Patriotyzm, etnocentryzm, nacjonalizm - ebook

Przedmowa

Z inicjatywy grupy pracowników Instytutu Psychologii PAN powstał projekt powołania serii wydawniczej, która byłaby realizowana wspólnie przez Wydawnictwo Naukowe PWN oraz Instytut Psychologii PAN. Prace wydawane w serii skupiałyby się na aktualnych, ważnych w dyskursie publicznym problemach społecznych, analizowanych z perspektywy nauk społecznych: psychologii, socjologii, filozofii, nauk politycznych i prawnych. Sądzę, że powołanie takiej serii wydawniczej jest zamiarem mającym w obecnych czasach szczególny sens.

W XXI wieku świat stał się znacznie mnie stabilny, mniej bezpieczny i mniej zrozumiały, niż wydawał się jakiś czas temu. W okresie tzw. Jesieni Ludów i po upadku Związku Radzieckiego pojawiło się przekonanie, że oto powstają warunki do szybkiego, pomyślnego rozwoju społeczeństw naszego kontynentu. Nader powszechne było wyobrażenie, że demokracja liberalna stwarza warunki harmonijnego współdziałania wolnych obywateli i wolnych narodów, a gospodarka rynkowa otwiera szerokie możliwości pomnażania powszechnego dobrobytu. Wszakże te optymistyczne oczekiwania spełniały się tylko częściowo. Okazało się, że gospodarka rynkowa może ulegać głębokim zakłóceniom, narażając miliony ludzi na ekonomiczną katastrofę. Utrzymuje również wiele grup w sytuacji głębokiego niedostatku. Okazało się także, że liberalna demokracja nie rozwiązuje ważnych społecznych problemów. W wielu miejscach na świecie dochodzi do gwałtownych wstrząsów – ekonomicznych katastrof, krwawych zmagań, destruktywnych konfliktów niszczących lub grożących zniszczeniem całych narodów. Europa zaś przestała być postrzegana jako spokojny, bezpieczny, harmonijnie rozwijający się kontynent. Niestety, istnienie zagrożeń dla bezpieczeństwa Europy nie wytwarza nastroju powszechnej solidarności – przeciwnie, niektóre kraje lekkomyślnie wchodzą na konfliktowy kurs.

Jest dużo oznak wskazujących, że wielu ludziom świat współczesny jawi się jako chaotyczny i nieprzewidywalny – stwarza poczucie egzystencjalnego zagrożenia. Jest to sytuacja, która skłania ich do zamykania się w swoich wąskich wspólnotach wyodrębnianych na zasadzie domniemanych związków krwi i wyznaniowej przynależności, do popierania ruchów, które głosząc kult przemocy, dają złudzenie siły i bezpieczeństwa.

Czy nauki społeczne mogą się przydać w uzyskiwaniu lepszego zrozumienia tego, co dzieje się we współczesnym świecie? Czy potrafią wskazać bezpieczniejsze drogi do rozwiązywania gnębiących społeczeństwa problemów?

Nie można jednoznacznie odpowiedzieć na takie pytania. Ale twórcy omawianej tu serii wydawniczej są przekonani, że w trudnych sytuacjach należy zwracać się do nauki. Nawet kiedy jej odpowiedzi nie będą ostateczne, nie dostarczą gotowych rozwiązań, nie wszystko wyjaśnią, to być może mogą pokierować myślenie na bardziej racjonalne tory. Mogą ułatwić dostrzeżenie sensu tam, gdzie na pierwszy rzut oka jawi się bezład i chaos.

Projektujący tę serię postanowili uczynić jej patronem profesora Tadeusza Tomaszewskiego (1910–2000), wybitnego badacza i nauczyciela. Był on przewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Psychologii PAN od utworzenia tej placówki do roku 1990. Od 1949 do 1970 kierował katedrą, a potem Instytutem Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Wedle zgodnej opinii wielkiej części środowiska można stwierdzić, że stał się On ojcem sukcesu, jaki psychologia osiągnęła w naszym kraju. Sukces ten w niemałym stopniu był rezultatem Jego wytrwałej i wielokierunkowej działalności na rzecz jej rozwoju.

