Peggy Guggenheim. Życie uzależnione od sztuki - ebook

Przedmowa

Książka ta oparta jest na materiale pochodzącym z prywatnych i publicznych archiwów oraz kolekcji, prac publikowanych i niepublikowanych, listów, pamiętników, wywiadów, plotek, wiadomości z e-maili, rozmów telefonicznych, nagrań wideo, faksów, witryn internetowych itd. Mimo faktu, że jej przedmiot nie sięga daleko w głąb historii, pojawiła się pewna liczba rozbieżności w pisowni niektórych nazwisk. W tego rodzaju wypadkach posłużyłem się wersją najpowszechniej używaną przez innych.

Nie starałem się niczego zmieniać w zakresie posługiwania się językiem, gramatyki czy pisowni w dosłownych cytatach z materiałów oryginalnych takich jak listy, chociaż zdecydowałem się usunąć błędy „typograficzne” – przez wiele lat Peggy Guggenheim używała staroświeckiej maszyny do pisania z wyblakłą niebieską taśmą, a i w pisaniu na pewno nie była precyzyjna. Pozostawiłem przykłady ekscentrycznej pisowni Peggy (z zasady pisała „thot” zamiast „thought” i „bot” zamiast „bought”) i wprowadzałem jakieś wyjaśnienie wówczas jedynie, kiedy poziom niejasności był zbyt duży, aby to usprawiedliwić. Zwykłe nawiasy w cytowanych fragmentach są integralną częścią cytatu; komentarz wewnątrz takiego fragmentu znajduje się w nawiasach kwadratowych.

Tytuły dzieł wchodzących w skład kolekcji Peggy są zasadniczo takie same jak te, których używa Angelica Z. Rudenstine w katalogu kolekcji Peggy Guggenheim swojego autorstwa. Inne obrazy i rzeźby noszą tytuły będące w najpowszechniejszym użyciu.

Już na samym początku chciałbym podziękować wszystkim, którzy udzielili mi pomocy. Wielu ludzi miało bogate osobiste kontakty z Peggy i bardzo szczodrze dzieliło się ze mną wspomnieniami. Im jestem najbardziej wdzięczny – ich nazwiska wymieniłem na końcu książki. Musiałem podejść wybiórczo do pewnych szczegółów ze względu na zarówno wymogi wyrazistości, jak i ograniczoną objętość książki. Czytelników zainteresowanych zgłębianiem tła czy drugiego planu odsyłam do bibliografii. Nieuchronnie to, co napisałem, na pewno wzbudzi pewne kontrowersje. Jednakże już część materiałów źródłowych była wewnętrznie sprzeczna, część zanieczyszczona plotką i pogłoskami. Na usprawiedliwienie mogę powiedzieć tyle, że w miarę możliwości sprawdziłem jak najrzetelniej cały materiał, stosując kryterium poprawności, i że do minimum starałem się ograniczyć spekulacje. Dziękuję Marji Campi, profesorowi Philipowi Rylandsowi, Barbarze Shukman oraz Karole Vail za krytyczne przeglądanie manuskryptu, pragnę jednak podkreślić, że wyłącznie ja ponoszę odpowiedzialność za wszelkie błędy. Bynajmniej nie było moim zamiarem nikogo zwodzić ani obrażać w tym zapisie życia złożonej, anarchistycznej osobowości i rzeczywiście niezwykłej kobiety.

__Anton Gill__

Londyn 2001PRELUDIUM
PRZYJĘCIE

Upór w rywalizacji i żarliwość w przyjaźni, wielkoduszność i skąpstwo, nagłe pogrążanie się w smutku i serdeczny, niepowstrzymany śmiech, purytanizm i beztroskie uleganie namiętnościom seksualnym to sprzeczności w samej istocie jej osobowości.

Maurice Cardiff, _Friends Abroad_

Deszcz, który padał bez przerwy od tygodnia, wreszcie ustał późnym popołudniem 29 września 1998 roku, tak że do wieczora płytki brukowe w ogrodzie zdążyły wyschnąć. Nie było już tak gorąco, spadła wilgotność powietrza, kiedy zatem zgromadził się tłum, atmosfera i temperatura były optymalne.

Ogród należał do Palazzo Venier dei Leoni, osiemnastowiecznej budowli w Dorsoduro, po tej samej stronie Canal Grande co Accademia, między mostem a Santa Maria della Salute, bazyliką położoną blisko miejsca, gdzie kanał ten łączy się z Canale di San Marco. Palazzo jest budynkiem osobliwym, który nie został właściwie ukończony. Ma tylko suterenę i jeszcze jedną kondygnację z płaskim dachem, który pełni zarazem funkcję tarasu; za to ogród należy do największych w Wenecji. Drzewa są tu olbrzymie. Kiedy Peggy Guggenheim była właścicielką pałacu i w nim mieszkała, ogród był błotnisty i pozarastany, a rzeźby umieszczone wewnątrz – trolle z brązu autorstwa Maksa Ernsta i minimalistyczne, organiczne formy Arpa i Brâncuşiego – sprawiały wrażenie zamieszkujących tam tajemniczych istot, które czają się i niespodziewanie ukazują podróżnym.

Tamtego wtorku dwadzieścia lat po jej śmierci kilkuset gości zebrało się w bardziej wypielęgnowanym otoczeniu: starannie wyłożonym kamieniem i wysypanym żwirem, z rzeźbami ustawionymi w widocznych miejscach. Teraz nie wszystkie rzeźby należą do kolekcji, którą Peggy sprowadziła tutaj pod koniec lat czterdziestych. Liczne są częścią zbioru będącego własnością teksańskich kolekcjonerów Patsy i Raymonda Nasherów.

