Paryska krawcowa - ebook

_Powieść dedy­ko­wana pamięci agen­tek Kie­row­nic­twa Ope­ra­cji Spe­cjal­nych (SOE), które współ­pra­co­wały z fran­cu­skim ruchem oporu w cza­sie dru­giej wojny świa­to­wej i zgi­nęły w obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych Natzwe­iler-Stru­thof, Dachau i Ravensbrück:_

_Yolande Beek­man, Denise Bloch, Andrée Bor­rell, Made­le­ine Damer­ment, Noor Inayat Khan, Cecily Lefort, Very Leigh, Sonii Olcha­nezky, Eliane Plew­man, Lilian Rolfe, Diany Row­den, Yvonne Rude­latt i Vio­lette Szabo,_

_oraz ich towa­rzy­szek broni, któ­rych nazwi­ska nie zostały ni­gdzie odno­to­wane, a losy wciąż pozo­stają nie­znane._2017

Z daleka gra­na­towa sukienka spra­wia wra­że­nie wykro­jo­nej z poje­dyn­czego kawałka jedwa­biu. Deli­kat­nie otula kształty mane­kina, na któ­rym ją powie­szono.

Jeśli jed­nak przyj­rzymy się lepiej, zro­zu­miemy, że to ilu­zja. Sukienka została bowiem uszyta z kawał­ków i resz­tek mate­riału połą­czo­nych ze sobą tak zręcz­nie, że stwo­rzyły coś cał­kiem nowego.

Czas zro­bił swoje i suk­nia stała się tak kru­cha, że trzeba było ją chro­nić, aby na­dal opo­wia­dała wła­sną histo­rię przez kolejne lata; na okres wystawy została umiesz­czona przez pra­cow­ni­ków muzeum w szkla­nej gablo­cie. Jedną z jej ścian wyko­nano ze szkła powięk­sza­ją­cego, żeby zwie­dza­jący mogli w pełni doce­nić kunszt pracy kraw­co­wej. Wszyst­kie frag­menty były ze sobą ręcz­nie zszyte nie­wi­dzial­nymi szwami, tak drob­nymi i rów­nymi, jakby wyszły spod igły nowo­cze­snej maszyny do szy­cia. Zwie­dza­jący wystawę będą podzi­wiać wło­żony w tę pracę trud, a także czas i cier­pli­wość nie­zbędne do jej wyko­na­nia.

W szkla­nej gablo­cie znaj­duje się ele­ment histo­rii: tej wspól­nej, nale­żą­cej do nas wszyst­kich i mojej wła­snej.

Dyrek­tor muzeum przy­cho­dzi się upew­nić, że wszystko jest gotowe na otwar­cie wystawy. Pota­kuje z apro­batą, a reszta zespołu udaje się na drinka do baru za rogiem, żeby to uczcić.

Ja jesz­cze zostaję i zanim na dobre zamknę gablotę, prze­su­wam opusz­kami pal­ców po deli­kat­nych srebr­nych kora­li­kach przy­cią­ga­ją­cych wzrok do dekoltu sukienki. Oto kolejny sprytny spo­sób na odcią­gnię­cie uwagi od pozszy­wa­nych ze sobą kawał­ków mate­riału: kora­liki wyglą­dają jak kon­ste­la­cja gwiazd na noc­nym nie­bie. Wyobra­żam sobie, jak odbi­jały świa­tło, a wzrok patrzą­cego prze­śli­zgi­wał się w górę, ku łukowi szyi, linii kości policz­ko­wych i oczom kobiety noszą­cej tę suk­nię; oczom, które skry­wały w sobie podobne świa­tło.

Zamy­kam gablotę, wiem, że wszystko jest już gotowe. Naza­jutrz otwo­rzą się drzwi gale­rii i ludzie przyjdą tu obej­rzeć suk­nię, któ­rej zdję­cie można zoba­czyć na pla­ka­tach w metrze.

Patrząc z daleka, będą myśleli, że została uszyta z poje­dyn­czego kawałka jedwa­biu. Dopiero kiedy przyj­rzą się jej uważ­niej, poznają prawdę.HAR­RIET

Podmuch gorą­cego, stę­chłego powie­trza wydo­sta­ją­cego się z plą­ta­niny pod­ziem­nych tuneli owiewa mi nogi i szar­pie za włosy, kiedy wcią­gam ciężką walizkę po scho­dach metra i wycho­dzę na świa­tło pary­skiego popo­łu­dnia. Na chod­niku jest pełno tury­stów szwen­da­ją­cych się po mie­ście; spraw­dzają drogę na mapie albo w tele­fo­nie, by upew­nić się, w którą stronę powinni pójść. Ele­gancko ubrani miej­scowi lawi­rują wśród tłumu zde­cy­do­wa­nie żwaw­szym i pew­niej­szym kro­kiem, jakby pró­bo­wali odzy­skać swoje mia­sto po spę­dze­niu całego sierp­nia nad morzem.

Ulicą sunie sznur samo­cho­dów – nie­koń­czący się misz­masz kolo­rów i dźwię­ków. Przez moment czuję się oszo­ło­miona, kręci mi się w gło­wie z powodu gwaru i ner­wo­wego pod­eks­cy­to­wa­nia spo­wo­do­wa­nego tym, że oto zna­la­złam się w mie­ście, które na naj­bliż­szych dwa­na­ście mie­sięcy sta­nie się moim domem. Może i wyglą­dam na turystkę, ale nie­długo – mam nadzieję – będzie mnie już można pomy­lić z rodo­witą pary­żanką.

Potrze­buję chwili, żeby odzy­skać pano­wa­nie nad sobą, sta­wiam więc walizkę przy barierce bie­gną­cej wzdłuż wej­ścia na sta­cję metra Saint-Ger­main-des-Prés i spraw­dzam w tele­fo­nie treść maila, cho­ciaż znam ją na pamięć:

Droga Panno Shaw,

W nawią­za­niu do naszej roz­mowy tele­fo­nicz­nej mam przy­jem­ność potwier­dzić, że Pani poda­nie o przy­ję­cie na roczny staż w Agence Guil­le­met zostało roz­pa­trzone pozy­tyw­nie. Gra­tu­lu­jemy!

Tak jak wcze­śniej wspo­mi­na­łam, możemy Pani zapro­po­no­wać mini­malne wyna­gro­dze­nie wraz z zakwa­te­ro­wa­niem w miesz­ka­niu nad biu­rem.

Bar­dzo pro­szę o potwier­dze­nie daty i godziny swo­jego przy­jazdu, gdy już będzie je Pani znała. Nie mogę się docze­kać, by powi­tać Panią w naszej agen­cji.

Z wyra­zami sza­cunku,

Flo­rence Guil­le­met,

wła­ści­cielka Agence Guil­le­met, Rela­tions Publi­ques

12 Rue Car­di­nale, Paris 75000.

Na­dal nie mogę uwie­rzyć, że udało mi się ją prze­ko­nać do tego, by mnie przy­jęła. Flo­rence pro­wa­dzi agen­cję PR-ową spe­cja­li­zu­jącą się w branży modo­wej. Jej klien­tami są głów­nie małe firmy i start-upy nie­po­sia­da­jące wła­snego działu PR. Zwy­kle nie przyj­muje sta­ży­stów, ale mój życio­rys oraz list moty­wa­cyjny oka­zały się na tyle prze­ko­nu­jące, że do mnie zadzwo­niła (po tym, jak prze­sła­łam doku­menty jesz­cze dwa razy, pojęła wresz­cie, że nie dam jej spo­koju, dopóki nie otrzy­mam odpo­wie­dzi). Goto­wość do pracy przez cały rok za mini­malne wyna­gro­dze­nie w połą­cze­niu z bie­głą zna­jo­mo­ścią fran­cu­skiego zapew­niły mi kolejną, już bar­dziej for­malną, roz­mowę kwa­li­fi­ka­cyjną za pośred­nic­twem Skype’a. Zna­ko­mite refe­ren­cje wysta­wione przez mojego opie­kuna nauko­wego świad­czące o zain­te­re­so­wa­niu kan­dy­datki modą, zaan­ga­żo­wa­niu i chęci do cięż­kiej pracy osta­tecz­nie prze­ko­nały Flo­rence do tego, żeby dać mi szansę.

Chcia­łam poszu­kać sobie skrom­nego lokum do wyna­ję­cia na przed­mie­ściach Paryża i opła­cać je z nie­wiel­kiego spadku po matce. Tym więk­szą radość spra­wiła mi więc moż­li­wość zaję­cia pokoju nad biu­rem. Mia­łam zamiesz­kać w budynku, dzięki któ­remu w ogóle tra­fi­łam na ślad Agence Guil­le­met.