Była to, przede wszystkim, działalność teoretyka i badacza, który podejmował wiele ważnych dla psychologii tematów i inspirował tą działalnością innych. Wachlarz Jego zainteresowań naukowych był bardzo szeroki, obejmował zarówno problemy teoretyczne, jak i aplikacyjne. Największe jednak znaczenie miały Jego prace teoretyczne dotyczące zasad, na których powinna opierać się nasza wiedza o ludzkiej psychice. Zasady te opisywane są jako teoria czynności.

Drugim niezmiernie istotnym kierunkiem działalności Profesora było kształcenie uczniów. Realizując ten cel, przyjął założenie, że psychologii polskiej, która kilkadziesiąt lat temu była bardzo mało rozwiniętą dyscypliną, o skąpej kadrze zdziesiątkowanej przez wojnę, potrzeba specjalistów we wszystkich dziedzinach. Dlatego też uczniowie Profesora byli zachęcani do rozwijania bardzo różnych specjalności. Wielu z nich odegrało główne role w polskiej psychologii, rozwijając takie dziedziny, jak psychologia temperamentu i psycholingwistyka, psychologia emocji, motywacji i osobowości, psychologia społeczna i podejmowania decyzji, psychologia pracy, psychologia ekologiczna, ekonomiczna, polityczna i inne.

Na uczniach i innych ludziach, którzy go znali, wielkie wrażenie robiły szczególne walory Jego umysłu: jasność i precyzja myślenia, zdolność ukazywania zupełnie nowych aspektów i wymiarów spraw, którymi się zajmowali, krytyczny dystans do wszelkich prób jednostronnego, tendencyjnego ideologicznie sposobu opisywania świata. Ten krytycyzm nie wynikał z jakiegoś ogólnego sceptycyzmu czy dystansu wobec ludzkich spraw. Przeciwnie, kierowały nim określone wartości. Myślę, że wartości, które wyznawał, dałoby się najlepiej opisać słowami „humanizm” i „racjonalizm” – dobro człowieka było z pewnością jego najważniejszą zasadą życiową. Dlatego też, mimo swej wielkiej tolerancji, nie wahał się okazywać stanowczej dezaprobaty wobec idei i postaw, które pozostawały w sprzeczności z tymi wartościami.

Myślę, że postać uczonego o takich zasługach, o takim autorytecie, o takiej szerokości umysłu jest świetnym symbolem dla serii wydawniczej, która stawia sobie za cel przedstawianie w przystępny i atrakcyjny sposób stanu wiedzy naukowej dotyczącego tematów i zjawisk społeczno-politycznych, które mogą zainteresować bardzo wielu ludzi. Tematów będących obecnie źródłem intensywnych sporów i kontrowersji. Pamięć o zasadach, którymi kierował się i których nauczał profesor Tomaszewski, może być inspiracją dla autorów tej serii.

Janusz ReykowskiWprowadzenie

Książka, którą mamy właśnie przyjemność przekazać do rąk Czytelników, opisuje szereg psychospołecznych zjawisk, dla których wspólnym mianownikiem jest świadomość przynależności do określonej grupy narodowej i wynikające z tego poczucie grupowej identyfikacji. Tak zdefiniowany wspólny mianownik wyznacza szeroką kategorię teoretyczną, nazywaną często postawami narodowymi, w której mieszczą się zjawiska psychologiczne pochodzące z różnych poziomów analizy – od stosunkowo prostych przejawów afektu (np. identyfikacja z Polakami) do złożonych orientacji ideologicznych, takich jak polityczna doktryna nacjonalizmu.