Tłum zebrał się w porze wolnej od komarów, rozświetlonej elektrycznym światłem. Ogród jest pełny. Stroje są rozmaite, od supereleganckich do T-shirtów i dżinsów, ale każdy ma swój styl. _Le tout Venise_, cała Wenecja, zebrała się tutaj, aby w sposób szczególny podkreślić otwarcie wystawy upamiętniającej stulecie urodzin Peggy. Zorganizowana przez jedną z wnuczek Peggy wystawa przywędrowała z Nowego Jorku, gdzie pokazano ją w muzeum Solomona R. Guggenheima. Solomon był wujem Peggy, chociaż ich dwie kolekcje sztuki wiodły osobny żywot przez większą część jej życia. Wnuczka, Karole Vail, jako jedyna z tego pokolenia pracuje w Solomon R. Guggenheim Museum. Jest pośród gości w sukni Fortuny, będącej echem eleganckich strojów tej marki, które zawsze nosiła Peggy. Jej siostra Julia oraz kuzynka także tutaj są – łącznie sześcioro albo siedmioro żyjących wnucząt. Mark nie przyszedł. Fabrice zmarł w 1990 roku.

Philip Rylands jest kuratorem kolekcji Peggy Guggenheim. Pozostaje na tym stanowisku, od kiedy otwarto tu galerię publiczną, czyli od 1980 roku. Philip jest Anglikiem i przybył do Wenecji z Uniwersytetu Cambridge, aby prowadzić badania potrzebne do rozprawy doktorskiej na temat Jacopa Palmy (_il Vecchio_). Wygłasza przemowę, posługując się nienagannym włoskim. Światło zza drzew rzuca zmienne cienie na ludzi stojących poniżej; Mia, córka Julii, jedyna obecna prawnuczka Peggy, dwudziestojednomiesięczne dziecko, wspina się na dzieło _Bez tytułu_ (1969) Roberta Morrisa – potężny stalowy element w kształcie prostokąta umieszczony na masywnej stalowej podstawie przytwierdzonej poziomo do ziemi. Mia biega tam i z powrotem. Jej zachowanie zwraca uwagę niektórych osób.

Po dwóch godzinach tłum zaczyna się przerzedzać, po kolejnej robi się pusto. W rogu kamienna płyta wmontowana w mur znaczy miejsca spoczynku „ukochanych dzieci” Peggy – czternastu małych psów, niemal wszystkich czystej rasy lhasa apso, które przez kilka pokoleń dzieliły życie Peggy w pałacu. Niedaleko znajduje się inna tablica. Widnieje na niej napis: „Tutaj spoczywa Peggy Guggenheim 1898–1979”.

Przyjęcie w 1998 roku odbyło się w ogrodzie. Osiemnaście lat wcześniej, 4 kwietnia 1980 roku, tylko cztery osoby były obecne podczas pochówku prochów Peggy, która w poprzednim roku umarła w samotności tuż przed Bożym Narodzeniem.

Chociaż Peggy zyskała uznanie jako czołowy kolekcjoner sztuki nowoczesnej pierwszej połowy dwudziestego wieku, jej „zakulisowe” życie nieustannego wędrowca i libertynki wywołało tyle plotek, obmów, skandali i radości, że wszystko to przysłoniło jej wpływ jako patronki malarzy i rzeźbiarzy. Kiedy jej kariera była u szczytu, feminizm raczkował i poza ruchem sufrażystek nie był zorganizowany na większą skalę. Dla mężczyzn było oczywiste, że to oni dominują nad kobietami, i naprawdę byłoby trudno znaleźć bardziej seksistowską grupę niż artyści płci męskiej, którzy tworzyli między rokiem 1900 a 1960. Peggy zaakceptowała ich świat z mieszaniną niskiej samooceny oraz agresji, ale wspomagało ją posiadanie pieniędzy. Nie była w stanie wejść do tego świata jako artystka – trudne zadanie dla wszystkich kobiet tamtych czasów – ale mogła skorzystać z pieniędzy, aby kupić w nim swoje miejsce. W swoich staraniach nigdy właściwie nie odnalazła siebie, lecz wspierała trzy główne ruchy artystyczne ostatniego stulecia: kubizm, surrealizm i ekspresjonizm abstrakcyjny.

Minęło trochę czasu, nim Peggy doszła do sztuki nowoczesnej. Skończyła dwadzieścia lat, zanim współczesne malowidło dostało się w jej ręce, co się odbyło w przełamującej pewne granice nowojorskiej Galerii 291 fotografika Alfreda Stieglitza – obraz przyszłej żony Stieglitza Georgii O’Keeffe. Nawiązała flirt z cyganerią artystyczną stosunkowo wcześnie – kontakt ze Stieglitzem wynikał z pracy w sąsiedztwie, w awangardowej księgarni jednego z kuzynów – minie jednak jeszcze dwadzieścia lat, będzie miała męża i później licznych kochanków, aż zacznie pracować na własny rachunek.

W wieku dwudziestu jeden lat wejdzie w posiadanie pierwszej części względnie skromnej fortuny. W latach przypadających po pierwszej wojnie światowej Europa przyciągnie młodych ludzi z Ameryki, a Peggy, przyzwyczajona do spędzania wakacji na kontynencie, ale także z innych powodów, znajdzie się wśród nich. Tam zanurzy się w świat, do którego będzie należała przez resztę swojego życia i w którym stanie się gwiazdą.

Druga wojna światowa zmusiła ją, Żydówkę, do powrotu do Ameryki. W Nowym Jorku otworzyła wówczas galerię niepodobną do żadnej innej i poprzez nią, a także „salony” – jeśli można użyć takiego słowa na określenie przyjęć, na których podawano whisky oraz chipsy pomidorowe – odbywające się w jej domu z oknami wychodzącymi na East River przy Wschodniej Pięćdziesiątej Pierwszej Ulicy, stworzyła miejsce spotkań amerykańskich artystów i ich konfrontacji ze starą gwardią europejskiej sztuki nowoczesnej na uchodźstwie.

Po wojnie, po kolejnym nieudanym małżeństwie wróciła do Europy i urządziła sobie dom w Wenecji. Tam przystąpiła do realizacji zadania polegającego na konsolidacji swojej kolekcji. Wcześniej odważna i niekonwencjonalna, pozbawiona skrupułów, była mecenasem, żoną, ale raczej nie sprawdziła się w roli matki. Obecnie nadszedł czas, aby została _grande dame._ W środku zawsze była dociekliwą i pełną życia dziewczyną, której nigdy nie udało się znaleźć miłości.