Rzadko wie­rzę w prze­zna­cze­nie, ale tym razem mam wra­że­nie, że to ono ścią­gnęło mnie do Paryża, na Boule­vard Saint-Ger­main. W to kon­kretne miej­sce.

Do budynku ze sta­rej foto­gra­fii.

***

Zna­la­złam ją w kar­to­no­wym pudle z rze­czami po matce upchnię­tym pod samą ścianą na naj­wyż­szej półce szafy w sypialni, praw­do­po­dob­nie przez mojego ojca. Być może posta­no­wił scho­wać pudło, żebym zna­la­zła je dopiero wtedy, gdy będę dosta­tecz­nie doj­rzała, żeby zmie­rzyć się z jego zawar­to­ścią; z bie­giem lat ból po odej­ściu matki powi­nien już nieco zelżeć. Chyba że to poczu­cie winy kazało mu posta­wić zakle­jone pudło poza zasię­giem czy­je­go­kol­wiek wzroku, żeby razem z nową żoną nie musieli pamię­tać o tym, jak nie­chlubną rolę ode­grali w nie­szczę­ściu, które osta­tecz­nie dopro­wa­dziło moją matkę do ode­bra­nia sobie życia.

Natknę­łam się na to pudło pew­nego pochmur­nego dnia, kiedy byłam nasto­latką i przy­je­cha­łam do domu na ferie wiel­ka­nocne; uczy­łam się wtedy w szkole z inter­na­tem. Cho­ciaż ojciec z maco­chą zadali sobie sporo trudu dla mnie – zadbali o to, żebym miała wła­sny pokój, pozwo­lili mi wybrać kolor ścian, nakleić na nich pla­katy, przy­wieźć książki i bibe­loty – na­dal nie czu­łam się w ich domu jak u sie­bie. To zawsze był ich dom, a nie mój. Miej­sce, do któ­rego musia­łam się prze­pro­wa­dzić, gdy mój wła­sny dom nagle prze­stał ist­nieć.

Tam­tego pochmur­nego kwiet­nio­wego dnia nudzi­łam się jak mops. Moje dwie młod­sze przy­rod­nie sio­stry rów­nież nie miały się czym zająć, więc zaczęły sobie dogry­zać, co osta­tecz­nie dopro­wa­dziło do wyzy­wa­nek, kłótni, wrza­sków i trza­ska­nia drzwiami.

Zamknę­łam się w swoim pokoju, wło­ży­łam słu­chawki do uszu i włą­czy­łam muzykę, żeby zagłu­szyć hałas. Sie­dząc po turecku na łóżku, prze­glą­da­łam naj­now­szy numer „Vogue’a”. Maco­cha wyku­piła mi pre­nu­me­ratę pod cho­inkę. Uwiel­bia­łam chwile, gdy otwie­ra­łam świe­żutki egzem­plarz, pochy­la­łam się nad błysz­czą­cymi kart­kami, pach­ną­cymi prób­kami naj­now­szych per­fum i bal­sa­mów do ciała, dzięki któ­rym mogłam się prze­nieść do eks­klu­zyw­nego świata mody. Tam­tego dnia zna­la­złam w maga­zy­nie zdję­cie modelki ubra­nej w żółty jak pier­wio­snek T-shirt ilu­stru­jące arty­kuł zaty­tu­ło­wany _Paste­lowy począ­tek lata_. Przy­po­mniało mi się, że mam podobny pod­ko­szu­lek scho­wany gdzieś w sza­fie, razem z resztą let­nich ubrań, które upra­łam i sta­ran­nie poskła­da­łam na początku jesieni, a następ­nie odło­ży­łam na naj­wyż­szą półkę szafy, skąd ścią­gnę­łam wcze­śniej cie­płe koszule i bluzy.

Odło­ży­łam cza­so­pi­smo i przy­su­nę­łam krze­sło, które stało przy biurku, do szafy. Gdy się­ga­łam po stertę let­nich koszu­lek, poczu­łam pod pal­cami miękki kar­ton pudła wsu­nię­tego pod samą ścianę.

Ni­gdy wcze­śniej nie zwró­ci­łam na nie uwagi – praw­do­po­dob­nie dla­tego, że byłam zbyt niska, żeby dostrzec wid­nie­jący na nim napis – ale teraz wspię­łam się na palce, przy­cią­gnę­łam pudełko i zoba­czy­łam imię mojej matki wypi­sane gru­bym czar­nym mar­ke­rem na kawałku taśmy pako­wej, któ­rym zakle­jono wieko.

W jed­nej chwili zapo­mi­na­jąc o let­nich paste­lach, zdję­łam pudełko z półki. Poza imie­niem – _Feli­city_ – znaj­do­wał się na nim napis _Doku­menty/zdję­cia itp. dla Har­riet_ skre­ślony cha­rak­te­rem pisma mojego ojca.

Prze­cią­gnę­łam pal­cami po napi­sie. Oczy napeł­niły mi się łzami na widok naszych imion. Sze­roka brą­zowa taśma dawno stra­ciła wła­ści­wo­ści kle­jące i ode­rwała się od kar­tonu z deli­kat­nym trza­skiem przy pierw­szym dotknię­ciu. Otar­łam łzy ręka­wem i otwo­rzy­łam pudełko.

Znaj­du­jące się w środku papiery wyglą­dały tak, jakby wrzu­cono je tam w dużym pośpie­chu, bez ładu i składu. Były to po pro­stu pobież­nie przej­rzane pamiątki z życia mojej matki, które tra­fiły na stertę „zacho­wać dla Har­riet” i wylą­do­wały w brą­zo­wym pudełku zamiast w czar­nym worku na śmieci.

Roz­ło­ży­łam papiery na pod­ło­dze sypialni, oddzie­la­jąc doku­menty – prze­ter­mi­no­wane prawo jazdy i pasz­port – od kopii moich sta­rych świa­dectw ze szkoły i wła­sno­ręcz­nie przy­go­to­wa­nych kar­tek uro­dzi­no­wych, które poda­ro­wa­łam mamie przez lata. Ponow­nie roz­pła­ka­łam się na widok kośla­wego dzie­cię­cego rysunku przed­sta­wia­ją­cego nas dwie trzy­ma­jące się za ręce. Uśmiech­nę­łam się jed­nak przez łzy, gdy zauwa­ży­łam, że już w tak mło­dym wieku zadba­łam o modne detale w postaci wiel­kich guzi­ków przy sukien­kach i dobra­nych pod ich kolor tore­bek. W środku kar­tek znaj­do­wały się życze­nia – pra­co­wi­cie wypi­sane rączką przed­szko­laka, a póź­niej uczen­nicy szkoły pod­sta­wo­wej – zawsze pły­nące pro­sto z serca i tak cenne dla mojej matki, że ni­gdy się ich nie pozbyła. Być może tylko to sobie wyobra­zi­łam, ale wyda­wało mi się, że pomimo upływu lat laurki wciąż deli­kat­nie pachną per­fu­mami, któ­rych zawsze uży­wała. Słodka kwia­towa woń wzbu­dziła we mnie żywe wspo­mnie­nia czar­nej bute­leczki ze srebr­nym kor­kiem sto­ją­cej na jej toa­letce, fran­cu­skich per­fum o nazwie Arpčge.

Laurki i życze­nia ode mnie oka­zały się jed­nak nie­wy­star­cza­jące. Nie zdo­łały wycią­gnąć mojej matki z rucho­mych pia­sków samot­no­ści i roz­pa­czy, które osta­tecz­nie pocią­gnęły ją tak głę­boko w dół, że jedyną drogą ucieczki oka­zała się dla niej śmierć. Imię mojej matki, Feli­cit¹y, samo w sobie zakra­wało na iro­niczny żart – w jej życiu nie było nic bło­giego. Naprawdę szczę­śliwa wyda­wała się tylko wtedy, gdy grała na pia­ni­nie; jej palce ude­rzały w kla­wi­sze bez cie­nia wysiłku, a ona sama cał­ko­wi­cie zatra­cała się w muzyce. Poczu­łam w gar­dle twardą jak kamień gulę, kiedy ukła­da­łam laurki w schludny sto­sik: były dowo­dem na to, że matka kochała mnie całym ser­cem, ale i tak nie zdo­łało jej to oca­lić.

Wresz­cie odło­ży­łam papiery i wytar­łam oczy, mogłam się teraz zająć foto­gra­fiami spo­czy­wa­ją­cymi na samym dnie pudełka.