W tytule książki pojawia się dopisek mówiący o tym, że w swoim ogólnym zamyśle powstawała ona w ujęciu makropsychologicznym. To nieco enigmatyczne określenie tylko częściowo odnosi się do popularnej w naukach społecznych (i nie tylko) idei interdyscyplinarności. W większym stopniu nawiązuje do nurtu metateoretycznej i metodologicznej krytyki, obecnego w psychologii społecznej co najmniej od końca lat 80. XX wieku pod nazwą societal psychology (zob. Himmelweit i Gaskell, 1990). Podejście makropsychologiczne, w kontrze do dominującego paradygmatu badawczego (nomotetyzm, wiara w obiektywizm nauki i naukowców, bezkrytyczne zawierzenie metodologii eksperymentalnej), domaga się, by przedmiotem zainteresowania psychologii społecznej nie była izolowana jednostka, nawet „zanurzona” w swojej grupie, lecz całościowo pojmowane zjawiska społeczne, gospodarcze i polityczne, których to całości elementem, ale i konstruktorem, jest jednostka ludzka (zob. Korzeniowski, 2000). Człowiek oraz wspólnota społeczna, do której przynależy, nie mogą być od siebie ontologicznie oddzieleni, a ludzkie zachowania należy badać w ich socjokulturowym kontekście, z zachowywaniem historycznej perspektywy. W pewnym skrócie można powiedzieć, że makropsychologia postuluje, by w procesie badania zjawisk psychospołecznych uwzględniać także te poziomy analizy, które psychologia społeczna zazwyczaj ignoruje. Po pierwsze, kwestie usytuowania społecznego, związane z rzeczywistą przynależnością grupową jednostki i/lub z charakterystyką jej pozycji społecznej; po drugie, wymiar ideologiczny, obejmujący normy społeczne i kulturowe, systemy przekonań światopoglądowych czy preferencje polityczne itd. (Doise, 1986; za: Czapiński, 2002). W przypadku postaw narodowych – z powodów, które w trakcie lektury z pewnością staną się bardzo czytelne – rzetelna relacja najważniejszych ustaleń badawczych, pozbawiona perspektywy makropsychologicznej, byłaby nie tylko niepełna, ale po prostu niemożliwa.

Książka składa się z trzech części. Pierwsza, zatytułowana Natura społeczna i ideologia, przedstawia pewien koncepcyjny porządek, w którym pomieścić można patriotyzm, etnocentryzm i nacjonalizm – trzy kluczowe pojęcia, wyznaczające w naukach społecznych najważniejsze kierunki refleksji teoretycznej i badań w dziedzinie szeroko rozumianych postaw narodowych. Patriotyzm, etnocentryzm i nacjonalizm tworzą rodzaj relacyjnej triady, w której elementy składowe występują obok siebie nie tyle ze względu na fakt współwystępowania czy semantyczne podobieństwo, ile z powodu zachodzących między nimi powiązań o charakterze przyczynowo-funkcjonalnym. Rozdział pierwszy, „Patriotyzm, grupy etniczne i etnocentryzm”, proponuje wielowymiarowe i ewaluatywnie neutralne ujęcie patriotyzmu, na kształt zjawiska, bez którego w perspektywie antropologicznej trudno wyobrazić sobie powstanie bardziej złożonych form życia społecznego. Takie cechy patriotyzmu, jak przywiązanie i identyfikacja z grupą, pozytywny stosunek do niej, lojalność i gotowość do poświęceń na jej rzecz, spostrzegane są przez wielu badaczy jako naturalne, psychobiologiczne podstawy kształtowania wielopoziomowych więzi wewnątrzgrupowych. Wraz z rozwojem ludzkiej cywilizacji „grupotwórczy” potencjał patriotyzmu urzeczywistniał się poprzez powstawanie i rozwój tzw. grup etnicznych – coraz liczniejszych i coraz lepiej zorganizowanych zbiorowości ludzkich, które w największym stopniu spajała wspólna dla wszystkich kultura – materialna i symboliczna. Specyficznym dla takich grup zjawiskiem jest etnocentryzm polegający na umysłowej centracji na rodzimej kulturze, co w konsekwencji prowadzi często do jej wywyższania i przekonania o jej wyjątkowych walorach. Rozdział drugi, „Narody i nacjonalizm”, opisuje proces przekształcania się grup etnicznych w narody. Proces, którego ideowym katalizatorem stał się nacjonalizm, w sferze postaw narodowych można uznać za głęboką „ideologizację” uczuć i postaw patriotycznych do postaci politycznej doktryny, od połowy XIX w. służącej budowie nowoczesnego, scentralizowanego państwa. Podmiotem, w którego imieniu działa państwo ukształtowane przez ideologię nacjonalizmu, jest wspólnota narodowa będąca wytworem homogenicznej i uniwersalnej kultury. Za myśl przewodnią rozdziału można uznać tezę, że ideologia nacjonalistyczna nie aspirowała do roli inżynierii społecznej, obmyślającej, a potem wprowadzającej w życie całkowicie nowy model wspólnoty. Poddała jedynie intelektualnej racjonalizacji i adaptacji do wymagań współczesności tradycyjne formy wspólnotowości zawarte w etnocentrycznych wzorcach relacji jednostka – grupa (Ja – My) i grupa własna – grupa obca (My – Oni).

