowany świadomie i celowo, dla utrzymania aktualnego rozkładu władzy. Jednak zarówno szkoła, jak i muzea są z jednej strony narzędziem reprodukcji dominującej wizji pamięci, a z drugiej stanowią manifestacje procesów, które zachodziły w dyskursie wokół wojennej przeszłości od zakończenia wojny.

Ostatnia z weryfikowanych w niniejszej pracy tez zakłada, iż niektóre elementy pamięci o wojnie na Pacyfiku stały się w istocie jednymi z kluczowych elementów współczesnej tożsamości zbiorowej, a ze względu na swój silny aksjologiczny wymiar nabrały one cech tak zwanych wartości rdzennych japońskiej kultury narodowej. Dotyczy to szczególnie kwestii pamięci o atakach atomowych na Hiroszimę i Nagasaki, które zyskały cechy nieuświadomionego mitu, jak również powiązanych z ową pamięcią wartości pacyfistycznych.

Sposób analizy powyższych zagadnień wpisuje się w tradycję badań nad kulturą, a szczególnie dużo czerpie z dorobku antropologii symbolicznej. Bazując na teoriach wywodzących się z humanistyki interpretatywnej, jak również z tradycji socjologii kulturowej, niniejsza analiza koncentruje się na kwestiach związanych z pamięcią zbiorową jako na kluczowym pojęciu związanym ze współczesnymi kulturami narodowymi. Sama pamięć jest jednocześnie traktowana jako, potencjalnie, jeden z niezbywalnych elementów tożsamości zbiorowych, mogący wpływać nie tylko na stosunek do własnego narodu, ale również do narodów sąsiednich. Szczególnie istotny z punktu widzenia niniejszej pracy jest symboliczny wymiar tych zjawisk oraz to, w jaki sposób mogą wpisywać się one w ideologie instytucji państwowych, a także w jaki sposób mogą być narzucone przez instytucje takie jak system edukacji. Rozważania oparto głównie na krytycznej analizie dyskursu, jako metodzie pozwalającej badać szeroko rozumiany tekst w jego kontekście kulturowym. Ta metoda została uzupełniona o dorobek gramatyki funkcjonalnej, jak również analizy treści. Głównym przedmiotem tej ostatniej były materiały prasowe, podręczniki szkolne oraz muzea historyczne.

Niniejsza praca podzielona jest na cztery główne rozdziały. Pierwszy rozdział zatytułowany Pamięć zbiorowa jako syntagma kultury narodowej ukazuje znaczenie fenomenu pamięci zbiorowej dla współczesnych kultur narodowych. Najpierw koncentruje się na próbie zdefiniowania pojęcia kultury, a potem ukazuje jego znaczenie dla konstruowania tożsamości zbiorowych. Jednocześnie wprowadzone zostały pojęcia „kultury narodowej” i „syntagmy kulturowej”. Następnie przedstawiono definicję pojęcia „pamięci zbiorowej” oraz ukazano jego znaczenie we współczesnych badaniach nad kulturami narodowymi. Zwrócono uwagę na rolę, jaką może odgrywać pamięć zbiorowa w procesach konstruowania i rekonstruowania tożsamości narodowych, jak również na fakt, iż owa pamięć może zostać uznana za jeden z elementów syntagmy kulturowej. Wprowadzono w nim jednocześnie pojęcia „tradycji wynalezionej” oraz „gęstości upamiętniania”, a także podkreślono znaczenie rozróżnienia pamięci na pamięć główną/dominującą i pamięć przeciwną. Ostatnia część rozdziału skupia się na roli pamięci zbiorowej w konstruowaniu mitów narodowotwórczych. Szczególna uwaga zostaje poświęcona mitom o pochodzeniu oraz mitom o wybraniu. Podkreślono, iż mityzacja narracji wokół wydarzeń z przeszłości nie musi dotyczyć czasów odległych, lecz może odnosić się do wydarzeń względnie współczesnych. Zwraca się w nim jednocześnie uwagę, iż potencjalna mityzacja pamięci związana jest z jednej strony z gęstością upamiętniania danych wydarzeń, a z drugiej z przypisywanymi jej wartościami aksjologicznymi.

Rozdział drugi koncentruje się na ukazaniu procesów, które determinowały sposób konstruowania i rekonstruowania pamięci zbiorowej o wojnie na Pacyfiku na przestrzeni lat. Podział niniejszego rozdziału związany jest ze zmianami, jakie zachodziły w dyskursie wokół wojennej przeszłości, jak również z towarzyszącymi im przemianami polityczno-społecznymi w powojennej Japonii. Pierwsza część skupia się na okresie od zakończenia wojny aż do lat 60. XX wieku, kiedy to doszło do wyklarowania się dominującego nurtu pamięci, w dużej mierze oddziałującego na postrzeganie wojennej przeszłości po dziś dzień. Następnie omówione zostały procesy, które spowodowały pojawienie się tak zwanych pamięci przeciwnych, a co za tym idzie – włączenie elementów związanych z perspektywą ofiary do instytucjonalnej pamięci. Omawiany rozdział kończy się zwróceniem uwagi na umiędzynarodowienie oraz upolitycznienie dyskusji wokół pamięci, szczególnie w latach 80. XX wieku i na początku wieku XXI.

