Pedagogika - ebook

Wstęp (Zbigniew Kwieciński, Bogusław Śliwerski)

Wstęp

Niniejszy podręcznik pedagogiki jest przeznaczony dla studentów przygotowujących się do zawodu nauczycielskiego, dla nauczycieli odnawiających swoją wiedzę pedagogiczną oraz dla studentów rozpoczynających studia pedagogiczne. Jest on zatem wprowadzeniem do pedagogiki.

Pedagogika jest nauką o wychowaniu (kształceniu, edukacji). O przedmiocie pedagogiki mówimy zamiennie i równocześnie: wychowanie, kształcenie, edukacja, ponieważ terminy te – w szerokim znaczeniu – są bliskoznaczne. Rozumiemy przez nie wszelkie warunki, procesy i działania wspierające rozwój jednostki ku pełnym jej możliwościom oraz sprzyjające osiąganiu przez nią postawy życzliwości wobec innych i kompetencji do aktywności na rzecz dobra własnego i wspólnego w bliskiej i dalszych strefach otoczenia społecznego.

Jeżeli używamy pojęcia „wychowanie” – w najszerszym znaczeniu – to oprócz nauczania i uczenia się jako działań dla pozyskania wiedzy i umiejętności, akcentujemy spontaniczne i celowe nabywanie trwałych orientacji wartościujących, względnie stabilnych kompetencji do działania, czyli postaw, kształtowanie spójnych i specyficznych dla danej osoby właściwości zachowania się w zmiennych sytuacjach w różnych okresach życia – czyli charakteru i tożsamości.

Jeżeli używamy pojęcia „kształcenie” – też w szerokim rozumieniu – to podkreślamy jedność i nierozerwalność, równoczesność i niezbędność intencjonalnego rozwijania wiedzy i rozumności, zdolności do przeżywania wyższych emocji moralnych i estetycznych oraz kontrolowania emocji negatywnych, samosterowności motywacji i umiejętności skutecznego działania w różnych sferach i momentach (także krytycznych) życia osobistego, społecznego, zawodowego i obywatelskiego, formowania osobowości z bogatym światem pozytywnych przeżyć, zorientowanej na zadania nie tylko osobiste, lecz także pozaosobiste, na stały rozwój w okresie najbliższym i zaplanowany na okresy odległe.

Jeżeli używamy szeroko rozumianego pojęcia „edukacja” – to nie tylko obejmujemy nim wszystkie wymienione wyżej procesy i działania, lecz zarazem włączamy do zakresu tego pojęcia wszelkie zorganizowane czynności nauczania, uczenia się i wychowywania na wszystkich szczeblach: od państwa do instytucji prowadzących te działania zarówno bezpośrednio, organicznie (jak rodzina, sąsiedztwo, rówieśnicy, przedszkole, szkoła, uniwersytet, poradnia, społeczność lokalna, samorząd, stowarzyszenia, kluby i organizacje, parafia) i działających pośrednio (jak rząd, parlament, ministerstwo, instytucje zarządzania, oceniania i kontroli czy też treści i formy medialnego masowego przekazu informacji i kultury w telewizji, radio, internecie, prasie, książkach, rozrywkowe i rekreacyjne imprezy masowe, rynek, reklama, moda).

Bliskość znaczeniowa tych trzech pojęć powoduje, że szkoły wyższe i ich jednostki prowadzące kształcenie, dokształcanie i doskonalenie nauczycieli i pedagogów mają w swej nazwie „pedagogika”, „nauki pedagogiczne”, „nauki o wychowaniu”, „studia edukacyjne”. Popularność terminu „edukacja” w języku angielskim, który ma charakter języka o zasięgu światowym i jest środkiem międzynarodowego porozumiewania się, powoduje, że zaczyna on dominować w dyskursie akademickim i w mowie potocznej.

Do studiowania pedagogiki zachęcamy wszystkich, którzy chcą zajmować się bądź już się zajmują edukacją, wychowaniem, opieką. Warto studiować pedagogikę!

