Percepcja siebie i własnej sytuacji przez wychowanków domu dziecka - ebook

Wstęp

Sytuacja życiowa wychowanków domów dziecka stanowi przedmiot analiz dokonywanych przez wiele instytucji zajmujących się niesieniem im niezbędnej materialnej pomocy, dbaniem o ich wykształcenie oraz umożliwieniem normalnego startu w dorosłe życie.

Dzieci stają się wychowankami placówek opiekuńczo-wychowawczych z przeróżnych przyczyn. Może to być utrata rodziców, ale również brak umiejętnoś ci zapewnienia właściwej opieki ze strony matki czy ojca, którzy po utracie pracy popadli dodatkowo w nałóg alkoholowy. Sytuacja tych dzieci jest niezwykle trudna, gdyż są one nagle umieszczane w zupełnie innym, obcym im środowisku, co powodować może liczne problemy psychologiczne i przeżycia traumatyczne, nie pozostające bez wpływy na całe życie. Tak naprawdę nikt nie jest w stanie dokładnie zbadać, co dzieje się w ich umysłach.

Celem niniejszej pracy stała się próba poznania sytuacji spostrzegania siebie i własnej sytuacji życiowej przez dorastającą młodzież. Badaniami objęto wychowanków domu dziecka oraz ich wychowawców. Ci ostatni dostarczyli informacji teoretycznych na temat stosowanych przez nich metod przygotowania młodzieży do życia w dorosłym świecie. Jednak to młodzież jest ośrodkiem badań, gdyż chodzi mi o pokazanie, w jaki sposób to oni właśnie oceniają siebie, swoją sytuację życiową, a także swoją przyszłą rolę w społ eczeństwie. Jako osoby prawie już dorosłe pod względem prawnym są w stanie dokonać oceny tego, co wynieś li z ośrodka, co stanowi dla nich wartość i czego się nauczyli.

Na potrzeby niniejszej pracy zbadano sytuację indywidualną i społeczno-prawną badanej młodzieży, także w kontekście rodzinnym. Zajęto się przyczynami skierowania dzieci do domów dziecka i okresem, w jakim tam przebywały. Spróbowano też okreś lić szanse powrotu dzieci do domów rodzinnych, uwzględniając przy tym pozytywne i negatywne strony takiej sytuacji. Innym zagadnieniem było też istnienie wsparcia ze strony społeczeństwa dla wychowanków domów dziecka. Przy badaniu oceny własnej sytuacji życiowej przez młodzież zwrócono uwagę na ich samoocenę oraz poczucie koherencji.

Badania przeprowadzone zostały wśród wychowanków i pracowników domu dziecka.

Praca składa się z dwóch części. W pierwszej, teoretycznej, przybliżony został problem funkcjonowania prawnego domów dziecka w Polsce na podstawie dostępnej literatury.

Pierwszy rozdział prezentuje historię tego typu placówek, model ich funkcjonowania, a także opisuje funkcje, jakie pełnią w nich poszczególni pracownicy oraz jakie stosują działania opiekuńczo-wychowawcze wobec dzieci.

Drugi rozdział z kolei skupia się na wychowankach domów dziecka, opisując ich przeżycia związane z umieszczeniem w placówce, sposoby zachowywania się, kontakty z rodzinami i rówieśnikami. Rozdział ten mówi także o metodach łagodzenia konfliktów i zasadach współżycia w grupie, a także, wstępnie, omawia problem samooceny mł odzieży. Tutaj omówione zostają plany na przyszło ść młodych ludzi oraz ich własna ocena swojej drogi życiowej po opuszczeniu ośrodka.

Druga część, praktyczna, skł ada się z trzech rozdziałów:

Trzeci rozdział dotyczy metod badawczych zastosowanych do przeprowadzenia badań. Do badań wykorzystano następujące narzędzia badawcze:

1. Kwestionariusz wywiadu skierowany do wychowawców na temat sytuacji podmiotowej i społeczno-prawnej badanych

2. Kwestionariusz wywiadu skierowany do wychowanków na temat percepcji swojej sytuacji życiowej

3. Kwestionariusz orientacji życiowej (SOC-29)

4. Skala spostrzeganego wsparcia społecznego skierowana do wychowanków domu dziecka

5. Skala klimatu społecznego w placówce skierowana do opiekunów

Ponadto, rozdział ten opisuje przebieg i zakres badań, a także omawia problemy badawcze i hipotezy.

Czwarty rozdział omawia cechy położenia życiowego badanych wychowanków Domu Dziecka oraz ich sytuację życiową.