Widok zdję­cia leżą­cego na górze sterty ode­brał mi mowę. Przed­sta­wiało ono moją matkę trzy­ma­jącą na rękach nie­mowlę; w aure­oli jego napu­szo­nych wło­sków odbi­jały się pro­mie­nie słońca wpa­da­jące przez okno, przy któ­rym stała. Świa­tło nada­wało kobie­cie wygląd rene­san­so­wej madonny i zale­wało zło­ci­ście nie­mowlęcą twa­rzyczkę, jakby dziecko opro­mie­niał blask miło­ści z mat­czy­nych oczu. Na nad­garstku matki wyraź­nie odzna­czała się złota bran­so­letka, którą teraz sama noszę. Ojciec poda­ro­wał mi ją na szes­na­ste uro­dziny, doda­jąc, że nale­żała do mojej matki, a jesz­cze wcze­śniej do mojej babci. Ni­gdy się z nią nie roz­sta­wa­łam. Na zdję­ciu dostrze­głam też parę przy­wie­szek zdo­bią­cych obec­nie mój nad­gar­stek – maleńką wieżę Eif­fla, szpulkę nici i napar­stek.

Uświa­do­mi­łam sobie, że to zdję­cie musiał zro­bić mój ojciec w dawno minio­nych cza­sach, kiedy byli­śmy tylko we troje, a jemu cał­ko­wi­cie to wystar­czało. Gdy z mamą były­śmy dla niego całym świa­tem.

Odło­ży­łam zdję­cie na bok. Posta­no­wi­łam, że opra­wię je w ramkę, zabiorę ze sobą do inter­natu i posta­wię na para­pe­cie przy łóżku, gdzie będę mogła codzien­nie je oglą­dać bez obawy, że zasmucę ojca albo ziry­tuję maco­chę tą pamiątką z cza­sów, o któ­rych żadne z nich wolało nie pamię­tać. Im niech wystar­czy moja obec­ność w tym domu.

W pudełku znaj­do­wało się też kilka moich szkol­nych zdjęć, do któ­rych pozo­wa­łam ubrana w białą bluzkę i gra­na­towy ble­zer, sztywno sie­dząc z nie­pew­nym uśmie­chem na twa­rzy na tle błę­kit­nego mate­riału. Matka zacho­wała je wszyst­kie, po jed­nym z każ­dego roku; na niektó­rych moje włosy koloru tru­skaw­ko­wego blondu przy­trzy­my­wała gra­na­towa opa­ska, na innych były ścią­gnięte w grzeczny kucyk, jed­nak na każ­dym mia­łam ten sam czujny wyraz twa­rzy.

Się­gnę­łam po ostat­nie z leżą­cych na dnie pudełka szkol­nych zdjęć. Kiedy otwie­ra­łam kre­mową okładkę, ze środka wysu­nęła się jesz­cze jedna foto­gra­fia: czarno-biała, pozwi­jana na brze­gach i pożół­kła ze sta­ro­ści. Dawno zapo­mniana, musiała się dostać pod stertę pamiąt­ko­wych zdjęć przez pomyłkę.

Moją uwagę przy­kuły uśmie­chy trzech dziew­cząt oraz ich sta­ran­nie skro­jone kostiumy. Miały w sobie kon­ty­nen­talny szyk. Kiedy przyj­rza­łam się zdję­ciu bli­żej, dotarło do mnie, że się nie pomy­li­łam. Dziew­częta stały na tle witryny sklepu, nad którą wid­niał numer budynku – 12 – i słowa _Dela­vi­gne, Coutu­rier._ Pode­szłam do okna, żeby obej­rzeć foto­gra­fię w lep­szym świe­tle, i zdo­ła­łam odczy­tać słowa, nie­wąt­pli­wie fran­cu­skie, z ema­lio­wa­nej tabliczki przy­twier­dzo­nej do budynku: _Rue Car­di­nale – 6e arron­dis­se­ment._

Od razu roz­po­zna­łam dziew­czynę po lewej. Deli­katne rysy twa­rzy, jasne włosy i łagodny uśmiech jed­no­znacz­nie sko­ja­rzyły mi się z matką. To musiała być moja bab­cia, Cla­ire. Przy­po­mnia­łam sobie, że widzia­łam jej zdję­cia w sta­rych rodzin­nych albu­mach (gdzie się one mogły podziać?), a zresztą matka powie­działa mi kie­dyś, że jej matka uro­dziła się we Fran­cji. Ni­gdy jed­nak o niej nie opo­wia­dała i dopiero teraz uświa­do­mi­łam sobie, że zmie­niała temat za każ­dym razem, gdy pró­bo­wa­łam ją pytać o swoją fran­cu­ską bab­cię.

Na odwro­cie zdję­cia zoba­czy­łam skre­ślone ozdob­nym pismem imiona: _Cla­ire_, _Vivienne_, _Mire­ille_, oraz miej­sce i datę: _Paryż_, _maj 1941._

***

Wie­dzia­łam, że jak tonący chwy­tam się brzy­twy, ale jakimś cudem to stare zdję­cie – przed­sta­wia­jące frag­ment histo­rii rodziny mojej matki – stało się dla mnie istot­nym ele­men­tem naszego dzie­dzic­twa. Tak nie­wiele zostało mi po niej pamią­tek, że to kru­che ogniwo łączące mnie z bab­cią nabrało dla mnie szcze­gól­nego zna­cze­nia. Tkwiło w ramce, obok zdję­cia mojej matki i mnie jako nie­mow­lę­cia, a póź­niej towa­rzy­szyło mi przez resztę dni spę­dzo­nych w szkole i na stu­diach. I cho­ciaż zain­te­re­so­wa­łam się branżą modową, jesz­cze zanim odkry­łam to zapo­mniane zdję­cie w tek­tu­ro­wym pudełku, foto­gra­fia trzech ele­gancko ubra­nych mło­dych kobiet sto­ją­cych na rogu ulicy sprzed ponad czter­dzie­stu lat nie­wąt­pli­wie spo­tę­go­wała moją fascy­na­cję. Nie­wy­klu­czone, że zami­ło­wa­nie do mody mia­łam już zapi­sane w genach, ale to zdję­cie pomo­gło nadać kształt moim marze­niom. Poczu­łam, że to istne zrzą­dze­nie losu, gdy pod­czas wycieczki szkol­nej do Paryża udało mi się namie­rzyć adres – 12 Rue Car­di­nale – i sta­nę­łam przed witryną, na któ­rej wid­niała nazwa: _Agence Guil­le­met, Rela­tions Publi­ques (spécialiste Mode)._ Tamta chwila zade­cy­do­wała o mojej przy­szło­ści. Ta tabliczka otwo­rzyła przede mną ścieżkę kariery, o któ­rej ist­nie­niu nie mia­łam poję­cia, i zachę­ciła mnie do ubie­ga­nia się o staż w agen­cji PR-owej po ukoń­cze­niu stu­diów biz­ne­so­wych połą­czo­nych z inten­sywną nauką fran­cu­skiego.

Nie wie­dzia­łam, czy powin­nam się skon­tak­to­wać z agen­cją; nie mia­łam śmia­ło­ści, żeby ode­zwać się do nich tak ni z gruszki, ni z pie­truszki, nie wspo­mi­na­jąc o braku zachęty ze strony ojca. Pró­bo­wał mi raczej wybić z głowy zain­te­re­so­wa­nie modą; wyraź­nie nie akcep­to­wał mojego wyboru przy­szłej kariery. Za to moja bab­cia Cla­ire i jej dwie przy­ja­ciółki uśmie­chały się do mnie z czarno-bia­łego zdję­cia sto­ją­cego na biurku obok lap­topa, jakby mówiły: „No, naresz­cie! Na co cze­kasz? Przy­jedź tu i nas odszu­kaj!”.

I tak oto zna­la­złam się w Paryżu wrze­śnio­wym popo­łu­dniem. Popra­wiam mary­narkę i włosy, cią­gnę walizkę po zatło­czo­nej ulicy i naci­skam guzik domo­fonu przy drzwiach biura. W szkla­nej szy­bie, do połowy zasło­nię­tej przez rolety z logo Agence Guil­le­met dla ochrony przed ostrymi pro­mie­niami popo­łu­dnio­wego słońca, dostrze­gam swoją prze­ra­żoną minę i dopiero wtedy czuję, że serce tłu­cze mi się w piersi jak osza­lałe.

Sły­szę klik­nię­cie, otwie­ram drzwi i wcho­dzę do sub­tel­nie oświe­tlo­nej recep­cji.