Druga część książki, Psychospołeczne źródła postaw narodowych, prezentuje te aspekty triady patriotyzm – etnocentryzm – nacjonalizm, które od dziesięcioleci dominowały w zainteresowaniach psychologów podejmujących problematykę postaw narodowych. Rozdział trzeci, „Etnocentryzm jako źródło narodowych totalitaryzmów”, pokazuje, że praprzyczyny tych zainteresowań należy poszukiwać w dramatycznych doświadczeniach II wojny światowej, które skierowały uwagę badaczy na faszyzm i nazizm – zbrodnicze doktryny polityczne, obficie czerpiące z ideologii nacjonalistycznej. Studia empiryczne nad tzw. osobowością autorytarną i późniejsze badania inspirowane tą teorią dowodziły, że u źródeł skrajnych form nacjonalizmu tkwi głęboko zakorzeniony w mentalności społecznej etnocentryzm. Rozdział czwarty, „Tożsamość społeczna i narodowa”, wskazuje najbardziej podstawowe, psychologiczne źródła postaw narodowych. Tożsamość narodowa jest elementem szeroko rozumianej tożsamości społecznej jednostki, w której kluczową rolę odgrywają procesy indywiduacji i identyfikacji, kategoryzacji i porównań społecznych. W wymiarze jednostkowym stanowi dla nas ważny fragment systemu wiedzy o sobie i o otaczającym nas świecie. Rozdział piąty, „«Dobry» i «zły» patriotyzm, czyli o wielowymiarowości postaw narodowych”, przedstawia koncepcje teoretyczne i badania zmierzające do tego, by w szerokim spektrum zjawisk opartych na identyfikacji narodowej wskazać zarówno te, którym można przypisać jednoznacznie pozytywne i prospołeczne znaczenie, jak i te, które należy uznać za dysfunkcjonalne i społecznie szkodliwe. Punktem wyjścia jest wielowymiarowość postaw narodowych, a głównym celem – sprecyzowanie tych czynników psychologicznych (osobowość, procesy poznawcze, motywacja, postawy, zachowania), które odróżniają patriotyzm racjonalny, inkluzywny i otwarty od jego bezkrytycznych, szowinistycznych i nietolerancyjnych postaci.