Kiedy po raz pierwszy ujrzałem kolekcję Peggy Guggenheim, uderzył mnie jej ożywczy kontrast ze sztuką renesansu oraz baroku, w którą Wenecja obfituje. To pierwsze spotkanie było niczym pewien rodzaj oczyszczenia, po którym z radością wraca się do wspaniałości Scuola San Rocco albo Frari. Peggy nie chciała nigdy wskazać żadnego obrazu ze swojej kolekcji jako ulubionego, ale w ogóle miała ulubiony obraz, _Burzę_ Giorgionego (1505), wiszący w Accademii, rzut kamieniem od jej palazzo. Pewnego razu stwierdziła nawet, że wymieniłaby na niego całą swoją kolekcję.

_Festa_ urządzona w stulecie jej urodzin rozbawiłaby Peggy ze względu na kontrast z chwilą, kiedy odchodziła z tego świata, bo wtedy była zupełnie sama; wzruszyłaby się, że przybyło tak wielu ludzi. Przeraziłyby ją wydatki, jakie trzeba było ponieść.

Późnym wieczorem znowu zaczął padać deszcz.Rozdział I
Katastrofa

Od dłuższego czasu sprawy w życiu Benjamina Guggenheima nie układały się najlepiej. Do faktu, że rozpadało się jego małżeństwo, zdążył już dawno przywyknąć, ale, jak sam powtarzał, na świecie nie brak było pocieszenia – choć ciągle wiązała się z tym także bolesna świadomość braku satysfakcji – i gdy ochładzały się jego stosunki z żoną, pocieszał się, jak mógł. Interesy stanowiły osobną kwestię. Opuścił rodzinną firmę przed jedenastoma laty, w 1901, w poczuciu urażonej godności, reagując na arogancję większości swoich braci, zdecydowany działać w pojedynkę i pokazać im swoją wartość: bądź co bądź doświadczenie nabyte w górnictwie i przemyśle stawiało go w korzystnym położeniu. I trzeba uczciwie przyznać, że potrafił z tego zrobić dobry użytek. Czyż to nie jego Kompania Pomp Parowych wzięła na siebie odpowiedzialność za windy, które teraz wjeżdżały aż na sam szczyt wieży Eiffla? A Paryż bynajmniej nie był złym pomysłem na ostatnie dziesięć lat życia wobec wyzutego z miłości, nieprzyjaznego Nowego Jorku. Gdyby nie córki, Benita, Peggy i Hazel, trzy niesamowite produkty niewielu namiętnych uniesień jego i Florette (zabarwionych poczuciem obowiązku) w ciągu pierwszych ośmiu lat trwania ich związku, całkiem by się od niego uwolnił.

Teraz jednak interesy chyliły się ku upadkowi, a on nie widział sposobu, by odwrócić tę niekorzystną tendencję. Nigdy nie był biznesmenem, tak samo jak nie był pilnym studentem – chociaż rodzina ciągle mu przypominała, że on pierwszy z pierwszego pokolenia amerykańskich Guggenheimów podjął naukę na uniwersytecie. Upadek interesu odebrał dotkliwiej niż niepowodzenie w małżeństwie. Znalazłszy się poza rodzinnym przedsiębiorstwem, jakże mógł ignorować duże postępy, jakie poczyniło ono od czasu, gdy je opuścił na przełomie wieków, wyciągając rocznie skromne 250 tysięcy dolarów ze swoich ówczesnych udziałów? Teraz, w kwietniu 1912 roku, postanowił wrócić do Stanów. Trzydziestego wypadały dziewiąte urodziny Hazel. Wtedy będzie już w domu. I może po powrocie uda mu się też zdobyć jakiś kapitał, chociaż proszenie braci o pożyczkę będzie ryzykownym krokiem, a pieniądze żony zostały zbyt dobrze zabezpieczone, by się do nich dobrać, nawet gdyby miał odwagę o nie poprosić. Przynajmniej poza nim nikt w rodzinie nie wiedział, jak bardzo kiepski jest stan jego spraw. Problem tkwił w złym zarządzaniu kapitałem, niepewnych inwestycjach i ekstrawaganckim stylu życia.

Z Florette ożenił się 24 października 1894 roku. Ona miała dwadzieścia cztery lata, on dwadzieścia dziewięć. Już wcześniej skakał z kwiatka na kwiatek, wystarczająco przystojny, by zainteresować sobą znacznie ładniejszą partnerkę, lecz ta dziewczyna nosiła nazwisko Seligman, a ponadto, choć jej bliscy patrzyli z góry na jego rodzinę, stanowiła po prostu dobrą partię. Seligmanowie nie byli tak bogaci jak Guggenheimowie, ale za to mieli prestiż, który był Guggenheimom bardzo potrzebny, a w tamtym czasie Ben zaliczał się do pełnoprawnych członków rodziny.

Od dnia narodzin najmłodszej córki Ben spędzał coraz więcej czasu we Francji, gdzie troszczył się o interesy i kilka kochanek. W ciągu ostatniego roku dzieci prawie nie widywał, od ośmiu miesięcy nie widział ich wcale, chociaż zachował się jego list do Hazel napisany na początku kwietnia 1911 roku w Paryżu, potwierdzający ojcowskie uczucia, jakie wobec nich żywił. List świadczy też o tym, że pragnął znowu ujrzeć żonę, tyle że przebija z niego bardziej poczucie obowiązku niż szczerość.