Na poma­lo­wa­nych na szaro ścia­nach wiszą opra­wione w ramki okładki maga­zy­nów o modzie – „Vogue”, „Paris Match”, „Elle” – a także foto­gra­fie z sesji zdję­cio­wych. Już na pierw­szy rzut oka widać, że więk­szość z nich jest dzie­łem foto­gra­fów świa­to­wej sławy, takich jak Mario Testino, Patrick Demar­che­lier czy Annie Leibo­vitz. Dwie mini­ma­li­styczne sofy obite wyjąt­kowo nie­prak­tycz­nym mate­ria­łem koloru kości sło­nio­wej stoją naprze­ciwko sie­bie. Mię­dzy nimi dostrze­gam niski sto­lik zało­żony naj­śwież­szymi nume­rami cza­so­pism o modzie wyda­nych w róż­nych języ­kach. Przez chwilę wyobra­żam sobie, jak zapa­dam się w jedną z tych kanap i zsu­wam buty z opuch­nię­tych po podróży stóp.

Zamiast tego idę się przy­wi­tać z recep­cjo­nistką, która wyszła zza biurka, żeby uści­snąć mi rękę. Pierw­szą rze­czą, jaka rzuca mi się w oczy, jest burza ciem­nych loków, które oka­lają twarz i spły­wają na ramiona dziew­czyny. Drugą – jej nie­wy­mu­szona ele­gan­cja. Mała czarna, którą ma na sobie, zna­ko­mi­cie pod­kre­śla jej kształty, a bale­riny na pła­skiej pode­szwie pra­wie nie dodają jej wzro­stu, choć z natury wydaje się nie­wy­soka. Czuję się przy niej jak olbrzymka w tych swo­ich szpil­kach, sztyw­niac­kiej gar­sonce i dopa­so­wa­nej bia­łej bluzce, zmię­tych przez długą podróż i upał.

Na szczę­ście trze­cią rze­czą, która zwraca moją uwagę, jest życz­liwy uśmiech recep­cjo­nistki roz­ja­śnia­jący jej ciemne oczy, kiedy wita się ze mną sło­wami:

– Cześć, ty pew­nie jesteś Har­riet Shaw. Nazy­wam się Simone Thi­bault. Miło mi cię poznać. Bar­dzo się cie­szę, że będę miała towa­rzy­stwo – zosta­niemy współ­lo­ka­tor­kami, bo ja też zaj­muję jeden z poko­jów na górze. – Gdy to mówi, ruchem głowy wska­zuje na ozdobny gzyms na sufi­cie, potrzą­sa­jąc przy tym lokami. Od razu zaczy­nam ją lubić i oddy­cham z ulgą, że nie oka­zała się jedną z tych zadzie­ra­ją­cych nosa kości­stych fran­cu­skich fashio­ni­stek, z któ­rymi, jak wyobra­ża­łam sobie, będę pra­co­wać.

Simone wsuwa moją walizkę pod biurko i pro­wa­dzi mnie do drzwi w głębi recep­cji. Sły­szę dzwo­nie­nie tele­fo­nów i szmer roz­mów pro­wa­dzo­nych w tęt­nią­cym życiem biu­rze agen­cji PR-owej. Jeden z kil­korga pra­cow­ni­ków – opie­ku­nów klienta i ich asy­sten­tów – wstaje, żeby uści­snąć mi rękę, ale reszta ludzi obec­nych w pokoju jest tak pochło­nięta pracą, że pozdra­wia nas tylko krót­kim ski­nie­niem głowy, kiedy ich mijamy. Simone zatrzy­muje się przed drew­nia­nymi drzwiami na samym końcu pomiesz­cze­nia i puka. Po chwili roz­lega się gło­śne:

– _Entrez!_

Wcho­dzę do środka i zatrzy­muję się przed sze­ro­kim maho­nio­wym biur­kiem, za któ­rym sie­dzi Flo­rence Guil­le­met, wła­ści­cielka agen­cji.

Kobieta unosi wzrok znad kom­pu­tera i zdej­muje oku­lary w ciem­nych opraw­kach. Ma na sobie naj­bar­dziej ele­ganc­kie spodnium, jakie w życiu widzia­łam. Może od Cha­nel? Albo Yves’a Saint Lau­renta? Jej prze­ty­kane jaśniej­szymi pasem­kami blond włosy ostrzy­żono w taki spo­sób, by pod­kre­ślić wyso­kie kości policz­kowe i jed­no­cze­śnie zama­sko­wać zaokrą­gla­jącą się z wie­kiem linię szczęki. Oczy Flo­rence mają cie­płą, bursz­ty­nową barwę i zdają się mnie świ­dro­wać na wylot.

– Har­riet? – upew­nia się.

Kiwam głową, oszo­ło­miona cię­ża­rem wyzwa­nia, któ­rego się pod­ję­łam. Mam tu spę­dzić cały rok? W pro­fe­sjo­nal­nej, pierw­szo­li­go­wej agen­cji public rela­tions świa­to­wej sto­licy mody? Na co ja się pory­wam? Ile czasu będą potrze­bo­wać ci ludzie, żeby odkryć moje nie­do­statki – z bra­kiem doświad­cze­nia na czele – i zorien­to­wać się, że nie będą ze mnie mieli pożytku?

A póź­niej Flo­rence się uśmie­cha.

– Przy­po­mi­nasz mi mnie samą sprzed wielu lat, kiedy sta­wia­łam pierw­sze kroki w tej branży. Wyka­za­łaś się odwagą i deter­mi­na­cją, żeby się tu dostać. Pew­nie czu­jesz się tro­chę przy­tło­czona?

Ponow­nie kiwam głową, nie mogąc zna­leźć odpo­wied­nich słów.

– To natu­ralne. Musisz być zmę­czona po dłu­giej podróży. Simone zapro­wa­dzi cię na górę. Będziesz miała week­end na to, żeby się roz­go­ścić i ode­tchnąć. Pracę zaczy­nasz w ponie­dzia­łek. Przyda nam się dodat­kowa para rąk. Mamy mnó­stwo roboty w związku z przy­go­to­wa­niami do Fashion Week.

Na wzmiankę o Pary­skim Tygo­dniu Mody – jed­nym z naj­waż­niej­szych wyda­rzeń w świe­cie haute couture – ogar­nia mnie jesz­cze więk­sze zde­ner­wo­wa­nie. Pew­nie mam je wypi­sane na twa­rzy, bo Flo­rence dodaje:

– Nie przej­muj się. Pora­dzisz sobie.

– Merci, madame Guil­le­met – udaje mi się wydu­sić.

Póź­niej roz­lega się dzwo­nek sto­ją­cego na biurku tele­fonu. Flo­rence odpra­wia nas kolej­nym uśmie­chem oraz gestem dłoni i odwraca się, żeby ode­brać.

Simone pomaga mi wtasz­czyć walizkę po wąskich i stro­mych scho­dach aż na piąte pię­tro. Wyja­śnia, że na pierw­szym pię­trze mie­ści się stu­dio foto­gra­ficzne wynaj­mo­wane przez klien­tów bez sta­łej umowy. Wsu­wamy głowy do środka. Całe pię­tro to jedno wiel­kie pomiesz­cze­nie ze ścia­nami poma­lo­wa­nymi na biało i zupeł­nie puste, nie licząc dwóch skła­da­nych para­wa­nów w kącie. Dzięki wyso­kim oknom i sufi­tom jest to miej­sce ide­alne do sesji zdję­cio­wych.

Kolejne trzy pię­tra są pod­naj­mo­wane na biura. Z mosięż­nych tabli­czek na drzwiach można wyczy­tać, że urzę­duje w nich firma ofe­ru­jąca usługi księ­gowe i foto­graf.

– Flo­rence chce, żeby budy­nek na sie­bie zara­biał – wyja­śnia Simone. – Zawsze znajdą się chętni do wyna­ję­cia nie­wiel­kiej powierzchni biu­ro­wej w pobliżu Saint-Ger­main. Jed­nak pokoje na naj­wyż­szym pię­trze ni­gdy nie są wynaj­mo­wane ludziom z zewnątrz; miesz­ka­nie w nich to dodat­kowy bonus dla pra­cow­ni­ków agen­cji. Mamy szczę­ście!

Naj­wyż­sze pię­tro budynku, a w zasa­dzie pod­da­sze, składa się z sze­regu nie­wiel­kich poko­jów. Kilka z nich pełni rolę skła­dzi­ków wypeł­nio­nych szaf­kami na doku­menty, pudłami mate­ria­łów biu­ro­wych, nie­dzia­ła­ją­cymi kom­pu­te­rami i ster­tami kolo­ro­wych cza­so­pism. Simone poka­zuje mi cia­sną kuch­nię, w któ­rej mie­ści się tylko lodówka, kuchenka i zlew, a także salon z okrą­głym sto­li­kiem, takim, jaki można spo­tkać w bistrach, i dwoma krze­słami w rogu oraz dosu­niętą do ściany nie­wielką sofą. Kom­pak­towe roz­miary pomiesz­cze­nia rekom­pen­suje okno w spa­dzi­stym dachu, przez nie wpa­dają pro­mie­nie sło­neczne. Kiedy staję na pal­cach i wycią­gam szyję, widzę linię pary­skiego hory­zontu z dachem kościoła, któ­remu Boule­vard Saint-Ger­main zawdzię­cza swoją nazwę.