Ostatnia część książki, Europa i Polska, ma charakter bardziej empiryczny. Kanwą rozdziału szóstego, „Postawy narodowe w integrującej się Europie”, są wyniki międzynarodowego programu badawczego obejmującego kilkadziesiąt krajów europejskich. Analizy, ukierunkowane na porównanie charakterystycznych form ekspresji patriotyzmu i etnocentryzmu, wskazują zarówno znaczące różnice dzielące Europejczyków pochodzących z różnych krajów, jak i istotne podobieństwa między nimi (w ten wzorzec wyników wpisują się także Polacy). Przedstawione wyniki są też jednoznacznym dowodem na to, że stosunek do własnej narodowości należy traktować jako integralny element kultury i współczesnych zmian cywilizacyjnych. Rozdział siódmy, „Postawy narodowe w centrum politycznego i kulturowego konfliktu”, został w całości osadzony w społeczno-politycznych realiach dzisiejszej Polski. Opisuje psychospołeczne źródła gwałtownie eskalującego konfliktu politycznego, któremu towarzyszy silna polaryzacja postaw i zachowań dużej części polskiego społeczeństwa. Zjawiska te czerpią swoją siłę ze zderzenia dwóch konkurencyjnych wizji wspólnoty politycznej. Wizji, w których odmienne spojrzenie na tożsamość i identyfikację narodową jest jednym z najważniejszych źródeł społecznych podziałów.Rozdział 1

Patriotyzm, grupy etniczne i etnocentryzm

Celebrując święta i uroczystości o charakterze historyczno-narodowym; śledząc namiętne dysputy polityczne lub publicystyczne, w których nieuchronnie, niczym muzyczny lejtmotyw, pojawiają się argumenty, że coś jest „dobre dla Polski”, „służy polskiemu narodowi”, „jest na miarę aspiracji naszej ojczyzny” albo wręcz przeciwnie – „jest niegodne Polaka” i „urąga naszej narodowej godności”; odczuwając dumę z kraju swojego pochodzenia albo, odwrotnie, mając ochotę na jego krytykę, a nawet wstydząc się z jego powodu; z ciekawością odkrywając w najdalszych zakątkach świata ślady obecności rodaków i rodzimej kultury – w tych i wielu innych sytuacjach doświadczamy przynależności do wspólnoty narodowej, wielkiej społecznej zbiorowości, której odrębność i unikatowość są równie trudne do zakwestionowania, co mnogość postaw, uczuć i form identyfikacji, które może wzbudzać.

W dyskursie publicznym, ale i w opinii wielu badaczy zgłębiających tę problematykę świadomość przynależności do wspólnoty narodowej, czyli świadomość narodowa, jest warunkiem koniecznym patriotyzmu – postawy, która w potocznym odbiorze oznacza przywiązanie i lojalność wobec własnego kraju/państwa/narodu, ale może też przyjmować formy zideologizowane, oparte na postulatach podporządkowania i poświęcenia dążeń osobistych sprawom wspólnoty narodowej. Rolę uświadomionej przynależności podkreśla na przykład Herbert Kelman (1997, s. 166), pisząc, że „patriotyzm to szereg postaw i przekonań koncentrujących się wokół przywiązania i lojalności wobec ludzi i własnego kraju, posiadanych przez osoby, które wykształciły w sobie świadomość narodową”. Bardzo podobne ujęcie patriotyzmu spotkamy u innych znanych badaczy. Daniel Bar-Tal (1993) i Ervin Staub (1997) uważają, że jest to zjawisko będące pochodną pozytywnego wartościowania i afektu, do którego nieodłącznych składników należą poczucie przynależności, miłość, lojalność, duma i troska o grupę i kraj. Podobnego zdania jest Stephen Nathanson (1989), który dodaje do katalogu cech dystynktywnych troskę o dobrobyt kraju/państwa/narodu i gotowość do poświęceń dla jego dobra. W sumie więc badacze próbujący uchwycić najistotniejsze cechy patriotyzmu dość zgodnie wskazują pewien rdzeń pojęciowy, w którym znajdziemy takie elementy, jak: identyfikacja z krajem, przywiązanie, pozytywne wartościowanie, lojalność, duma narodowa, gotowość do poświęceń. Co ważne, takie ujęcie patriotyzmu jest ewaluatywnie neutralne i na tyle szerokie, że jest w stanie pomieścić znacznie więcej treści i form zachowania, niż przyjęło się na ogół uważać. Może się odnosić zarówno do postaw tolerancyjnych, jak i szowinistycznych; otwartych na innych albo ekskluzywnych; krytycznych i racjonalnych albo bezkrytycznych i megalomańskich. W szerokim znaczeniu tego pojęcia patriotami mogą być z jednej strony ksenofile i pacyfiści, z drugiej zaś osoby myślące w kategoriach ksenofobicznych i militarnych.