Piąty rozdział jest opisem i analizą oceny swojego położenia życiowego przez badanych.

Ostatni, szósty rozdział, zawiera wnioski z przeprowadzonych badań empirycznych i postulaty pedagogiczne.

Rozdział I

Dom dziecka jako ekosystem opiekuńczo-pomocowy

1.1 System opieki i społecznego wsparcia. Wstępny opis zagadnienia

Proces resocjalizacji, opieki i udzielania wsparcia jest traktowany w sposób całościowy, a więc systemowy. Opiera się on na procesach uspołecznienia i wyboru społecznej przynależności poprzez izolację od grup destrukcyjnych. W zamian za co kładzie się nacisk na oddziaływanie grup konstruktywnych. Resocjalizacja odwołuje się do mechanizmów funkcjonowania i zmiany kontroli wewnętrznej. Z kolei kształtowanie kontroli wewnętrznej dotyczy kształtowania postaw, sądów, przekonań i potrzeb. Pedagogika resocjalizacyjna odwołuje się również do systemu kulturowych wzorców integrujących, do których zalicza się: światopogląd, wzór osobistego sukcesu, styl życia czy kulturowe wyznaczniki biegu życia. Innym zagadnieniem jest resocjalizacja jako reedukacja w warunkach konfliktu wewnętrznego.^(\ 1)

Problemami resocjalizacji zajmuje się szereg wyspecjalizowanych instytucji. Zaliczyć do nich można: placówkę resocjalizacyjną, placówkę opiekuńczo-wychowawczą, zakład opieki zdrowotnej i pomocy społecznej, zakład poprawczy, zakład karny, kuratora sądowego, kuratorski ośrodek pracy z młodzieżą oraz różne organizacje społeczne. Podstawowymi środkami wychowawczymi stosowanymi wobec nieletnich są: nadzór, środki leczniczo-wychowawcze, umieszczenie w rodzinie zastępczej lub ośrodku szkolno-wychowawczym. Dopiero, gdy okażą się one niewystarczające, a proces wykolejenia nieletniego postępuje, wówczas zostaje on skierowany do ośrodka poprawczego.^(\ 2)

Placówkami resocjalizacyjnymi są młodzieżowe ośrodki wychowawcze, nazywane dawniej zakładami wychowawczymi. Mają one za zadanie eliminowanie przyczyn i przejawów niedostosowania społecznego, przygotowanie wychowanków do samodzielnego życia. Wyróżnia się wśród nich:

– ośrodki resocjalizacyjno-diagnostyczne dla młodzieży wymagającej uzupełnienia obserwacji w celu podjęcia decyzji o wyborze właściwego ośrodka;

– ośrodki resocjalizacyjno-wychowawcze dla młodzieży niedostosowanej społecznie w normie intelektualnej;

– ośrodki resocjalizacyjno-rewalidacyjne dla młodzieży niedostosowanej społecznie i upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim.

Instytucje służące do przygotowania zawodowego to: ochotnicze hufce pracy, zasadnicze szkoły zawodowe oraz szkoły przyzakładowe.

Zgodnie z rozporządzeniem ministra edukacji z 1994 roku do placówek opiekuńczo-wychowawczych zapewniających całkowitą opiekę zalicza się:

– rodzinne domy dziecka

– domy dziecka, w tym dla małych dzieci

– pogotowia opiekuńcze

– specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze.

Jednak, wobec małej skuteczności resocjalizacji w warunkach izolacji, coraz częściej dąży się do resocjalizacji w środowisku otwartym lub półotwartym.

Obecnie, w związku z tendencją, by dać szansę młodzieży niedostosowanej społecznie, zaproponowano nowy model placówki o nazwie Młodzieżowy Ośrodek Adaptacji Społecznej według koncepcji Lesława Pytki. Swoje działania resocjalizacyjne realizuje on poprzez oddziaływania:

– opiekuńcze, zmierzające do zaspokajania potrzeb nieletnich, kompensowanie deficytów rozwojowych, kształtowanie poczucia bezpieczeństwa, dodatniej oceny, samorealizacji;

– wychowawcze, prowadzące do uznania i odbudowania poczucia podmiotowości wychowanków, zinternalizowanie pożądanego systemu wartości, ukształtowanie samokontroli w sytuacji pokusy i presji czynników patogennych;

– terapeutyczne, z zastosowaniem profesjonalnych technik psychoterapeutycznych treningów, arteterapii (terapii przez sztukę), terapii zajęciowej, ćwiczeń relaksacyjnych, a także leczenia.