Pedagogika bowiem jest nauką praktyczną dotycząca wspomagania innych ludzi w ich uczeniu się i rozwoju. Jest zatem wiedzą akademicką, której podstawowe zasoby, kanon próbujemy zawrzeć w tym podręczniku. Zarazem jest też mądrością i wrażliwością. To znaczy, że studiowanie pedagogiki jest okazją do rozumnego ogarniania relacji między jednostką ludzką, jej ciałem i psychiką, jej osobowością i tożsamością a jej światem życia, jej otoczeniem przyrodniczym, społecznym, kulturowym i politycznym w bliskiej i dalszej skali. Dlatego studiowanie pedagogiki musi wspierać się na opanowywaniu wiedzy z nauk dla niej podstawowych: filozofii – zwłaszcza etyki, psychologii rozwojowej i wychowawczej, socjologii ogólnej i socjologii edukacji, antropologii kulturowej i politologii. Te obszary wiedzy objęte są odrębnymi wykładami i podręcznikami. Nie możemy i nie chcemy tu wyręczać specjalistów tych dyscyplin nauk humanistycznych i społecznych.

Pedagog i nauczyciel, wychowawca i opiekun – to ktoś, kto wspiera rozwój Innego, kto przewodzi ku samodzielności i tłumaczy złożone znaczenia zdarzeń i przeżyć, opowieści i symboli. Dlatego też jej/jego podstawową właściwością, trwałym „wyposażeniem” duchowym i niezbywalnym nastawieniem jest i powinna być życzliwość i ofiarność wobec innych ludzi, wrażliwość na ich problemy, współczulność wobec ich odczuć i emocji, ich indywidualnych możliwości i tempa uczenia się i rozwoju. Jeżeli takiej podstawowej życzliwości dla innych ludzi ktoś nie odczuwa, niechże porzuci zamysł zostania nauczycielem, pedagogiem, wychowawcą czy doradcą. Bez tej zupełnie podstawowej gotowości wiedza akademicka i możliwość nabycia mądrości pozostaną bezużyteczne. Jeżeli czujesz, że zamiast takiej bezwarunkowej i bezinteresownej życzliwości i ofiarności wobec innych, przeżywasz częściej i silniej zawiść i chciwość, zdobycie i zatrzymanie dóbr i blasków świata tylko dla siebie, porzuć, proszę, zamiar pozyskania dyplomu profesjonalisty w zakresie edukacji.

• • •

Podręcznik ten zawiera elementy wiedzy kanonicznej dla nauczycieli i pedagogów, wiedzy orientującej ich własne wybory i wiedzy instrumentalnej. Do zakresu wiedzy podstawowej i nieodzownej dla tych zawodów zaliczamy przede wszystkim historię wychowania i myśli pedagogicznej zarysowanej tu niezwykle zwięźle przez nestora i mistrza tej subdyscypliny pedagogiki, autora kilkutomowego podręcznika i wyborów źródeł z tego zakresu – profesora Stefana Wołoszyna. Zaprosiliśmy najlepszych ekspertów od subdyscyplin pedagogiki, które nie były omawiane w poprzedniej edycji, a mianowicie: współczesne teorie kształcenia (dydaktyka ogólna) oraz pedagogika wczesnej edukacji – Dorota Klus-Stańska; pedagogika społeczna – Barbara Smolińska-Theiss i Wiesław Theiss, pedagogika mediów – Jacek Pyżalski, pedagogika młodzieży – Agnieszka Cybal-Michalska, pedagogika porównawcza – Renata Nowakowska-Siuta, pedeutologia – Joanna Madalińska-Michalak, filozofia edukacji – Rafał Godoń i pedagogika specjalna – Iwona Chrzanowska. Wprowadzenie do pedagogiki jako dyscypliny nauk społecznych należy do kanonicznej wiedzy pedagogicznej, a zarazem otwiera czytelnika na „mapy” i „drogowskazy” do samodzielnego poruszania się po współczesnych nurtach i prądach pedagogiki. Syntetyczne analizy paradygmatów badań pedagogicznych – jakościowych w ujęciu Danuty Urbaniak-Zając i ilościowych – w podejściu Krzysztofa Rubachy, zachęcają czytelników do studiowania najnowszych rozpraw z metodologii badań w naukach społecznych.