Wielowymiarowość patriotyzmu

Zdaniem wielu badaczy patriotyzm jest zjawiskiem wielowymiarowym, wymagającym interdyscyplinarnych studiów (Bar-Tal, 1993; Kelman, 1997; Nathanson, 1989). Po pierwsze, jest to fenomen psychologiczny mający swoje poznawcze, afektywne i behawioralne składowe. Ucząc się patriotyzmu i wyrażając go, ludzie poszerzają swoją identyfikację społeczną i realizują szereg osobistych potrzeb. Z tej perspektywy patriotyczna więź z narodem, ze względu na międzyosobnicze różnice, przybiera różne formy i nie musi być określona raz na zawsze. Może także zmieniać swój obiekt, gdyż migracja do innego kraju powoduje określone zmiany w tożsamości społecznej jednostki i często wiąże się z rozwojem nowych patriotycznych więzi; ktoś, kto był patriotą w jednym kraju, może nim być i w innym.

Po drugie, patriotyzm jest fenomenem społecznym. Choć jego nośnikiem są jednostki, rozwija się w grupach, przydając sensu ich trwaniu. Jest tworzywem podstawowych więzi łączących ludzi w grupy, a jego brak może być jedną z przyczyn społecznej dezintegracji. Instytucje społeczne wkładają wiele wysiłku w kształtowanie patriotycznych postaw obywateli, czyniąc treści patriotyczne jednym z najważniejszych elementów określających tożsamość grupy. Społeczeństwa przywiązują wielką wagę do patriotyzmu, przekazują go młodym pokoleniom i starają się zachować w zbiorowej świadomości. Patrioci są zazwyczaj najbardziej eksponowanymi bohaterami narodowymi, a patriotyzm pozostaje najcenniejszą wartością w społecznym etosie.

Po trzecie, patriotyzm pojawia się niezwykle często jako element ideologii politycznej. Bywa nośnym i skutecznym narzędziem politycznych oddziaływań. Aktywizacja uczuć patriotycznych jest sposobem na zapewnienie poparcia społecznego dla polityki zagranicznej państwa i należy do kanonu środków wykorzystywanych do mobilizacji społeczeństwa w sytuacji zagrożenia zewnętrznego. Do treści patriotycznych często odwołują się przywódcy, którzy, zabiegając o poparcie własnych idei i programów politycznych, przedstawiają społeczeństwu swój wizerunek „prawdziwych” patriotów dbających o dobro kraju. Obserwując politykę wewnętrzną w wielu krajach, można zauważyć, że idee patriotyczne są szczególnie nadużywanym elementem politycznej frazeologii. Zjawisko to jest pochodną „ideologizacji” patriotyzmu do postaci doktryny politycznej powszechnie znanej jako nacjonalizm. Charakterystyczną jej cechą jest samookreślenie się pewnej grupy społecznej jako naród, który aspiruje do posiadania państwa (lub już je posiada) i postrzega taką formę organizacji jako środek realizacji swoich interesów i celów grupowych (Kelman, 1997). Zapoczątkowany przez rewolucję francuską i powstanie Pierwszej Republiki proces kształtowania się i rozwoju państw narodowych spowodował, że zasadniczym przeobrażeniom zaczęły ulegać więzi społeczne, na których opierało się jednostkowe poczucie przynależność i lojalności wobec wspólnoty. Od momentu kiedy państwo narodowe stało się dominującą formą społeczno-politycznej organizacji, patriotyzm został o wiele silniej powiązany z panującym systemem politycznym (Seton-Watson, 1977), a w tożsamości społecznej ludzi, odzwierciedlającej ich miejsce i role w strukturze społecznej, pojawiły się takie wymiary, jak przynależność do narodu i obywatelstwo (Bar-Tal, 1997).