Cele MOAS obejmują uzupełnianie zaniedbań szkolnych i wyrównywanie poziomu wiedzy, uzyskanie wiedzy i kompetencji zawodowych, optymalny rozwój nieletniego, obejmujący kontrolę własnego zachowania i emocji, korygowanie postaw antagonistyczno-destruktywnych, zaspokajanie potrzeb wynikających z wadliwej socjalizacji i braków kulturowych, zapewnienie wartości witalnych (odzież, wyżywienie, warunki mieszkaniowe), ochrona przed działaniami patologicznymi i przestępczymi.^(\ 3)

1.2 Zarys historyczny oraz podstawy prawne funkcjonowania domów dziecka w Polsce

Dom dziecka jest "placówką opieki całkowitej przeznaczoną dla dzieci i młodzieży pozostającej w normie rozwojowej, pozbawionych trwale lub okresowo opieki rodziny własnej"^(\ 4) Ponadto, „jest on instytucją opieki całkowitej nad dziećmi osieroconymi lub nie mającymi sprzyjających warunków wychowawczych w domu rodzinnym (rodzice zdemoralizowani, małżeństwa w stanie rozkładu lub rozbite.)”^(\ 5) Dom dziecka zastępuje trwale lub okresowo rodzinę, zapewnia opiekę i wychowanie, odpowiednie warunki rozwoju oraz przygotowuje do samodzielnego życia. Obejmuje opieką dzieci i młodzież do osiągnięcia pełnoletniości lub do 25 roku życia w przypadku kontynuowania nauki. Zadaniem domu dziecka jest zapewnienie warunków prawidłowego rozwoju psychofizycznego z uwzględnieniem potrzeb emocjonalnych, kompensujących brak domu rodzinnego. Dom dziecka zapewnić musi także odpowiednie warunki mieszkaniowe, całodzienne wyżywienie, zaopatrzenie w odzież oraz przedmioty użytku osobistego, a także opiekę pielęgnacyjną i lekarską. Celem działań personelu jest przygotowanie wychowanków do samodzielnego życia. Dom dziecka pełni funkcję dydaktyczną, wychowawczą, opiekuńczą, rekreacyjną, zdrowotną, korekcyjną, integracyjną i kulturalną*. (*Por. E. Kozdrowicz (oprac.): Dom dziecka Lalak D., Pilch T. (red. naukowa): Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 1999, s. 60-61.).

Instytucja ta ma trwały charakter, gdyż "tworzy ją, jak każdą instytucję określona zbiorowość ludzka powiązana więzią społeczną, organizacją, środowiskiem kulturalno – społecznym, systemem norm wypracowanych (…). Ma jako całość określone zadania, składa się z wielu elementów w swoisty sposób współzależnych i powiązanych ze sobą." Głównym zadaniem domów dziecka jest „stworzenie warunków sprzyjających prawidłowemu i wszechstronnemu rozwojowi wychowanków przez zaspokojenie na właściwym poziomie ich potrzeb biologicznych, psychicznych, poznawczych i innych.”^(\ 6)

Instytucja opiekuńczo-wychowawcza jaką jest dom dziecka ma bogate i wielowiekowe tradycje. Pierwsze tego typu placówki zaczęły powstawać w Polsce już w XVII wieku, „kiedy to w szpitalach i przytułkach zapewniających bezdomnym noclegi, wyżywienie i odzież zaczęto wyodrębniać oddziały dla dzieci z nauką rzemiosła oraz tworzyć zakłady opiekuńcze przy zakonach, majątkach ziemskich i gromadach włościańskich.”^(\ 7) Początkowo działalność tego typu miała charakter filantropijny i opierała się na dobrowolnych datkach. Dopiero w okresie międzywojennym zaczęła być obowiązkiem państwa i samorządów terytorialnych. Organizowano wiele nowych placówek, które różniły się między sobą charakterem i zakresem opieki, sposobami działania, źródłami finansowania, liczebności i wiekiem wychowanków. „Istniały więc: domy matki i dziecka, domy wychowawcze, domy sierot, sierocińce, ochronki, przytułki, domy chłopców, domy dziewcząt, ogniska, bursy, internaty, zakłady opiekuńcze, gniazda sieroce itp. Były one tworzone i prowadzone przez zgromadzenia zakonne i związki wyznaniowe, fundacje, stowarzyszenia społeczne, samorządowe związki publiczne oraz osoby prywatne.”^(\ 8) Najważniejsze placówki istniejące w okresie międzywojennym są związane z nazwiskami wybitnych pedagogów, wśród których największe znaczenie zyskał Janusz Korczak, który zginął podczas II wojny światowej. Wtedy też likwidacji uległo wiele ośrodków.