Zaproponowaliśmy do nowego wydania dotychczas nieobecne w wydawnictwach podręcznikowych nurty myśli pedagogicznej jak pedagogikę anarchistyczną w ujęciu Bogusława Śliwerskiego i pedagogikę Gestalt napisaną przez Wiktora Żłobickiego oraz studia badawcze uczonych, którzy poszerzają spojrzenie historyczno-problemowe na myśl pedagogiczną XX wieku: Jacka Kulbaki – dotyczące pedagogiki warszawskiego pozytywizmu, Adama Fijałkowskiego oraz Janiny Kostkiewicz – poświęcone pedagogice narodowego socjalizmu, Wiesława Jamrożka będące syntetyczną rekonstrukcją pedagogiki reformy, Janiny Kostkiewicz o polskich koncepcjach pedagogiki kultury oraz o edukacji w galaktyce znaczeń – Zbigniewa Kwiecińskiego. W ciągu piętnastu lat od pierwszego wydania podręcznika zaszły tak dalekie zmiany w świecie, że większość naszych autorów dokonała znacznych korekt, uzupełnień, a nawet napisała od nowa tekst, jak np. Tomasz Szkudlarek – pedagogikę krytyczną i międzykulturową, Bogusław Śliwerski – rozdział poświęcony teoriom wychowania oraz reformowaniu oświaty czy Teresa Hejnicka-Bezwińska o pedagogice instrumentalnej i socjalistycznej.

Wybór kierunków i poszukiwań współczesnej pedagogiki stanowi znaczną część naszego podręcznika zaprojektowaną i zrealizowaną z udziałem i pod kierunkiem Bogusława Śliwerskiego, znanego autora podręczników i inicjatora międzynarodowych konferencji i publikacji z zakresu pedagogiki i edukacji, poszukujących różnych alternatywnych propozycji teoretycznych i praktycznych. Jest to tylko wybór, a nie kompletna, pełna klasyfikacja i charakterystyka wszystkich współczesnych wzorów myślenia pedagogicznego (pedagogik) i typów działania edukacyjnego (pedagogii). Pragniemy dać przez to czytelnikowi, studentowi, nauczycielowi, pedagogowi możliwość pozyskania wiedzy orientującej go we współczesnej pedagogice i stworzyć okazję do samodzielnego wyboru i akceptacji jednej lub kilku z tych propozycji jako wzorów własnego profesjonalizmu edukacyjnego. Uzupełniliśmy tę część o cieszące się największą popularnością i efektywnością dydaktyczną koncepcje kształcenia montessoriańskiego (Małgorzata Miksza), inspirowane planem daltońskim podejście do kształcenia konstruktywistycznego (Bogusław Śliwerski), aktualny na świecie stan badań naukowych na temat kultury szkoły (Inetta Nowosad) oraz agresji i przemocy w szkołach (Janusz Surzykiewicz).

Przez cały wiek XX w pedagogice światowej i polskiej przetoczył się spór między zwolennikami nauczania i wychowania jako przekazu gotowej wiedzy i jej interpretacji oraz urabiania dzieci według stałych wzorów moralnych, pracowniczych i obywatelskich z nauczycielem i programem w centrum uwagi, czyli didaskalocentryzmu, a zwolennikami swobodnego rozwoju dzieci według ich indywidualnych predyspozycji, zainteresowań i potrzeb pod dyskretną opieką i troską dorosłego opiekuna i w zróżnicowanych formach organizacyjnych, z dzieckiem w centrum uwagi, czyli pajdocentryzmu. Didaskalocentryzm (szkoła tradycyjna, herbartyzm, obiektywizm, esencjalizm, socjologizm) reprezentował przez szkołę i nauczycieli interesy istniejącej władzy i utwierdzającej ją i jej kulturę wiedzy. Prowadził do pedagogizmu – traktowania pedagogiki i praktyki edukacyjnej jako narzędzi odtwarzania i utrwalania istniejącego ładu i funkcjonalnej adaptacji każdej jednostki do przeznaczonego jej miejsca. Pajdocentryzm („nowe wychowanie”, indywidualizm, psychologizm, antypedagogika) redukował rolę pedagogiki i instytucji edukacyjnych do pielęgnowania warunków samorozwoju. Przez cały też wiek XX poszukiwano „trzeciej drogi”: wspierania rozwoju i pełni możliwości każdego dziecka z poszanowaniem jego indywidualności, ale zarazem dania szansy każdemu do korzystania z dóbr kultury narodowej i uniwersalnej, kompetencji do samodzielnego, krytycznego wyboru pośród wielu ofert sposobów i jakości życia, zdolności do samodzielnej komunikacji z innymi w bliskiej i szerokiej sferze kontaktów, ekspresji i działania harmonijnie godzącego interesy własne z tworzeniem świata przyjaznego, „zabliźnionego”. Tą „trzecią drogą” okazał się już przed II wojną światową progresywizm, a współcześnie konstruktywizm.