Gary Johnson (1997) uważa, że patriotyzm rozumiany szeroko, w sposób behawioralny, jest naturalnym fenomenem, który można odnaleźć na każdym szczeblu drabiny ewolucyjnej. Zgodnie z jego definicją jest to predyspozycja do zachowań altruistycznych na rzecz systemu społecznego, którego jednostka pozostaje członkiem (np. grupy, plemienia, kraju, imperium). U ludzi zatem, przynajmniej w swojej elementarnej postaci, jest on obecny prawdopodobnie w każdym społeczeństwie. Mało tego, według Johnsona funkcjonalne analogie do patriotyzmu można odnaleźć u wszystkich form żywych organizmów. W eseju „The evolutionary roots of patriotism” sugeruje on, że o takich analogiach można mówić już na poziomie prokariontów (bakterie, wirusy), organizmów składających się z setek tysięcy molekuł organicznych, chemicznie przystosowanych do systemowej kooperacji, której synergicznym efektem jest „życie”. U niektórych prokariontów można nawet zaobserwować molekuły enzymatyczne aktywnie ochraniające cały system przed działaniem zewnętrznych toksyn. Wyższą formą ewolucyjną są jednokomórkowe eukarionty, posiadające jądro komórkowe. Uważa się, że komórki eukariotyczne powstały dzięki symbiotycznej kooperacji organizmów prokariotycznych. Około 700 milionów lat temu niektóre z tych jednokomórkowców, dzięki aktywnej kooperacji ze sobą, stały się protoplastami pierwszych organizmów wielokomórkowych. Wszystkie żyjące obecnie wielokomórkowe eukarionty, nie wyłączając ludzi, stanowią wysoko zintegrowane „społeczeństwa” komórek, których przodkowie byli wolno żyjącymi organizmami. Pojedynczy członkowie tych komórkowych społeczeństw, będąc jedynie elementami większych struktur, muszą się zachowywać wobec systemów społecznych, w których żyją, w sposób lojalny. Na tym poziomie, zdaniem Johnsona, ich zachowanie przypomina coraz bardziej ludzki patriotyzm. Jeden z przywołanych przez tego badacza przykładów odwołuje się do faktu, że wszystkie kręgowce posiadają bardzo złożone systemy immunologiczne. Komórki, z których się one składają, wyspecjalizowane są w ochronie organizmu przed toksycznymi działaniami obcych komórek i w przypadku zagrożenia poświęcają w jego obronie własne istnienie. Najwyższy poziom opisywanych przez Johnsona form życia społecznego to kooperacja pomiędzy wielokomórkowymi organizmami eukariotycznymi, w której rezultacie następuje rozwój wielkich systemów tworzonych przez osobniki jednego gatunku – organizacji nazywanych konwencjonalnie społeczeństwami. Takie systemy, różniące się bardzo rozmiarami i poziomem integracji, pojawiły się u wielu gatunków organizmów wielokomórkowych – od mrówek i pszczół do ludzi. Chcąc przetrwać, ich członkowie powinni kierować się zasadą lojalności wobec grupy. Niekiedy nawet muszą się zrzec indywidualnych korzyści szkodliwych dla systemu i zaakceptować osobistą stratę, która przynosi zysk całej zbiorowości.

Choć w tej pracy odnosić się będziemy wyłącznie do zbiorowości ludzkich, przyjmując punkt widzenia Johnsona, trudno uznać patriotyzm za fenomen właściwy wyłącznie ludziom, skoro, jak dowodzi autor, jest zjawiskiem naturalnym i wszechobecnym również w świecie zwierząt. W opisanym tu ujęciu – trzeba przyznać, że wyjątkowo szerokim – patriotyzm został przedstawiony jako kluczowa i uniwersalna zasada maksymalizująca szanse na powstanie i harmonijny rozwój złożonych systemów społecznych. Sam Johnson (1997, s. 85) uważa, że „obecność patriotyzmu jest nie mniej widoczna dzisiaj niż za czasów Peryklesa w starożytnych Atenach”.