Właśnie otrzymałem Twój list, przepraszam, że tyle czasu trzeba, aby lalka przeszła przez odprawę celną, lecz kiedy do Ciebie dotrze, na pewno Ci się spodoba. Wczoraj padał śnieg i w ogóle było całkiem chłodno, więc sama widzisz, że nawet w Paryżu jesteśmy czasem rozczarowani. W każdym razie dzisiaj znowu jest ładnie i wydaje mi się, że już niedługo na drzewach pojawią się liście. Powiedz Peggy, że właśnie otrzymałem jej list z 30 marca, ale ponieważ napisałem do niej wczoraj, dzisiaj nie będę już drugi raz pisał. Powiedz jej też, że bardzo ucieszył mnie jej miły list. Mam nadzieję, że obie częściej będziecie znajdowały czas, żeby do mnie napisać. Piszę też do mamy, czy zechce, bym wynajął jakiś miły wiejski dom w Saint Cloud niedaleko Paryża. Jeśli się zdecyduje, może zaprosić Lucille i Doby i może przenieść się tam na lipiec.

Z wyrazami miłości

Twój tata

Tęsknił za dziećmi, zwłaszcza za dwojgiem młodszych, które przepadały za nim i walczyły ze sobą o jego względy. Najstarsza, Benita, której nadano żeński odpowiednik jego imienia, miała prawie siedemnaście lat, była już młodą kobietą, opanowaną, nieco chłodną, piękną – w przeciwieństwie do matki – lecz zdradzającą oznaki braku poważniejszych pragnień poza zasobnym, biernym życiem złożonym z brydża, herbatek i plotek, za czym przepadała Florette. Ben doskonale wiedział, że Florette uważa go za utracjusza. Posiadała własne zasoby, lecz lubiła pieniądze, na dodatek znacznie bardziej zdobywać je niż wydawać.

Jaka szkoda, że nie udało im się spłodzić syna. Ale była to sztuka, która rzadko się udawała w klanie Guggenheimów.

Bliski niemal jak syn był mu bratanek Harry, jeden z pięciu chłopców, których zdołało spłodzić siedmiu braci, by przedłużyć ród – chociaż wspomnieć trzeba, że siostry Bena także miały synów. 9 kwietnia, na krótko przed podróżą do Cherbourga, gdzie miał wsiąść na statek płynący do Stanów, Ben zjadł lunch w towarzystwie Harry’ego, który już w wieku lat dwudziestu dwóch wykazywał naturę purytańską, ale Ben rozmawiał z nim o interesach, bagatelizując swoje kłopoty. Ojcem Harry’ego był Daniel, najbardziej dominujący, choć bynajmniej nie najbogatszy spośród braci Bena. Ben powstrzymywał się od osobistych spostrzeżeń. Kilka lat wcześniej, kiedy Harry miał lat czternaście czy piętnaście, Ben znalazł się na śliskim gruncie, oferując mu następującą radę: „Nigdy nie kochaj się z kobietą przed śniadaniem, a to mianowicie z dwóch powodów. Po pierwsze, to wyczerpujące. Po drugie, w ciągu dnia możesz spotkać kogoś, kto bardziej ci się spodoba”.

Na krótko przed spotkaniem z Harrym pojawił się pewien problem do rozwiązania. Okazało się, że statek, na którym mieli zarezerwowane miejsca – on, jego szofer René Pernot oraz osobisty sekretarz-lokaj Victor Giglio – nie wypłynie w rejs z powodu nielegalnego strajku palaczy żądających wyższych płac. Ben znalazł się w grupie poirytowanych pasażerów, którzy musieli sobie poszukać koi na innym statku. W końcu jednak po wysłaniu niezliczonych telegramów do Londynu i Southampton szczęście jakby zaczęło się do niego uśmiechać. Udało mu się zarezerwować dwie kabiny pierwszej klasy dla siebie i lokaja oraz jedną drugiej klasy dla szofera – na Titanicu. Nowy liniowiec należący do White Star Line wyruszał w swój dziewiczy rejs z Southampton do Nowego Jorku, zawijając po drodze do Cherbourga 10 kwietnia przed wieczorem oraz do Queenstown (obecnie Cóbh) w Irlandii. Nie było to tanie – kabina pierwszej klasy na podróż w jedną stronę kosztowała 1520 dolarów – lecz statek był bardzo szybki, na owe czasy stanowił szczytowe osiągnięcie techniki oraz, przynajmniej w pierwszej klasie, ostatnie słowo w sferze elegancji. Ben, przyzwyczajony do rzeczy eleganckich, nawet gdy powodziło mu się gorzej, ucieszył się z takiego obrotu sprawy. A kiedy rzucił okiem na listę pasażerów i zobaczył, w jak dostojnym towarzystwie będzie mu dane podróżować, przyszła mu do głowy myśl, czy przemierzając w ten sposób Atlantyk, nie zasugeruje braciom, że ma się lepiej, niżby wskazywała na to jego sytuacja materialna.

Ben był piątym z siedmiu braci. Jedynie William, najmłodszy, może mógłby mu okazać zrozumienie, tylko że William opuścił rodzinną firmę mniej więcej w tym samym czasie co Ben. Podobnie jak Benjamin lubił dobre życie, ale był egocentrycznym młodym człowiekiem. I tak jak Ben stał się „biednym” Guggenheimem. Obaj porzucili rodzinne przedsiębiorstwo warte wówczas 8 milionów dolarów – to także Ben utrzymywał w tajemnicy przed żoną.

Gdy jednak Ben zajmował swoją kabinę na pokładzie B, miał prawo pomyśleć, że „biedny” to pojęcie dość względne. Nadal miał sporo pieniędzy jak na standardy większości ludzi, a jego starsi bracia, jeśli to dobrze oceniał, dopiero mieli zacząć zarabiać poważne pieniądze. Jako czterdziestosiedmiolatek Ben właściwie mógł jeszcze liczyć, że czas pozwoli mu odwrócić niekorzystny bieg rzeczy.