W tym duchu, w tym nurcie może być umieszczony zawarty w tym podręczniku wykład zasad i metod nauczania w klasie szkolnej napisany przez Bogusławę Dorotę Gołębniak i zaproszonych przez nią autorów. Kształcenie tak pojmowane dąży do uczynienia partnerów procesów edukacyjnych ich podmiotami i autorami, a zarazem zachęca do stawania się przez nich świadomymi i aktywnymi rekonstruktorami ich świata społecznego, świata zarówno więzi bezpośrednich, jak i odpowiedzialności obywatelskich w trzech wymiarach: lokalnym, narodowym i globalnym.

W opozycji do maksymalizmu i pedagogizmu pedagogiki tradycyjnej, didaskalocentrycznej, a zarazem w opozycji do negatywizmu i redukcjonizmu pedagogiki „nowego wychowania”, pajdocentrycznej, konstruktywizm można określić jako pedagogikę minimalnej interwencji, wsparcia i przewodzenia. Wielki pedagog profesor Kazimierz Sośnicki w Podstawach wychowania państwowego (1933) napisał: „Jeżeli chcesz wychowywać, to wychowuj jak najmniej!”, ale zarazem zalecał kształtowanie i ćwiczenie samodzielnego krytycznego myślenia. W tym też duchu jest zalecenie Erika H. Ericksona, znanego psychologa. Trawestując jedenaste przykazanie miłości bliźniego, zalecał on wychowawcom i nauczycielom: „Jeżeli kochasz , to pozwól, by przerósł on ciebie!”.

Dzięki tekstom Zbyszka Melosika i grona jego współpracowników wychylamy się poza nasz kraj i możemy pozyskać nieco wiedzy o edukacji i pedagogice za granicą, o problemach tam podejmowanych i kwestiach praktycznych różnie rozwiązywanych. Dziś już nie żyjemy w kraju odgraniczonym od innych narodów i kultur. Przeciwnie, świat stał się otwarty i wspólny, przy zachowaniu odmienności różnych społeczeństw i kultur. Dlatego musimy coraz więcej wiedzieć o innych, bliższych i dalszych sąsiadach. I znów jest to tylko wybór obszarów i problemów, a nie kompletna o nich wiedza. Wszak to początek dostrzeżenia i badania wielonurtowości pedagogiki współczesnej.

Podręcznik może być czytany nie liniowo, jak powieść, ale zgodnie z wybraną przez czytelnika kolejnością. Można też potraktować każdy lub wybrany rozdział jako odrębne dzieło, które dotyczy innego problemu. Zależało nam na tym, aby dzięki nowej edycji można było potraktować lekturę każdego rozdziału jako spotkanie z kilkudziesięcioma autorami trzech pokoleń, z których każdy napisał kilka, jeśli nawet nie kilkanaście książek, do których warto sięgać w trakcie dalszych studiów.