– A to twój pokój – oznaj­mia Simone, otwie­ra­jąc kolejne drzwi.

Jest maleńki – mie­ści się w nim tylko poje­dyn­cze łóżko z żela­zną ramą, komoda i prak­tyczny, wolno sto­jący wie­szak na ubra­nia, który wygląda na zabrany z jakie­goś maga­zynu.

Gdy staję zgar­biona pod sko­śnym sufi­tem, przez kwa­dra­towe okienko dostrze­gam morze dachów pokry­tych dachówką z roz­rzu­coną po nich flo­tyllą komi­nów i anten tele­wi­zyj­nych na tle błę­kit­nego wrze­śnio­wego nieba.

Odwra­cam się w stronę Simone, która prze­pra­sza­jąco wzru­sza ramio­nami.

– Nie jest duży, ale…

– Jest ide­alny – mówię.

I naprawdę tak myślę, ponie­waż ten maleńki pokoik należy wyłącz­nie do mnie. Oto mój wła­sny kawa­łek pod­łogi przez naj­bliż­sze dwa­na­ście mie­sięcy. Nie wie­dzieć czemu – bo prze­cież widzę ten pokój pierw­szy raz w życiu – czuję się tu jak w domu.

Stare, dawno zapo­mniane zdję­cie, odkryte przy­pad­kiem w pudle z blak­ną­cymi wspo­mnie­niami, jest jedy­nym ogni­wem łączą­cym mnie z tym miej­scem. Zresztą w moim życiu ogól­nie bra­kuje sil­nych więzi i dla­tego ta naj­wą­tlej­sza z nici, cienka niczym włókno nad­gry­zio­nego zębem czasu jedwa­biu, stała się moją jedyną liną ratow­ni­czą, która przy­wią­zała mnie do tej maleń­kiej sypialni w nie­zna­nym mie­ście i kraju. Przy­wio­dła mnie tutaj i pra­gnę się dowie­dzieć, dokąd mnie zapro­wa­dzi; chcę się cof­nąć w cza­sie, przez poko­le­nia, aż do samego źró­dła.

– Powin­nam wra­cać do pracy. – Simone spo­gląda na zega­rek. – Jesz­cze tylko godzina i będzie można roz­po­cząć week­end. Zosta­wię cię, żebyś mogła się roz­pa­ko­wać. Do zoba­cze­nia. – Wycho­dzi, zamyka za sobą drzwi, a póź­niej sły­szę dźwięk jej odda­la­ją­cych się kro­ków.

Otwie­ram walizkę, wsu­wam rękę mię­dzy sta­ran­nie poskła­dane ubra­nia, aż wresz­cie udaje mi się wyma­cać twarde kra­wę­dzie ramki, dla bez­pie­czeń­stwa owi­nię­tej weł­nia­nym swe­trem.

Oczy trzech mło­dych kobiet na zdję­ciu zdają się we mnie wpa­try­wać, gdy po raz tysięczny przy­glą­dam się ich twa­rzom i usi­łuję coś z nich wyczy­tać. Gdy odsta­wiam zdję­cie na komodę obok wąskiego łóżka, uświa­da­miam sobie – moc­niej niż kie­dy­kol­wiek – jak bar­dzo bra­kuje mi korzeni i jakie to dla mnie ważne, by dowie­dzieć się cze­goś na temat tych dziew­cząt.

Nie inte­re­suje mnie tylko to, kim były. Chcę się rów­nież dowie­dzieć, kim sama jestem.

***

Odgłosy ulicy peł­nej ludzi wra­ca­ją­cych do domu po pra­co­wi­tym tygo­dniu wpa­dają przez okno do pokoju. Aku­rat gdy odwie­szam ostat­nie ubra­nia wypa­ko­wane z walizki, drzwi się otwie­rają.

– _Couco_²u! _– roz­lega się śpiewny głos Simone i zaraz widzę ją samą z butelką schło­dzo­nego bia­łego wina. – Napi­jesz się? Powin­ny­śmy jakoś uczcić twój pierw­szy wie­czór w Paryżu. – Unosi trzy­maną w dru­gim ręku torbę z zaku­pami i dodaje: – Kupi­łam też małe co nieco, bo raczej nie mia­łaś czasu na zakupy. Jutro chęt­nie cię opro­wa­dzę po skle­pach._

Roz­gląda się po pokoju, zatrzy­mu­jąc wzrok na paru oso­bi­stych akcen­tach: sto­siku ksią­żek przy łóżku, bute­leczce per­fum i por­ce­la­no­wym pude­łeczku nale­żą­cym do mojej matki, w któ­rym prze­cho­wuję skromną kolek­cję biżu­te­rii – kilka par kol­czy­ków oraz sznur pereł. Cho­wam do niego rów­nież bran­so­letkę z zawiesz­kami, kiedy zdej­muję ją na noc.

Na widok foto­gra­fii Simone odkłada torbę z zaku­pami i nachyla się, żeby przyj­rzeć się jej uważ­niej.

Wska­zuję na blon­dynkę po lewej stro­nie.

– To moja bab­cia, Cla­ire, sto­jąca przed budyn­kiem, w któ­rym się znaj­du­jemy. Wła­śnie z jej powodu tu tra­fi­łam.

Simone spo­gląda na mnie z nie­do­wie­rza­niem.

– A to – mówi, wska­zu­jąc na postać po pra­wej stro­nie – jest moja bab­cia, Mire­ille. Sto­jąca przed tym budyn­kiem razem z twoją bab­cią Cla­ire.

Zaczyna się śmiać, a mnie ze zdzi­wie­nia opada szczęka.

– Żar­tu­jesz! – wykrzy­kuję. – Cóż za nie­praw­do­po­dobny zbieg oko­licz­no­ści.

Simone przy­ta­kuje, ale póź­niej kręci głową.

– Albo i nie. Jestem tu dla­tego, że zain­spi­ro­wały mnie opo­wie­ści mojej babci, która w cza­sie wojny miesz­kała w Paryżu, i to wła­śnie jej powią­za­nia ze świa­tem mody spra­wiły, że zatrud­ni­łam się w Agence Guil­le­met. Wygląda na to, że obie tra­fi­ły­śmy tutaj dzięki naszej wspól­nej histo­rii.

Wolno kiwam głową, duma­jąc nad tym, co powie­działa, a póź­niej się­gam po ramkę ze zdję­ciem, żeby uważ­niej przyj­rzeć się twa­rzy Mire­ille. Śmie­jące się oczy i krę­cone włosy, nie­po­zwa­la­jące się ujarz­mić opa­sce, spra­wiają, że dostrze­gam podo­bień­stwo mię­dzy nią a Simone.

Wska­zuję na trze­cią postać, młodą kobietę sto­jącą pomię­dzy naszymi bab­ciami.

– Cie­kawe, kim była. Na odwro­cie foto­gra­fii wid­nieje jej imię: Vivienne.

Twarz Simone nagle poważ­nieje. Zauwa­żam błysk cze­goś nie­okre­ślo­nego, może smutku, stra­chu albo bólu? W jej oczach przez moment maluje się czuj­ność, ale to wra­że­nie szybko mija.

– Zdaje się, że to ich przy­ja­ciółka, Vivienne, która rów­nież tu miesz­kała i pra­co­wała – rzuca lekko. – Czy to nie zdu­mie­wa­jące, że wszyst­kie trzy zatrud­niły się u Dela­vi­gne’a?

Czy tylko to sobie wyobra­zi­łam, czy Simone naprawdę chciała odwró­cić moją uwagę od Vivienne?

– _Mami_³e _Mire­ille opo­wia­dała mi, że pod­czas wojny zaj­mo­wały poko­iki nad ate­lier._

Przez chwilę mam wra­że­nie, że sły­szę śmiech odbi­ja­jący się echem od ścian cia­snego poko­iku i wyobra­żam sobie krzą­ta­jące się po nim Cla­ire, Mire­ille i Vivienne.

– Czy możesz mi powie­dzieć coś wię­cej na temat tam­tych cza­sów? – pytam roz­e­mo­cjo­no­wana. – Może wresz­cie poznam odpo­wie­dzi na pyta­nia doty­czące histo­rii mojej rodziny.