Ale to nie miało się zdarzyć. Nie wiemy, gdzie był Ben 14 kwietnia o 23.30, niewykluczone jednak, że już wypoczywał w swojej kabinie. Gdziekolwiek był, pewnie w tamtym momencie poczuł nikłe drgania, które dobiegały z trzewi statku. Równie dobrze mógł wtedy przyglądać się górze lodowej, która przesuwała się w wodzie. Lecz jak większość ludzi na pokładzie nie czuł żadnego niepokoju. Bądź co bądź Titanic miał opinię statku niezatapialnego. Polegając na tej opinii i ignorując ostrzeżenia o górach lodowych napływające od innych statków, mijanych w ciągu dnia, kapitan Edward J. Smith, doświadczony żeglarz, dla którego był to ostatni rejs przed emeryturą, utrzymywał statek na maksymalnej prędkości. Dopingowany przez J. Bruce’a Ismaya, prezesa White Star, starał się ustanowić nowy rekord szybkości w rejsie transatlantyckim.

Około północy, teraz już w towarzystwie Giglia, Guggenheim nakładał kamizelkę ratunkową, w czym pomagał mu steward mający pod opieką tę grupę ośmiu czy dziewięciu kabin. Henry Samuel Etches namawiał Guggenheima, wbrew jego upartym protestom, aby wciągnął na kamizelkę gruby sweter (niewiele osób na pokładzie, chronionych przed żywiołami w dobrze ogrzanym, wspaniale oświetlonym liniowcu, miało pojęcie, jak zimny jest Atlantyk), i wysłał go w towarzystwie lokaja na pokład. Jako pasażerowie pierwszej klasy mieli zapewnione miejsca w łodziach ratunkowych. Jednakże już w następnej godzinie, kiedy zapanowało większe zamieszanie i stało się jasne, że kobiety i dzieci będą zmuszone pozostać na pokładzie tonącego statku, gdy zbyt nieliczne (i ostatecznie żałośnie niedociążone) szalupy zostaną opuszczone na wodę, Benjamin Guggenheim i Victor Giglio zdobyli się na czyn odważny i elegancki: wrócili do swoich kajut, przebrali się w wieczorowe stroje, a następnie zaczęli pomagać kobietom i dzieciom dostać się do szalup. Podobno Ben powiedział: „Włożyliśmy najlepsze ubrania i jesteśmy przygotowani, aby pójść na dno jak dżentelmeni”.

Pozostała część tej historii zalicza się być może do zbioru mitów związanych z historią Titanica, lecz rozsądek pozwala wierzyć w niektóre szczegóły opisu ostatnich chwil Bena. Ponieważ jednak z życiem nie uszedł też ani Giglio, ani kierowca René Pernot, nie sposób ich zweryfikować. Steward Etches, mający pod opieką kabiny pierwszej klasy, dostał polecenie obsługiwania wiosła w jednej z szalup i przeżył. Niedługo później udał się do hotelu St. Regis w Nowym Jorku, gdzie miało swoje apartamenty kilkoro członków rodziny Guggenheimów, i poprosił o spotkanie z żoną Bena, ponieważ został zobowiązany do przekazania jej wiadomości od męża. Florette, która już wtedy wiedziała, że Ben zaginął, była zbyt przejęta, aby zobaczyć się z posłańcem, zatem przyjął go Daniel Guggenheim. Sprawozdanie z tego spotkania zostało szeroko upowszechnione, ale najpełniejsza relacja pojawiła się w „New York Timesie” 20 kwietnia:

widziałem, co robią. Przechodzili od jednej łodzi do drugiej, pomagając kobietom i dzieciom. Pan Guggenheim wołał raz po raz: „Najpierw kobiety!”, i rzeczywiście był bardzo pomocny oficerom.

Z początku wszystko nie wyglądało tak groźnie, lecz kiedy trzy kwadranse później ujrzałem pana Guggenheima i jego sekretarza, panowało już wielkie podniecenie. Zdziwiłem się, że pan Guggenheim i jego sekretarz mieli na sobie wieczorowe stroje. Świadomie zdjęli swetry i, jak mi się zdaje, w ogóle nie mieli na sobie kół ratunkowych.

Możliwe, że Etches sam wymyślił historyjkę o bohaterstwie, licząc na otrzymanie jakiegoś wynagrodzenia od zamożnej rodziny, lecz w obliczu faktu, iż Ben i jego lokaj nie byli jedynymi mężczyznami, którzy woleli raczej zatonąć ze statkiem, niż podjąć działanie, które można by opisać jako tchórzliwe przepychanie się do łodzi ratunkowych, wydaje się to mało prawdopodobne.

Inne gazety donosiły, że wśród wybitnych osobistości, które znajdowały się na pokładzie, byli: John Jacob Astor IV, właściciel hotelu Waldorf-Astoria, doradca prezydenta Tafta ds. obrony, major Archibald Butt, i Isidor Straus z domu towarowego Macy’s, którzy także pomagali innym wsiąść do łodzi i w ten sposób poświęcili swoje życie. Etches dodał, że Ben powiedział mu: „Jeśli coś mi się stanie, powiedz mojej żonie w Nowym Jorku, że wypełniając swój obowiązek, starałem się jak najlepiej”, i że „Żadna kobieta nie utonie dlatego, że jestem tchórzem”. Co ciekawe, Bruce Ismay, który ocalał, przeżył głęboki wstrząs, kiedy został zabrany na pokład statku ratowniczego Carpathia. Jak zauważa Walter Lord, kronikarz katastrofy, w swojej książce _A Night to Remember_: „Już do końca podróży w ogóle nie opuszczał kabiny; jadł tylko płynne posiłki; nigdy nie przyjmował gości Stale pozostawał pod wpływem środków uspokajających. Był to początek dobrowolnej ucieczki od aktywnego życia. W ciągu roku odszedł z White Star Line, nabył rozległą posiadłość na zachodnim brzegu Irlandii, gdzie prowadził życie pustelnika aż do swojej śmierci w 1937 roku”.