Dziękujemy Paniom Redaktorkom z Wydawnictwa Naukowego PWN – Aleksandrze Małek i Jadwidze Witeckiej za możliwość dokonania aktualizacji i znacznego poszerzenia nowego wydania tego podręcznika oraz troskę o jak najlepszą jego redakcję i edycję. Jesteśmy wdzięczni wszystkim autorom za wkład do podręcznika, który będzie można korygować w wyniku krytycznej recepcji oraz w kształceniu i dokształcaniu nauczycieli i pedagogów. Prosimy zatem o uwagi i komentarze, służące stałemu doskonaleniu tego środka kształcenia i samokształcenia.

Zbigniew Kwieciński

Bogusław ŚliwerskiRozdział 3

Historia oświaty i wychowania

Stefan Wołoszyn

3.1. Wstęp. Pochwała historii i wykształcenia historycznego

3.2. Wychowanie w społeczeństwach pierwotnych

3.3. Wychowanie i „nauczanie” w cywilizacjach starożytnego Wschodu

3.4. Wychowanie w starożytnej Europie

3.5. Oświata i wychowanie w epoce średniowiecza

3.6. Wykształcenie i kultura umysłowa w epoce renesansu

3.7. Kultura umysłowa i reformy szkolne w epoce oświecenia

3.8. Rozwój nowoczesnych systemów szkolnych w XIX w.

3.9. Oświata i wychowanie w XX w.Przypisy

Przypisy

Rozdział 3

1 Zob. m.in. Alt, 1960; Malinowski, 1984.

2 „Właściwe spostrzeżenia, myślenie, mowa, postępowanie, życie, dążenia, rozwaga, zatopienie się w sobie (medytacja)” (Szyszko-Bohusz, 1990, s. 89).

3 Żywoty (w wyborze) przetłumaczył na język polski u progu XIX w. pijar F.N. Golański i opublikował w czterech tomach w Wilnie w latach 1801–1805 (Źródła…, 1995, s. 16–20).

4 Lakonia (gr. Lakonike, łac. Laconia) – kraina w płd.-wsch. części Peloponezu; pierwotnie zamieszkała przez ludność achajską, w XI w. p.n.e. uległa najazdowi Dorów, którzy stworzyli na tym terytorium państwo spartańskie.

5 Greckie banausos – zdun, rzemieślnik. Zdaniem zamożnych Ateńczyków człowiek godny pogardy, wykonywał bowiem pracę fizyczną za pieniądze.

6 „Nie można szukać dlań początków wcześniejszych niż wojna peloponeska (431–404 p.n.e.). Być może efebia istniała już wcześniej, ale słowo to oznaczało tylko zespół uroczystych obrzędów towarzyszących przejściu młodzieńca do wieku męskiego, nie oznaczało zaś klasycznej instytucji wojskowej (Homer Iliada XXIII, 811–825)” (Marrou, 1969, s. 74).

7 Greckie paidagogós; od dwóch słów: país, w dopełniaczu paidós – chłopiec i ago – prowadze (agogós – przewodnik), czyli opiekun, osoba „prowadząca” chłopca.

8 Zob. Źródła…, 1995, s. 24–77; Krońska, 1985 ( tamże wybór pism o Sokratesie); Leśniak, 1989 (tamże wybór pism).

9 Stąd nazwy: szkoła stoików, stoicki spokój, stoicki umiar itd.

10 Dzieło Katona Origines (Początki), roczniki od założenia Rzymu do swoich czasów, w siedmiu księgach, Praeceptia adfilium (Nauki dla syna) – zachowało się jedynie we fragmentach.

11 Lucius Sergius Catilina – słynny utracjusz i pozbawiony zasad moralnych intrygant, który w drodze zamachu stanu usiłował zdobyć godność konsula. To właśnie Cycero ujawnił spisek i wygłosił w senacie płomienne mowy, co zakończyło się skazaniem kilku głównych przywódców na śmierć.

12 Wspólnoty monastyczne powstawały też w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, np. na terenie Egiptu czy Italii, ale nie miały one charakteru instytucji o zatwierdzonej formalnie regule ani nie były kompleksem budynków mieszkalnych z kościołem, chociaż pod koniec Imperium Rzymskiego korzystały z pewnych przywilejów, jak np. zwolnienia od podatków czy od służby wojskowej.