Simone przez chwilę przy­gląda się foto­gra­fii w zamy­śle­niu, a póź­niej prze­nosi wzrok na mnie i mówi:

– Mogę ci opo­wie­dzieć wszystko, co sama wiem na temat Mire­ille. Jej histo­ria jest nie­ro­ze­rwal­nie zwią­zana z losami Cla­ire i Vivienne. Ale może powin­naś się naj­pierw zasta­no­wić, Har­riet, czy na pewno chcesz poznać te odpo­wie­dzi.

Patrzę na nią ze spo­ko­jem. Czy powin­nam zre­zy­gno­wać z szansy na to, żeby dowie­dzieć się prawdy o jedy­nej krew­nej, z którą czuję się w jakiś spo­sób zwią­zana? Na samą myśl o tym zalewa mnie fala roz­cza­ro­wa­nia tak silna, że aż mnie zatyka.

Myślę o wątłej nici cią­gną­cej się przez lata, łączą­cej mnie z moją matką, Feli­city, a także z jej matką, Cla­ire.

W końcu kiwam głową. Nie­za­leż­nie od tego, co kryje ta histo­ria – i czego dowiem się na wła­sny temat – muszę ją poznać.1940

Paryż bar­dzo się zmie­nił.

Oczy­wi­ście nie­które miej­sca wyglą­dały dokład­nie tak samo jak daw­niej: wykrzyk­nik wieży Eif­fla wciąż odzna­czał się na hory­zon­cie; bazy­lika Sacré-Coeur wzno­siła się na szczy­cie wzgó­rza Mont­mar­tre, obser­wu­jąc miesz­kań­ców mia­sta zała­twia­ją­cych swoje sprawy, a srebrna wstęga Sekwany wiła się pomię­dzy pała­cami, kościo­łami i ogro­dami, zakrę­ca­jąc wokół wzmoc­nio­nych flank kate­dry Notre Dame na Île de la Cité i prze­pły­wa­jąc pod mostami łączą­cymi jej brzegi.

Coś się jed­nak zmie­niło i nie cho­dziło o widoczne znaki, takie jak grupy nie­miec­kich żoł­nie­rzy masze­ru­jące przez bul­war, ani o flagi na fasa­dach budyn­ków zło­wiesz­czo łopo­czące na wie­trze, gdy pod nimi prze­cho­dziła; sze­lest krwi­sto­czer­wo­nego mate­riału z bia­łym kołem, na tle któ­rego odzna­czały się czarne swa­styki prze­ma­wiał do Mire­ille rów­nie gło­śno jak dźwięk spa­da­ją­cych bomb. Nie, wyczu­wała w powie­trzu inną zmianę, mniej nama­calną, gdy wra­cała z Gare Mont­par­nasse na Saint-Ger­main. Widziała ją w wyra­zie porażki malu­ją­cym się w spusz­czo­nym wzroku mija­ją­cych ją pośpiesz­nie prze­chod­niów, sły­szała w ostrym, mono­ton­nym tonie nie­miec­kich gło­sów pły­ną­cych od sto­li­ków przed kawiar­niami i barami, a już naj­bar­dziej wyczu­wała ją wtedy, gdy patrzyła na woj­skowe pojazdy z nazi­stow­skimi sym­bo­lami – ponu­rymi emble­ma­tami, od któ­rych roiło się wszę­dzie – pędzące uli­cami mia­sta.

Prze­kaz był jasny: sto­lica jej kraju nie nale­żała już do Fran­cji. Została porzu­cona przez rząd, prze­ka­zana w cudze ręce przez poli­ty­ków niczym panna młoda w pośpiesz­nie zaaran­żo­wa­nym mał­żeń­stwie.

I cho­ciaż wiele osób, które podob­nie jak Mire­ille ucie­kło przed Niem­cami parę mie­sięcy wcze­śniej, posta­no­wiło teraz wró­cić, to odkryło, że mia­sto jest już inne. Podob­nie jak jego miesz­kańcy, Paryż zda­wał się zwie­szać głowę ze wstydu w obli­czu sym­boli jasno świad­czą­cych o tym, że znaj­do­wał się już w rękach Niem­ców.

***

Gdy pro­mie­nie popo­łu­dnio­wego słońca zaczęły roz­cią­gać cie­nie rzu­cane przez ramy okienne nad poła­cią stołu kra­wiec­kiego, Cla­ire jesz­cze niżej pochy­liła się nad spód­nicą, do któ­rej przy­szy­wała ozdobną lamówkę. Wykoń­czyła ją pospiesz­nie, się­gnęła po nożyczki zwi­sa­jące jej ze wstążki na szyi i obcięła koniec nitki. Nie zdo­łała stłu­mić ziew­nię­cia, a póź­niej prze­cią­gnęła się i roz­ma­so­wała sobie kark obo­lały po całym dniu pracy.

Przez ostat­nie dni w ate­lier pano­wała straszna nuda; wiele dziew­cząt wyje­chało i nie było z kim poplot­ko­wać ani pośmiać się pod­czas przerw. Przy tym nawale pracy ich prze­ło­żona, made­mo­iselle Van­nier, miała jesz­cze gor­szy humor niż zwy­kle; wymu­szała na kraw­co­wych pośpiech, a póź­niej wyty­kała im każde naj­mniej­sze nie­do­cią­gnię­cie, które – zda­niem Cla­ire – dostrze­gała wyłącz­nie ona sama.

Cla­ire miała nadzieję, że nie­które z dziew­cząt nie­długo wrócą – nowe wła­dze zor­ga­ni­zo­wały spe­cjalne kursy pocią­gów zwo­żące pra­cow­ni­ków z powro­tem do Paryża – bo wtedy nie czu­łaby się wie­czo­rami tak samotna w swo­jej sypialni na pod­da­szu. Wla­tu­jące przez okna dźwięki mia­sta wyda­wały się przy­tłu­mione, a wraz z wybi­ciem godziny poli­cyj­nej o dzie­sią­tej zapa­dała upiorna cisza. Pogrą­żony w nie­mej ciem­no­ści budy­nek skrzy­piał i pomru­ki­wał sam do sie­bie, a cza­sami Cla­ire wyda­wało się, że sły­szy w nocy czy­jeś kroki; nacią­gała wtedy koł­drę na głowę i wyobra­żała sobie nie­miec­kich żoł­nie­rzy wła­mu­ją­cych się do miesz­ka­nia po kolej­nych ludzi, któ­rych mogliby zaaresz­to­wać.

Cho­ciaż była jedną z naj­młod­szych kraw­co­wych w ate­lier, w prze­ci­wień­stwie do wielu innych nie ucie­kła tam­tego czerw­co­wego dnia, kiedy Fran­cja ska­pi­tu­lo­wała przed nazi­stami. Nawet nie brała pod uwagę moż­li­wo­ści powrotu z pod­ku­lo­nym ogo­nem do rodzin­nej Bre­ta­nii, skoro dopiero co udało jej się pry­snąć z maleń­kiej rybac­kiej wio­ski o nazwie Port Meil­hon, gdzie nikt nie miał bla­dego poję­cia na temat stylu i gdzie jedyni męż­czyźni byli potwor­nie sta­rzy, cuch­nęli sar­dyn­kami albo jedno i dru­gie. Posta­no­wiła więc zary­zy­ko­wać i zostać w Paryżu. Oka­zało się, że dobrze zro­biła, ponie­waż rząd wolał się pod­dać, żeby Niemcy nie znisz­czyli mia­sta. Po wyjeź­dzie kilku bar­dziej doświad­czo­nych kole­ża­nek Cla­ire zaczęto powie­rzać nie­które z cie­kaw­szych zamó­wień spły­wa­ją­cych do salonu miesz­czą­cego się na par­te­rze budynku. Może wresz­cie zdoła zwró­cić na sie­bie uwagę mon­sieur Dela­vi­gne’a i speł­nić swoje marze­nie o zosta­niu naj­pierw asy­stentką, a póź­niej eks­pe­dientką bez koniecz­no­ści haro­wa­nia przez wiele lat w szwalni.

Cla­ire wyobra­żała sobie, jak ubrana w nie­na­gan­nie skro­jony kostium, z wło­sami upię­tymi w ele­gancki koczek dora­dza naj­lep­szym klient­kom Dela­vi­gne’a w spra­wie naj­now­szych tren­dów. Mia­łaby swoje wła­sne biurko z pozła­ca­nym krze­słem oraz zespół asy­sten­tek, które zwra­ca­łyby się do niej per „made­mo­iselle Mey­nar­dier” i byłyby na każde jej zawo­ła­nie.