Etniczność i grupa etniczna

Patriotyzm, zarówno w literaturze naukowej, jak i w myśleniu potocznym, jest nierozerwalnie powiązany z pojęciem narodu. Trzeba jednak pamiętać, że naród rozumiany jako wielka grupa społeczna, posiadająca własne scentralizowane państwo i jednorodną kulturę, to relatywnie nowa forma życia społecznego (Gellner, 1991). Na ogół uważa się, że tym, co wobec narodów historycznie pierwotne i stanowiące prefigurację wspólnot narodowych, są grupy etniczne (zob. Hutchinson i Smith, 1996). Najogólniej rzecz ujmując, są to zbiorowości ludzkie mające pewne specyficzne cechy, do których zaliczyć można wspólne pochodzenie (terytorialne i biologiczne, rzadziej kulturowe), kulturę, religię, system wartości, historię, symbolikę grupową oraz poczucie więzi i solidarności grupowej. Członków takich zbiorowości łączy zazwyczaj poczucie wspólnoty interesów, które kształtuje się w długotrwałym procesie „dojrzewania” etnosu. Co ważne, do rozwoju i utrwalania tego rodzaju więzi społecznej nie jest konieczna żadna wyraźna więź polityczna.

Mówiąc o grupie etnicznej, mamy na myśli pewną wyodrębnioną jednostkę społeczną, różną od innych zbiorowości. Niektórzy badacze twierdzą nawet wprost, że poczucie tożsamości etnicznej powstaje poprzez kontakt międzygrupowy i może się pojawić jedynie w sytuacji, gdy ten zaistnieje. Na przykład według Thomasa Eriksena (1993) zjawisko etniczności występuje wtedy, gdy dwie grupy, albo większa ich liczba, pozostają we wzajemnych bezpośrednich relacjach, a specyficzne właściwości i cechy grupy kształtują u jej członków poczucie więzi etnicznej tylko wówczas, gdy są postrzegane w kontraście do tego, czym charakteryzują się grupy z najbliższego otoczenia. Kluczowe są więc przede wszystkim różnice kulturowe, za których przyczyną grupa etniczna wyłania się w opozycji do innych grup. Nie mogą one żyć w izolacji od innych. Na kontakt międzygrupowy, jako warunek powstania grupy etnicznej, wskazuje również Walter Żelazny (2006), widząc w tym swego rodzaju konieczność. Wynika ona, jego zdaniem, ze społecznego rozwoju, który polega na kreacji, zapożyczaniu i wzajemnej wymianie. Warto jednak pamiętać, że kontakt międzygrupowy może przyjmować bardzo różne formy – poczynając od dobrosąsiedzkiego współżycia i wzajemnej współpracy, przez życzliwą tolerancję albo formalną tolerancję w ramach ustalonych granic terytorialnych czy klasowych, a kończąc na pełnych krwi i przemocy konfliktach etnicznych, codziennie dziesiątkami, a nawet setkami oplatających mapę świata. Ponadto grupy etniczne podlegają silnej hierarchizacji. Ich członkowie dostrzegają, i muszą mierzyć się z tym faktem, że pomimo centralnego usytuowania grupy własnej w ich osobistej wizji świata społecznego, w realnym świecie istnieją takie grupy, które znajdują się wyżej w hierarchii władzy, prestiżu czy zasobów ekonomicznych. I mogą poddawać rodzimą grupę dyskryminacji. Na ogół jednak są też i takie grupy, które zajmują niższe miejsce w hierarchii, co zachęca do stosowania wobec nich tych samym mechanizmów dyskryminacyjnych, które wykorzystują grupy dominujące. Przypuszczalnie każda grupa etniczna trafnie ocenia swoje miejsce w grupowej hierarchii i wiedzę tę przekazuje kolejnym pokoleniom.