13 Urządzenie szkół średniowiecznych – zob. Źródła…, 1995, s. 145–159.

14 Autor także: Historii Kościoła, Historii Gotów, Kroniki świata (od początku świata do 519 r.).

15 Einhard, 1950; fragmenty – zob. Źródła..., jw., s. 142–144.

16 Tomasz z Akwinu, 1963; Borgosz, 1962 (tamże fragmenty pism).

17 Zob. Abelard, 1993; Palacz, Abelard, 1966 (tamże wybór tekstów).

18 Historię, organizację i urządzenie szkolnictwa w Polsce średniowiecznej ukazuje źródłowo kilkutomowe dzieło A. Karbowiaka, Dzieje wychowania i szkół w Polsce w wiekach średnich, Petersburg–Lwów 1898–1923.

19 Zob. K. Lepszy (red.), 1964. Swoistość i uniwersalizm polskiej myśli naukowej w średniowieczu ukazuje antologia Filozofia i myśl społeczna XIII–XV wieku, 1978 (jest to tom pierwszy serii źródłowej 700 lat myśli polskiej).

20 Zob. Montaigne, 1928–1930; Montaigne, 1948.

21 Zob. Utopiści XVI i XVII wieku o wychowaniu i szkole, 1972.

22 Fragmenty wymienianych tu publikacji: Marycjusza, Glicznera, Petrycego z Pilzna oraz Modrzewskiego – zob. Źródła..., 1995, s. 267–298.

23 Uchwałą sejmu polskiego z 1658 r. zażądano od arian zmiany wyznania lub opuszczenia Polski w ciągu trzech lat. Było to jedno z kolejnych w Rzeczypospolitej szlacheckiej pogwałceń konfederacji warszawskiej (1573) ustalającej pełną tolerancję religijną. Wygnanie arian świadczy o nasilającej się presji kontrreformacji.

24 Zob. Helsztyński, 1981 (barwna opowieść o działalności Komeńskiego w Polsce w oczach jednego z uczniów); Kurdybacha, 1957; Suchodolski, Komeński, 1979.

25 Zob. Komeński, 1964, s. 301–313 albo Źródła…, 1995, s. 348–352.

26 Zob. m.in. Suchodolski, 1970 („pedagogika kształcenia osobowości”, „pedagogika przygotowania do życia”, „pedagogika systemu powszechnego kształcenia”, problem integracji „trzech pedagogik”).

27 Zob. Kroński, 1966 (tamże wybór pism).

28 Zob. Encyklopedia albo Słownik rozumowany, nauk, sztuk i rzemiosł, 1952; Encyklopedia... Wybór artykułów, 1957.

29 Zob. Rousseau, 1956, fragmenty – zob. Źródła…, 1995, s. 45CM–64.

30 Zob. m.in. Rozwój kultury fizycznej w okresie Odrodzenia i Oświecenia, 1964 (antologia źródeł w serii: Źródła do dziejów kultury fizycznej); Śniadecki, ١٩٥٦.

31 Zob. Pascal, 1963; fragmenty – zob. Źródła...,1995, s. 369–372.

32 Zob. Mauersberg, red., 1990.

33 Zob. H. Kołłątaj, 1953, s. 9, 10, 17, 53, 54 i nast.; zob. też Źródła..., 1995, s. 530–550.

34 Zob. Kitowicz, 1979; fragmenty – zob. Źródła…, 1995, s. 484–500.

35 Zob. Jobert, 1979; Kurdybacha, Mitera-Dobrowolska, 1973.

36 Niestety, popełnił znaczne nadużycia finansowe przy przejmowaniu majątku pojezuickiego. Na temat finansów Komisji zob. Grabski, 1984.

37 Zob. Chamcówna, Mrozowska, 1965. EPOKA wielkiej reformy: studia i materiały do dziejów oświaty w Polsce XVIII w., red. Stanisław Łempicki. Lwów: Książnica Polska, 1923, s. 7–59.