Prze­ło­żona włą­czyła świa­tło w pomiesz­cze­niu, w któ­rym kilka dziew­cząt zaczy­nało się już szy­ko­wać do domu; odkła­dały nożyczki, podu­szeczki do szpi­lek i naparstki na swoje miej­sce, a póź­niej odwie­szały białe far­tu­chy na wie­szaki przy drzwiach. W prze­ci­wień­stwie do Cla­ire, więk­szość z nich miała miesz­ka­nia gdzieś w mie­ście i spie­szyły się na kola­cję do swo­ich rodzin.

Made­mo­iselle Van­nier zatrzy­mała się przy sta­no­wi­sku pracy Cla­ire i wycią­gnęła rękę po spód­nicę. Unio­sła ją pod bez­li­to­sne świa­tło żaró­wek, żeby dokład­nie przyj­rzeć się efek­tom pracy kraw­co­wej. Wargi kobiety, pobruż­dżone głę­bo­kimi zmarszcz­kami – z powodu wieku i wypa­la­nia dwu­dzie­stu papie­ro­sów dzien­nie – zaci­snęły się jesz­cze moc­niej w wyra­zie zamy­śle­nia. W końcu krótko ski­nęła głową i oddała spód­nicę Cla­ire.

– Wypra­suj ją i roz­wieś, a póź­niej ty też możesz się zbie­rać.

Made­mo­iselle Van­nier zawsze dawała do zro­zu­mie­nia, że osoby cie­szące się przy­wi­le­jem zaj­mo­wa­nia jed­nego z pokoi na pod­da­szu powinny być do jej dys­po­zy­cji do momentu, aż sama zde­cy­duje, że skoń­czyły pracę, nawet jeśli ozna­czało to ślę­cze­nie do późna nad waż­nymi zle­ce­niami. Cla­ire była zła na to, że jak zwy­kle musi zostać dłu­żej niż inne kraw­cowe, i przez nie­uwagę przy­tknęła deli­katną, wewnętrzną część nad­garstka do kra­wę­dzi roz­grza­nego żelazka. Poczuła palący ból i musiała przy­gryźć wargę, żeby nie krzyk­nąć. Nie chciała na sie­bie zwra­cać uwagi made­mo­iselle Van­nier, bo wtedy skoń­czy­łaby pracę jesz­cze póź­niej i nara­ziła się na kolejną burę od sze­fo­wej za nie­przy­kła­da­nie się do pracy.

Odwie­siła spód­nicę na wie­szak, prze­su­wa­jąc pal­cami po deli­kat­nie gru­zeł­ko­wa­tej tek­stu­rze twe­edu z pod­szewką z rudego jedwa­biu i podzi­wia­jąc lamówkę w kon­tra­stu­ją­cym odcie­niu, która zna­ko­mi­cie pod­kre­ślała linię talii. Był to kla­syczny pro­jekt Dela­vi­gne’a; pra­wie nie­wi­doczne, sta­ranne prze­szy­cia doda­wały mu ele­gan­cji. Jedna z kraw­co­wych koń­czyła szyć żakiet do kom­pletu, a całość miała już wkrótce tra­fić do wła­ści­cielki.

Na dźwięk kro­ków za ple­cami i odgłos otwie­ra­nych drzwi Cla­ire odwró­ciła się. Pew­nie któ­raś z kole­ża­nek musiała po coś wró­cić.

W progu stał jed­nak ktoś inny: dziew­czyna, któ­rej ciemne loki oka­lały twarz tak wychu­dzoną i bladą, że Cla­ire poznała ją dopiero po kilku chwi­lach.

Pierw­sza zare­ago­wała made­mo­iselle Van­nier.

– Mire­ille! – zawo­łała. – Wró­ci­łaś!

Zro­biła kilka kro­ków w jej stronę, ale szybko się zre­flek­to­wała.

– A więc posta­no­wi­łaś wró­cić, co? Bar­dzo dobrze, przyda nam się dodat­kowa para rąk do pracy. Twój pokój na górze wciąż stoi pusty. Cla­ire pomoże ci posłać łóżko. Czy Esther wró­ciła razem z tobą?

Mire­ille pokrę­ciła głową i przy­ci­snęła dłoń do fra­mugi, jakby na moment stra­ciła rów­no­wagę. A póź­niej ode­zwała się gło­sem peł­nym smutku:

– Esther nie żyje.

Zachwiała się nie­znacz­nie. W ostrym świe­tle pły­ną­cym ze szwalni cie­nie pod oczami Mire­ille przy­po­mi­nały świeże sińce.

Przez chwilę obie z Cla­ire mil­czały. Made­mo­iselle Van­nier znowu szyb­ciej otrzą­snęła się z szoku.

– W porządku, Mire­ille. Na pewno jesteś zmę­czona po podróży. Nie czas na poga­duszki. Idź na górę razem z Cla­ire, wyśpij się, a jutro możesz wra­cać do pracy. – Po chwili dodała nieco mil­szym tonem: – Dobrze cię tu mieć z powro­tem.

Dopiero wtedy Cla­ire, wstrzą­śnięta odmie­nio­nym wyglą­dem przy­ja­ciółki i wia­do­mo­ścią, którą ta się z nimi podzie­liła, pode­szła do Mire­ille i przy­tu­liła ją pospiesz­nie.

– Chodź – powie­działa, bio­rąc od niej torbę. – W kuchni jest tro­chę chleba i sera. Pew­nie jesteś głodna. – Ruszyła przed sie­bie szyb­kim, lek­kim kro­kiem, a Mire­ille, już nieco wol­niej, zaczęła się za nią wspi­nać po scho­dach.

Czu­jąc, że jej kole­żanka potrze­buje czasu, by oswoić się z daw­nym miesz­ka­niem, Cla­ire zabrała się do sła­nia łóżka, a póź­niej przy­go­to­wała skromną kola­cję. Podzie­liła się z Mire­ille swoją racją żyw­no­ściową, choć prze­mknęło jej przez głowę, co będą jadły następ­nego dnia, ale posta­no­wiła się tym na razie nie przej­mo­wać. Naj­waż­niej­sze, żeby Mire­ille porząd­nie się naja­dła. Może uda jej się jutro dostać gdzieś warzywa na zupę. Poza tym teraz zaczną otrzy­my­wać podwójne racje, dzięki czemu łatwiej im się będzie wyży­wić.

– _A table_⁴! _– zawo­łała, a gdy kole­żanka się nie zja­wiła, Cla­ire poszła jej szu­kać._

Mire­ille otwo­rzyła drzwi poko­iku na pod­da­szu, który zaj­mo­wała po przy­jeź­dzie do Paryża Esther, ucie­ki­nierka z Pol­ski, cię­żarna i zde­ter­mi­no­wana, by chro­nić swoje nie­na­ro­dzone dziecko. Kilka mie­sięcy póź­niej maleń­stwo przy­szło na świat w tym samym pokoju i otrzy­mało imię Blan­che. Cla­ire pamię­tała, z jakim zachwy­tem i grozą patrzyła na wspartą o poduszki Esther trzy­ma­jącą w ramio­nach swoją dopiero co naro­dzoną córeczkę. Ni­gdy nie zapo­mni malu­ją­cej się na twa­rzy Esther eufo­rii zmie­sza­nej z wycień­cze­niem, gdy wpa­try­wała się w ciem­no­nie­bie­skie oczka dziecka; jej miłość wyda­wała się jed­no­cze­śnie spon­ta­niczna i instynk­towna.

Cla­ire objęła ramie­niem Mire­ille, która wciąż stała w progu pokoju.

– Co się z nią stało? – zapy­tała cicho.

Nie odry­wa­jąc wzroku od żela­znego zagłówka łóżka, na któ­rym leżał goły mate­rac, Mire­ille bez­na­mięt­nie opo­wie­działa Cla­ire, jak razem z Esther tra­fiły w sam śro­dek fali ucie­ki­nie­rów ewa­ku­ują­cych się z Paryża po tym, jak nie­miec­kie siły przedarły się przez Linię Magi­nota i ruszyły w kie­runku sto­licy. Drogą na połu­dnie prze­le­wał się tłum cywi­lów, gdy nagle zja­wił się samo­lot, z któ­rego zaczęto strze­lać z kara­bi­nów maszy­no­wych.

– Esther poszła po jedze­nie dla Blan­che. Gdy ją zna­la­złam, była spo­kojna jak anioł. Ale krew była wszę­dzie, Cla­ire. Po pro­stu wszę­dzie.

Twarz Cla­ire wykrzy­wił gry­mas prze­ra­że­nia, a po chwili z oczu pocie­kły jej łzy.

– A Blan­che? – wyszep­tała. – Też umarła?

Mire­ille pokrę­ciła głową. Zwró­ciła się w stronę kole­żanki i spoj­rzała jej w oczy.