Rodzina Bena była zdruzgotana jego śmiercią. Co dziwne, osiem godzin przed zderzeniem Titanica z górą lodową Florette i jej trzy córki wracały do domu po przyjęciu urodzinowym u osiemdziesięciodziewięcioletniego ojca Florette, Jamesa Seligmana, kiedy uwagę Benity przyciągnął uliczny sprzedawca wołający: „Dodatek nadzwyczajny! Dodatek nadzwyczajny!”. Pod wpływem jakiegoś impulsu jasnowidzenia namawiała matkę, aby ta kupiła gazetę. Uparła się, że „musiało się wydarzyć coś okropnego ze statkiem taty”, jak później opowiadała kronikarzowi rodziny Johnowi H. Davisowi.

Chociaż nie istnieje powód, by nie wierzyć relacji Etchesa, wokół tej katastrofy narosło wiele apokryficznych historii. Gazety miały swój dzień i to wcale nie było dziwne. W czasach, kiedy gwiazdy filmu, muzyki pop i sportu nie egzystowały jeszcze w powszechnej świadomości, ich rolę odgrywali bogaci, wielcy i dobrzy, a Titanic zabrał ze sobą na dno oceanu elitę tego świata. Istniał jeszcze jeden element, który stał się widoczny dopiero po miesiącach, a nawet latach. Utonięcie niezatapialnego było pokonaniem Ludzkości przez Naturę. Zawiodła całkowita i niesłychana wiara w technikę. W tym samym roku kapitan Robert Falcon Scott wraz z towarzyszącymi mu osobami zginął w drodze powrotnej z bieguna południowego: ich ciała znaleziono w grudniu – kolejny cios podważający wiarę w potęgę i zdobycze cywilizacji. Pierwsza wojna światowa wkrótce ostatecznie zburzy stary porządek.

Dążenie do natychmiastowego publikowania najnowszych wiadomości o zatonięciu Titanica skutkowało najrozmaitszymi błędami dziennikarskimi. 20 kwietnia ukazał się numer specjalny „Daily Graphic” poświęcony katastrofie, w którym fotografia młodszego brata Bena, Simona, pojawiła się nad podpisem „Benjamin Guggenheim” – kolejne źródło cierpienia w rodzinie. W kilku relacjach Etches występował jako „James Johnson” – inny steward – ale w najbardziej szalonej ogłoszono, że Ben pozostawił fortunę 92 milionów dolarów „głównie swojej rodzinie”. Ponieważ rodzina w ogóle nie wiedziała, ile był rzeczywiście „wart”, ta informacja wzbudziła mieszane uczucia; lecz każdą optymistyczną reakcję musiał tłumić fakt, że polisa ubezpieczeniowa Bena opiewała na 23 tysiące dolarów. Sumka sama w sobie wcale niezła. Dla porównania – wybitny brytyjski dziennikarz William T. Stead, który także zginął w katastrofie, był ubezpieczony na 10 tysięcy dolarów; najwyższy poziom ubezpieczenia spośród osób na statku wynosił 50 tysięcy dolarów.

Istniały także inne mity. W ciągu całego swojego życia Hazel, która straciła ojca na kilkanaście dni przed ukończeniem dziewięciu lat, dotkliwie przeżywała to doświadczenie. Zażyczyła sobie, by na jej pogrzebie, który odbył się w 1995 roku, zagrano na fortepianie melodie _Nearer, my God, to Thee_ („Bliżej, mój Boże, do Ciebie”) – lecz wbrew temu, co się powszechnie sądzi, hymnu tego nie zagrano, kiedy olbrzymi statek umierał. Orkiestra na statku grała dzielnie do samego końca – i żaden muzyk nie przeżył – lecz grała ragtime. Inny mit, który poruszył Guggenheimów, dotyczył „pani Guggenheim” – podobno towarzyszyła mężowi na statku; po pewnym czasie rozrósł się do rozmiarów wystarczających, by zrodzić „śpiewaczkę o włosach blond”, kochankę Bena, którą zabrał na pokład w Cherbourgu. Żadna taka osoba nie figuruje na listach pasażerów Titanica, a jest mało prawdopodobne, by nawet lubiący kobiety Ben wracał do domu na dziewiąte urodziny córki z jakąś kobietą u boku, wiedząc, że na nabrzeżu w Nowym Jorku witać go będzie rodzina. (Niewykluczone, choć mało prawdopodobne, że poznał kogoś na pokładzie).

Przez jakiś czas Florette kurczowo trzymała się nadziei, że jej mąż nie stracił życia, tylko zaginął – pierwsze listy ocalonych wprowadzały w błąd, a Carpathia wzbudziła gniew prasy, odmawiając przekazania telegraficznie ostatecznego zestawienia rozbitków przyjętych na jej pokład. Nie było w tym złośliwości ani intrygi: kapitan Rostron ustanowił priorytet telegraficzny dla spraw statku i wiadomości przekazywanych przez ocalonych rodzinom. W każdym razie Carpathia była wolnym statkiem i dotarła do Nowego Jorku dopiero w pierwszy czwartek po niedzielnej nocy, kiedy zatonął Titanic.

Nie istnieje zapis reakcji Benity na wiadomość o śmierci ojca, lecz Hazel i Peggy pozostawiły po sobie pewne świadectwa. Hazel, która została malarką, niemal zawsze malowała statki i morze, a w 1969 roku, w rocznicę zatonięcia, stworzyła pięciozwrotkowy wiersz _Titanic Lifeboat Blues_ („Szalupa ratunkowa Titanica”). Rok później kazała skomponować do niego melodię i nagrała ją, osobiście wykonując partię wokalną. Pierwsza zwrotka wystarczy, żeby dać nam pojęcie. Pomimo pewnych niedoskonałości nie da się wątpić w jego szczerość:

_Cztery dziesiątki i siedemnaście minęło już lat,
Gdy ojciec mój na pokładzie tego statku stał.
Choć mógł, ku ocaleniu płynąć wzbraniał się namiętnie.
I miejsce w szalupie płci słabszej oddał chętnie.
Statek, co dna dotknął w splotach przewodów i koi,
Titanic_ _się zwał – być dumnym z tej nazwy człowiek się boi.
Przez Atlantyk miał przemknąć jak najszybciej.
W oceanicznym sporcie zdobyć laur i opłynąć port Halifax.
Ale czy statek nie był zbudowany byle jak?
Kto wie, może pisarz Walter Lord niechcący?
Nie. Może On wie, nasz Pan – Bóg wszechmogący
I może powiedzieć, dlaczego zabił dzwon śmierci_*.