Trzeci rozdział niniejszej pracy ukazuje relacje pomiędzy dominującym nurtem pamięci zbiorowej a pamięciami przeciwnymi, które, począwszy od co najmniej lat 70. XX wieku, są obecne w publicznej debacie na temat wojennej przeszłości. Pierwsza część koncentruje się na pamięci dotyczącej zniszczenia Hiroszimy i Nagasaki, szczególnie zaś na sposobie jej konstruowania tuż po zakończeniu wojny oraz amerykańskiej okupacji. Starano się ukazać źródła różnic w roli, jaką wydarzenia te odgrywają również współcześnie w japońskiej pamięci zbiorowej. Postawiono również tezę, iż pamięć o Hiroszimie nabrała cech mitycznych i stała się jednym z niezbywalnych elementów współczesnej japońskiej kultury narodowej, a jednym z istotniejszych elementów tożsamości zbiorowej Japończyków zostało powszechnie podzielane doświadczenie ofiary. Druga część tego rozdziału skupia się na kryzysie tożsamości związanym z publicznym zwróceniem uwagi na japońskie zbrodnie wojenne w Azji na przełomie lat 60. i 70. XX wieku. Jednocześnie zwrócono uwagę, iż owo zainteresowanie tak zwaną pamięcią sprawcy spowodowało jednocześnie zainteresowanie również innymi pamięciami przeciwnymi. Wreszcie ostatnia część wskazuje na moc sprawczą mediów w procesie tej przemiany pamięci zbiorowej. Podkreślono w niej również, iż niektóre elementy pamięci przeciwnych zostały z czasem włączone do głównego nurtu pamięci, co zaowocowało pewnym scaleniem perspektywy ofiary z perspektywą sprawcy.

Ostatni rozdział koncentruje się na instytucjonalnych narzędziach konstruowania pamięci zbiorowej, szczególnie zaś na systemie edukacji oraz muzeach historycznych. Na początku przybliżono rolę systemu edukacji w procesie konturowania i transmitowania pamięci zbiorowej, jak również starano się scharakteryzować japoński system edukacji. Ukazane zostały przemiany, jakie zachodziły w tym systemie począwszy od XIX wieku poprzez okres wojny aż po czasy współczesne. Szczególną uwagę poświęcono roli edukacji historycznej w procesie umacniania tożsamości narodowej. Zwrócono również uwagę na jego szczególne cechy, chociażby daleko posuniętą centralizację czy dominację zunifikowanych podręczników szkolnych, które nie zostawiają wiele miejsca nauczycielom na wprowadzenie materiałów edukacyjnych wykraczających poza ich zakres. Następnie w omawianym rozdziale dokonano analizy sposobu nauczania historii o wojnie na Pacyfiku we współczesnej Japonii. Owo nauczanie jest rozumiane jako główne narzędzie transmisji instytucjonalnej pamięci zbiorowej. Najpierw przeprowadzona została analiza wyników dotychczasowych badań poruszających kwestie sposobu konstruowania owej pamięci za pośrednictwem podręczników szkolnych. Następnie skupiono się na analizie programów nauczania historii dla szkół podstawowych, gimnazjalnych oraz średnich pod kątem zawartych w nich informacji dotyczących nauczania historii o wojnie na Pacyfiku. Dalej przeprowadzono analizę treści dotyczących wydarzeń z okresu wojny zawartych w wybranych podręcznikach do nauczania historii Japonii dla szkół średnich. Owa analiza koncentruje się zarówno na wyborze informacji, które znalazły się w badanych materiałach, jak i na lingwistycznym charakterze sposobu przekazywania tych informacji. Ostatnia część omawianego rozdziału dotyczy analizy materiałów znajdujących się w kluczowych muzeach historycznych w Japonii. Nie ograniczono się jedynie do samych treści, lecz starano się również zwrócić uwagę na sposób ich pozycjonowania, jak też na to, które z informacji skierowane są do jakiego odbiorcy.Spis treści

Wstęp

1. Pamięć zbiorowa jako syntagma kultury narodowej

1.1. Tożsamościowa rola kultury. Syntagmatyczny wymiar elementów kultury symbolicznej

1.2. Rola pamięci zbiorowej w konstruowaniu i rekonstruowaniu tożsamości narodowych

1.3. Pamięć a mit narodowotwórczy

2. Procesy konstrukcji i rekonstrukcji pamięci o wojnie na Pacyfiku w powojennej Japonii

2.1. Konstruowanie wizji wojennej przeszłości w pierwszych dekadach od zakończenia wojny. Wyodrębnienie się oraz umocnienie czterech powojennych mitów

2.2. Emanacja pamięci przeciwnej. Przemiany w postrzeganiu wojny na Pacyfiku od roku

2.3. Pamięć o wojnie na Pacyfiku jako instrument japońskiej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Japońska polityka historyczna na przełomie XX i XXI wieku

3. Ofiary czy zbrodniarze? Ścieranie się dominującego nurtu pamięci z pamięcią przeciwną

3.1. Hiroszima jako mit. Japońska powojenna tożsamość jako tożsamość ofiary

3.2. Bohaterowie czy zbrodniarze? Kryzys tożsamości ofiary a wyodrębnienie się pamięci przeciwnej

3.3. Dyskurs medialny a postrzeganie wojennej przeszłości. Inkorporacja elementów pamięci przeciwnej do dominującego nurtu pamięci

4. Instytucjonalny wymiar pamięci zbiorowej jako narzędzie konstruowania współczesnej japońskiej kultury i tożsamości narodowej

4.1. Instytucjonalna pamięć zbiorowa a procesy narodowotwórcze. Charakterystyka japońskiego systemu edukacji

4.2. Reprodukcja czy manifestacja? Rola edukacji historycznej w procesie przekazywania dominującej wizji pamięci o wojnie na Pacyfiku

4.3. Złudzenie realności. Japońskie muzea wojenne jako czynnik umacniania tożsamości i kultury narodowej

Zakończenie. Pamięć ofiary jako syntagma współczesnej japońskiej kultury

Bibliografia

Indeks nazwisk