38 Zob. Komisja Edukacji Narodowej..., 1954, s. 295–313.

39 Zob. Condorcet, 1948; fragmenty – Źródła..., 1997, s. 9–27.

40 W Deklaracji Niepodległości z 4 lipca 1776 r. czytamy: „Uważamy następujące prawdy za oczywiste: że wszyscy ludzie stworzeni są równymi, że Stwórca obdarzył ich pewnymi nienaruszalnymi prawami, że w skład tych praw wchodzi życie, wolność i swoboda ubiegania się o szczęście, że celem zabezpieczenia tych praw wyłonione zostały spośród ludzi rządy, których sprawiedliwa władza wywodzi się ze zgody rządzonych, że jeśli kiedykolwiek jakakolwiek forma rządu uniemożliwiłaby osiągnięcie tych celów, to naród ma prawo taki rząd zmienić lub obalić i powołać nowy, którego podwalinami będą takie zasady i taka organizacja władzy, jakie wydadzą się narodowi najbardziej sprzyjające jego szczęściu i bezpieczeństwu”. Myśl amerykańskiego Oświecenia, 1964, s. 139, 140.

41 Pomijała wszystkie tzw. prawa obywatelskie; w 1791 r. ratyfikowano pierwszych dziesięć uzupełnień do konstytucji – ustawa o prawach (bill of rights) – ale i tam nie podjęto sprawy edukacji.

42 Zob. Pestalozzi w Polsce na początku XIX stulecia. Sprawozdania, rozbiory i sądy współczesne, Z. Kukulski (wyb.), Lublin 1930.

43 Zob. Źródła..., 1997, s. 112–138. Szerzej – zob. Herbart, 1967.

44 Pisma J.S. Milla O zasadzie użyteczności i Utylitaryzm zostały przełożone na język polski przez Feliksa Bogackiego już w 1873 r.

45 W oryginale w języku angielskim znajduje się wyrażenie technological training, co raczej należałoby rozumieć jako „kształcenie technologiczne”.

46 Obszerne fragmenty encykliki – zob. Źródła..., 1997, s. 240–257.

47 Na ziemiach polskich o prawa kobiet do studiów wyższych upominał się zwłaszcza pozytywizm warszawski – zob. np. cykl artykułów A. Świętochowskiego w „Przeglądzie Tygodniowym” 1874; fragmenty – zob. Źródła..., 1997, s. 556–582, O wyższym ukształceniu kobiet.

48 Autor m.in.: O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski (1803), O wymowie i stylu (1815–1816) i najsławniejsze jego dzieło – parodystyczny obraz polskiego społeczeństwa ukształtowanego przez sarmatyzm i klerykalizm – Podróż do Ciemnogrodu (1820; zob. wyd. w serii Biblioteka Narodowa, Wrocław 1955).

49 Zob. Źródła do dziejów wychowania i szkolnictwa w Polsce z doby Izby Edukacji Publicznej 1807–1812, Z. Kukulski (wyb.), Lublin 1931.

50 Zob. Pestalozzi w Polsce na początku XIX wieku, W. Bobkowska, 1928; Podgórska, 1960.

51 J. Mianowski (1804–1879), lekarz, rektor Szkoły Głównej w latach 1862–1869, bardzo popularny wśród studentów i całego polskiego społeczeństwa.

52 Zob. Źródła..., 1997, s. 527–582 i szerzej: Pedagogika pozytywizmu warszawskiego, 1958.

53 Zob. Bułat, Sarnecki, 1963; Okoń, 1980 (tamże wybór pism) oraz dzieła Dawida opublikowane przez Ossolineum.

54 Istniała do 1886 r.; „Proletariat 2” działał w latach 1888–1893; „Proletariat 3” od 1900 do 1909 r. Ten ostatni powołał Polskie Towarzystwo Nakładowe, w którym wydano ponad 70 książek z zakresu polityki, ale też literatury naukowej i pięknej.

55 Zob. Nasza walka o szkołę polską 1901–1917. Opracowania, wspomnienia, dokumenty, B. Nawroczyński (red.), t. 1–2, Warszawa 1932–1934.