Peggy miała niespełna czternaście lat, gdy umarł jej ojciec, ale w swojej autobiografii z lat czterdziestych jest znacznie bardziej konkretna: „Śmierć ojca ogromnie mną wstrząsnęła. Minęły miesiące, nim jakoś się otrząsnęłam po koszmarze Titanica, i całe lata, nim doszłam do siebie po stracie ojca. W jakimś sensie nigdy się z tego nie podniosłam, bo chyba od tamtej pory ciągle go szukałam”. Trudno rozstrzygnąć, w jakim stopniu obie kobiety bywały później nieszczere. Być może każda starała się znaleźć jakieś usprawiedliwienie szaleństw w swoim życiu. W każdym razie żadna z nich nie wgłębiała się specjalnie w siebie.

Z rozmaitych spekulacji prasowych Florette i jej córki miały się dopiero zorientować, jaki jest rzeczywisty rozmiar fortuny Bena. Ale będzie to długi proces.Rozdział II
Dziedziczka

Po śmierci Bena jego potężni bracia, Daniel, Murry, Solomon i Simon, odłożyli na bok różnice, które dzieliły go z nimi, gdy żył, i zwarli szeregi, aby pomóc wdowie i jej rodzinie. Międzynarodowa Kompania Pomp Parowych i wiele rozmaitych pomniejszych interesów – nie wspominając o licznych osobistych zachciankach, utrzymywaniu osobistego personelu, kochanek, paryskiego mieszkania – pochłonęły niemal cały należący do niego kapitał.

Tymczasowo, bez wiedzy Florette, bracia dyskretnie wyłożyli pieniądze ze swoich kieszeni i przekazali je do jej dyspozycji, założywszy prywatne konto, po czym przystąpili do porządkowania interesów Bena. Upłynęło siedem lat, nim wszystko udało się jako tako poukładać i spłacić licznych wierzycieli. Na koniec pozostało 800 tysięcy dolarów dla Florette i po 450 tysięcy dla każdej z dziewcząt. Bracia oszacowali, że Ben roztrwonił około 8 milionów dolarów.

Chociaż poszczególne sumy spadkowe wcale nie okazały się małe, były niewielkie, jeśli je zestawić z bogactwem imperium Guggenheimów, i oznaczały zmianę stylu życia w rodzinie Bena. Florette była dumną kobietą, więc kiedy odkryła, że przychody, które otrzymywała, pochodziły wprost od szwagrów, „była bliska ataku serca”, jak się wyraziła Peggy. (Gdy w 1916 roku zmarł ojciec Florette, pozostawiając 2 miliony dolarów, warunki jej życia diametralnie się poprawiły i wówczas była w stanie spłacić dług). Ponieważ praktycznie już od 1911 roku Ben nie mieszkał ze swoją najbliższą rodziną, ta z początku osiadła na stałe w apartamencie hotelu St. Regis – twierdzy Guggenheimów – a dom przy Wschodniej Siedemdziesiątej Drugiej Ulicy został przekazany do dyspozycji jednej z ciotek Peggy. Teraz, w 1912 roku, St. Regis stał się zbyt drogi i Florette z córkami przeprowadziła się do skromniejszego domu na rogu Piątej Alei i Pięćdziesiątej Ósmej Ulicy, który zachowywał numerację Piątej Alei. Najwidoczniej rodzina Seligmanów nie mogła albo nie chciała pomóc i Florette, choć niechętnie, zaczęła żyć za własne pieniądze. Niewykluczone, iż jej krewni sądzili, że dysponuje wystarczającymi środkami, aby z nich żyć, bądź – ponieważ weszła do rodziny Guggenheimów – że odpowiedzialność za jej utrzymanie spoczywa na nich. W jednym i drugim wypadku nikomu śmierć z głodu nie groziła.

W każdym razie prawdziwym ciosem było odkrycie, jak niewiele Ben im pozostawił. Hazel Guggenheim w rozmowie z jedną ze swoich przyjaciółek stwierdziła cokolwiek melodramatycznie, że „matka przygotowywała jajka, parząc je gorącą wodą z kranu”. Służbę trzeba było zwolnić, sprzedać obrazy, gobeliny i biżuterię. Hazel pamiętała, że ojciec kupił kiedyś obrazy Corota, „miał niesamowite garnitury, buty, krawaty, chodził w pantoflach z marokańskiej skóry” i że „matka i ojciec co wieczór bywali w operze”. Ten styl życia stał się przeszłością, a z kolei Peggy napisała: „Od tego czasu żyłam z kompleksem, czułam, że tak naprawdę nie jestem już Guggenheim. Miałam wrażenie, że jestem ubogą krewną, i cierpiałam wielkie upokorzenie, myśląc, że jestem gorsza od reszty rodziny”.

Kontekst, w którym ukształtowały się te uczucia, łatwiej pojąć, przeprowadzając pewne porównania. Najstarszym z braci Guggenheimów był Isaac. Kiedy zmarł w 1922 roku, pozostawił 10 milionów dolarów. Murry zmarł w 1939 roku, pozostawiwszy 6 milionów. Chociaż Peggy i Hazel miały odziedziczyć po 500 tysięcy dolarów po śmierci matki w 1937 roku – ich ukochana siostra Benita zmarła dziesięć lat wcześniej – dobrze wiedziały, że dzieci Murry’ego, Edmond i Lucille, odziedziczyły po 8 milionów dolarów, a dzieci Dana, Robert, Harry i Gladys, otrzymały mniej więcej po 2 miliony. Wszyscy mieszkali w bliskim sąsiedztwie w Nowym Jorku i na Long Island, więc nie dziwi wcale fakt, że przynajmniej Peggy chciała stąd odejść – Hazel poszła w jej ślady. Benita wybierze inną drogę. Jako siedemnastolatka w chwili śmierci Bena była znacząco starsza od sióstr, poza tym łagodniejsza i bardziej niż one podporządkowana konwencjom.