– Nie – odparła twardo. – Nie dostali jej. Blan­che żyje. Jest cała i zdrowa w Sud-Ouest pod opieką mojej matki i sio­stry. Jed­nak przez wzgląd na bez­pie­czeń­stwo dziew­czynki musimy zacho­wać prawdę na temat jej pocho­dze­nia dla sie­bie, dopóki nazi­ści nie prze­staną prze­śla­do­wać Żydów. Rozu­miesz mnie, Cla­ire? Gdyby kto­kol­wiek cię o to pytał, musisz powie­dzieć, że Esther i Blan­che nie żyją.

Cla­ire poki­wała głową, bez­sku­tecz­nie usi­łu­jąc zata­mo­wać ręka­wem stru­mień łez.

Mire­ille wycią­gnęła ręce i z całych sił chwy­ciła kole­żankę za ramiona.

– Nie płacz, Cla­ire. Przyj­dzie jesz­cze czas na żałobę, ale dopiero, gdy to się skoń­czy. Musimy zacho­wać siły do walki, zro­bić wszystko, co w naszej mocy, żeby poło­żyć kres temu kosz­ma­rowi.

– Ale jak, Mire­ille? Niemcy są wszę­dzie. Nie możemy nic zro­bić, skoro nawet nasz rząd posta­wił krzy­żyk na Fran­cji.

– Zawsze można coś zro­bić, nie­za­leż­nie od tego jak drobne i nie­zna­czące będą się wyda­wać nasze wysiłki. Musimy sta­wić opór. – Powtó­rzyła to słowo z naci­skiem, przez co Cla­ire otwo­rzyła sze­rzej oczy.

– Chcesz powie­dzieć, że…? Ośmie­li­ła­byś się zaan­ga­żo­wać…?

Ciemne loki Mire­ille zatrzę­sły się z czymś na kształt daw­nej deter­mi­na­cji, gdy przy­tak­nęła buń­czucz­nie.

– A ty, Cla­ire? – zapy­tała. – Co zro­bisz?

Cla­ire pokrę­ciła głową.

– Nie jestem pewna… Nie wiem, Mire­ille. Zwy­kli ludzie, tacy jak ty czy ja, nie bar­dzo mają wybór.

– Ale jeśli „zwy­kli ludzie” nie kiwną pal­cem, to kto się prze­ciw­stawi nazi­stom? Na pewno nie poli­tycy w Vichy, któ­rzy są mario­net­kami nowego reżimu, ani nie bata­liony fran­cu­skich żoł­nie­rzy gni­jące w płyt­kich gro­bach wzdłuż frontu wschod­niego. Zosta­li­śmy już tylko my, Cla­ire. Zwy­kli ludzie, tacy jak ty czy ja.

Cla­ire ode­zwała się dopiero po dłuż­szej chwili.

– A ty się nie boisz, Mire­ille? Anga­żo­wać się w coś tak nie­bez­piecz­nego… i to pod samym nosem nie­miec­kich żoł­nie­rzy? Paryż należy teraz do nich. Wszę­dzie ich pełno.

– Kie­dyś rze­czy­wi­ście się bałam. Zoba­czy­łam jed­nak, co zro­bili Esther i wielu innym na tam­tej dro­dze. To też byli „zwy­kli ludzie”. Teraz jestem po pro­stu wście­kła. A wście­kłość jest sil­niej­szym uczu­ciem niż strach.

Cla­ire wzru­szyła ramio­nami, przez co Mire­ille cof­nęła ręce.

– Już za późno, Mire­ille. Musimy się pogo­dzić z tym, że wszystko się zmie­niło. Fran­cja nie jest jedy­nym kra­jem, który wpadł w ręce Niem­ców. Zostawmy walkę alian­tom. Wystar­czy, że nie pozwo­limy się zabić. Mamy już dość kło­po­tów.

Mire­ille wyco­fała się w głąb wąskiego kory­ta­rza, wzięła za klamkę i zatrza­snęła drzwi do pokoju Esther.

Cla­ire pocią­gnęła ner­wowo za rąbek koszuli, nie bar­dzo wie­dząc, co jesz­cze mogłaby dodać.

– Przy­go­to­wa­łam skromną kola­cję… – zaczęła.

– Dzię­kuję – odparła Mire­ille z uśmie­chem, który nie zama­sko­wał smutku w jej oczach. – Nie jestem głodna. Chyba po pro­stu roz­pa­kuję swoje rze­czy i położę się spać.

Odwró­ciła się w stronę wła­snej sypialni, jed­nak po chwili się zatrzy­mała i oznaj­miła ze spo­ko­jem:

– Ale nie masz racji, Cla­ire. Ni­gdy nie jest za późno.HAR­RIET

Leżę w nie­zna­jo­mej ciem­no­ści mojego nowego pokoju, przy­słu­chuję się dźwię­kom Paryża wpa­da­ją­cym nocą z ulicy przez okno i roz­my­ślam nad tym, co do tej pory zdą­żyła mi opo­wie­dzieć Simone na temat mojej babci. Wydaje mi się, że powin­nam dobrze zapa­mię­tać jej słowa, więc zano­to­wa­łam je w dzien­niku, który ze sobą przy­wio­złam. Mia­łam zamiar opi­sać w nim swój rok spę­dzony w Paryżu, ale histo­ria Cla­ire i Mire­ille wydaje się tak mocno zwią­zana ze mną i tak istotna dla mojej toż­sa­mo­ści, że nie chcę pomi­nąć żad­nego szcze­gółu.

Gdy ponow­nie odczy­tuję te pierw­sze kilka stron, czuję się lekko roz­cza­ro­wana tym, że to Mire­ille posta­no­wiła się przy­łą­czyć do ruchu oporu, a nie Cla­ire, która – szcze­rze mówiąc – w porów­na­niu ze swoją kole­żanką wyszła na mię­czaka. Trzeba jed­nak pamię­tać o tym, że była jesz­cze młoda i nie doświad­czyła okru­cień­stwa wojny w takim samym stop­niu jak Mire­ille.

Dźwięki odda­lo­nego o parę ulic Boule­vard Saint-Ger­main zagłu­sza nagle przej­mu­jące wycie syren. Nie­spo­dzie­wany dźwięk spra­wia, że serce zaczyna mi szyb­ciej bić. Kiedy wsłu­chuję się w milk­nący odgłos, świa­tła mia­sta zale­wają wnę­trze pokoju bla­do­po­ma­rań­czową poświatą. Wycią­gam rękę i zaci­skam palce na szcze­blach zagłówka, żeby się uspo­koić. Mimo noc­nego upału metal wydaje się chłodny w dotyku. Mate­rac na pewno jest nowy i dosyć wygodny, ale czy to moż­liwe, żeby rama łóżka prze­trwała przez wszyst­kie te lata? Czy mogła na niej spać Cla­ire? Albo Esther ze swoją córeczką?

Prze­krę­cam się na bok w ocze­ki­wa­niu na sen. W mdłym świe­tle sto­jące na komo­dzie zdję­cie poły­skuje lekko w swo­jej ramce. Potra­fię odróż­nić trzy posta­cie, ale nie mogę dostrzec wyrazu ich twa­rzy w tej ciem­no­ści.

Przy­po­mi­nam sobie wcze­śniej­szą prze­strogę Simone, że powin­ni­śmy zada­wać wyłącz­nie te pyta­nia, na które jeste­śmy gotowi poznać odpo­wiedź. Zasta­na­wiam się, co jest gor­sze: doświad­czyć okro­pieństw wojny na wła­snej skó­rze tak jak Mire­ille, czy trzy­mać się od nich z daleka wzo­rem Cla­ire?

Simone musiała zauwa­żyć, że poczu­łam się lekko roz­cza­ro­wana postawą mojej babci i jej nie­chę­cią do przy­łą­cze­nia się do walki z oku­pan­tem. Być może wła­śnie dla­tego nie chciała się ze mną podzie­lić tą histo­rią. Tylko czy kto­kol­wiek z ludzi żyją­cych współ­cze­śnie potrafi sobie wyobra­zić, jak wygląda życie w oku­po­wa­nym kraju? Co to zna­czy cier­pieć nie­do­sta­tek, strach i nie­wolę w cią­głej oba­wie przed przy­pad­ko­wymi aktami bru­tal­no­ści? Skąd możemy wie­dzieć, jak sami byśmy się zacho­wali w podob­nej sytu­acji?

W końcu udaje mi się zasnąć. Śnią mi się sze­regi dziew­cząt w bia­łych far­tu­chach, pochy­lone nad robotą, zszy­wa­jące ze sobą nie­koń­czące się fale czer­wo­nego jak krew jedwa­biu.