„Po jego śmierci – wspominała znacznie później Hazel w obecności Virginii Dortch, która pracowicie składała portret Peggy ze wspomnień jej przyjaciół – aby nie obrazić Guggenheimów, matka nie chciała nigdy poślubić innego mężczyzny, ani nawet siedzieć z nim sam na sam w jednym pokoju. Przypuszczam, że gdyby ojciec żył, Peggy pewnie wychodziłaby za burżujów i ja za każdym razem byłabym żoną któregoś z nich”. Chyba nie brzmi to szczerze, poza tym nie bierze pod uwagę ekscentryzmu Florette, choćby był on bardziej umiarkowany niż u jej braci i sióstr. W każdym razie nie na wiele się zda spekulowanie, co mogło się wydarzyć. Peggy i Hazel rywalizowały ze sobą o miłość ojca i Benity; później walczyły o rozgłos i sławę. W tamtym momencie zwróciły się w stronę religii. „Po śmierci ojca stałam się religijna – napisała Peggy. – Regularnie uczestniczyłam w nabożeństwach w Temple Emanu-El i przeżywałam dramatyczną rozkosz, gdy stałam podczas kadiszu (nabożeństwo za zmarłych)”. Rodzina pogrążyła się w żałobie, a Peggy czuła się „w czerni ważna i świadoma samej siebie”.

Bohaterska śmierć Bena w okresie, gdy obie były dziewczynkami, i mityczny pierwiastek nadany jego śmierci przez fakt, że jego ciała nigdy nie odnaleziono, wiodły do idealizowania pamięci o nim bardziej, niżby to się mogło stać w innych okolicznościach; wątpliwe, czy jego śmierć zdecydowanie wpłynęła na kierunek, jaki miało obrać ich życie. Ważniejszy był względny brak pieniędzy. Najmłodszy z braci Guggenheimów, William, w 1916 roku oskarżył swoje starsze rodzeństwo o, jak to ujął, bezprawne odsunięcie od zysków z przedsięwzięć, które rozkwitły po jego odejściu. Chodziło zwłaszcza o dochodowe inwestycje w chilijskich kopalniach miedzi. Na swoje nieszczęście w styczniu roku 1912 on i Ben zrzekli się udziału w kopalnianych interesach rodzinnej firmy. Florette, lojalna wobec Guggenheimów z uwagi na ich życzliwość, nie chciała wykorzystywać sprawy Williama. Pozostali bracia Guggenheimowie ustalili polubownie, że ostatecznie spór załagodzi wypłacenie 6 milionów dolarów. Tę kwotę William, z reputacją kiepskiego inwestora – dlatego zyskał na Wall Street przydomek „Willie Nurek” – zamiłowaniem do gwiazdek filmowych i królowych piękności, dużych samochodów, licznej służby oraz dużego domu, a także skłonnością do publikowania książek za własne pieniądze, w ciągu dwudziestu czterech lat zdołał pomniejszyć praktycznie do zera. Po odjęciu udziałów spadkowych, wywalczonych zgodnie z nowojorskim prawem stanowym przez żyjącą z nim w separacji żonę oraz syna, spłaceniu długów i podatków dla dwóch chórzystek i dwóch królowych piękności, które miały nadzieję zostać głównymi spadkobierczyniami Williama po jego śmierci w 1941 roku, pozostało po 1000 dolarów. Szczęśliwie dla potomków Williama, znając zwyczaje młodszego brata, Simon Guggenheim ustanowił w procesie sądowym milionowy fundusz powierniczy na rzecz jego spadkobierców.

Ben i William urodzili się i wychowywali pod mniejszą presją niż ich bracia, ku niezadowoleniu tych ostatnich, lecz z perspektywy czasu wiemy, że to właśnie oni mieli powody, aby czuć wdzięczność za surowość ojca. Ben i William zostali wybrani, by przed przystąpieniem do rodzinnej firmy zdobyć wykształcenie uniwersyteckie. William, pomimo wszystkich swoich wad, miał wrażliwość intelektualisty i zmysł historyczny, który skłonił go do napisania ekscentrycznych, przy tym zaś niebanalnych wspomnień o sobie, a co ważniejsze, o początkach imperium Guggenheimów. I chociaż Solomon Guggenheim miał dobitnie zademonstrować, że istnieje w rodzinie wrażliwość artystyczna, to właśnie Ben zainspirował średnią córkę, aby żyć w kręgach artystycznych i pokochać Europę.

Nade wszystko, pomimo licznych prób asymilacji, Peggy została naznaczona judaizmem. Należała do rodziny z kręgu żydowskiej społeczności Nowego Jorku; rodziny bardzo zamożnej, ale uważanej za _arriviste_, dorobkiewiczów, Peggy zaś była członkiem najuboższej gałęzi tej rodziny. Dosyć wcześnie doświadczyła antysemityzmu i zrozumiała wieczną potrzebę narodu wygnanego, aby się trzymać razem i szukać bezpieczeństwa w pieniądzach – Peggy była Amerykanką dopiero w drugim pokoleniu. Obaj jej dziadkowie wywodzili się ze środkowoeuropejskiego chłopstwa i zaczynali działalność w Ameryce jako domokrążcy. Odziedziczyła po nich dwie podstawowe cechy skutecznego handlowca: umiłowanie pieniędzy i niechęć do rozstawania się z nimi bez dobrze ugruntowanej przyczyny. Chociaż nie zabrała się do zarabiania pieniędzy, i tak ostatecznie to, co zainwestowała w obrazy, zwróciło się tysiąckrotnie. Zostawiając ją bez fortuny, która była udziałem jej kuzynów, Ben, na ironię losu, oddał jej przysługę.

* Jeśli nie zaznaczono inaczej, wszystkie cytaty w przekładzie Mariusza Ferka.