Po zakończeniu wojny organizacja domów dziecka ponownie stała się obowiązkiem państwowym, tym bardziej, że „w 1947 roku prawie 3 miliony dzieci i młodzieży wymagało różnych form pomocy.

Dla instytucji opieki całkowitej wprowadzono jednolitą nazwę: dom dziecka.*" (*Tamże, s. 118.). Od lat 50. jedynym organizatorem domów dziecka stało się państwo. Dopiero od lat 90. XX wieku podejmowane są próby decentralizacji zarządzania domami dziecka.

Analiza funkcjonowania domów dziecka od czasów powojennych wykazała stałe zmniejszanie się odsetka sierot naturalnych i zwiększanie się liczby dzieci posiadających rodziców, stopniowe przekształcanie domów dziecka w placówki wielofunkcyjne, zaspokajające różnorodne potrzeby opiekuńcze oraz utratę dominacji państwowych domów dziecka na rzecz rodzinnych środowisk zastępczych. Coraz częściej też sprawy opieki są przejmowane przez samorządy. W 1997 roku istniały 353 domy dziecka, zapewniające opiekę około 16 tysiącom wychowanków w wieku 3-18 (25) lat oraz około 2 tysiącom dzieci do lat 3. Wśród nich było tylko 3% sierot naturalnych i 20% pół sierot. Pozostał e dzieci pochodziły z rodzin niewydolnych wychowawczo. Najważniejszą funkcją domu dziecka jest jego rola opiekuńczo-wychowawcza realizowana poprzez działania kompensacyjne, profilaktyczne oraz wspomagające i stymulujące rozwój wychowanków. Obowiązujące przepisy umożliwiają domom dziecka obejmowanie opieką dzieci z rodzin niewydolnych wychowawczo (posiłek, odrabianie lekcji, udział w zajęciach). Dzieci te pozostają w swoich rodzinach.*(*Por. E. Kozdrowicz (oprac.): Dom dziecka, dz.cyt., s. 60.).

System opieki oraz wychowania dzieci opuszczonych i osieroconych przyjmuje w Polsce różne formy. Są to ośrodki adopcyjne, opiekuńcze, rodzinne domy opieki (rodzina zastępcza lub opiekuńcza, rodzinne domy dziecka, wioski dziecięce) oraz instytucje zakładowe, takie jak domy dziecka i ośrodki szkolno-wychowawcze. Z badań GUS z 2004 roku wynika, że w naszym kraju istnieją 382 domy dziecka, w których przebywa ponad 16 tysięcy dzieci. Rodzinnych domów dziecka jest tylko 213 i wychowują one około 1530 dzieci. Spośród dzieci z domów dziecka zaledwie 8% mieszka w rodzinnych domach. Warunki w obu miejscach są nieporównywalne. W jednym domu rodzinnym mieszka około 12 dzieci, z kolei w domu dziecka może ich być nawet 80. Również koszty utrzymania dzieci w domach dziecka są ponad dwukrotnie wyższe. Stąd coraz częściej postuluje się likwidację państwowych domów dziecka na rzecz rodzinnych instytucji, gdzie dzieci samotne mogłyby zaznać ciepła rodzinnego.

„Domy dziecka przez wiele dziesięcioleci były (zgodnie z obowiązującą wówczas doktryną pedagogiczną) internatowymi zakładami wychowawczymi dla dzieci i młodzieży w wieku od 3 do 18 lat, pozbawionymi opieki rodziny. Zadaniem domu dziecka było zastąpienie wychowankom domu rodzinnego, pełnienie funkcji opiekuńczo-wychowawczych, umożliwienie realizowania obowiązku szkolnego i zdobycie zawodu oraz przygotowanie do usamodzielnienia.”^(\ 9) W praktyce placówki te miały zadanie odizolowania dzieci od wpływu rodzin patologicznych. Obecnie umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczej jest ostateczną decyzją podejmowaną przez sądy. Najczęściej stosuje się ograniczenie władzy rodzicielskiej poprzez nadzór kuratora, drugim sposobem jest umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej.^(\ 10)

Jak powszechnie wiadomo: „system wychowania zakładowego na wielką skalę stworzył Janusz Korczak (Henryk Goldszmit, 18781942), lekarz, pedagog, reformator wychowania, autor znakomitych esejów na tematy pedagogiczne. Janusz Korczak opierał swój system wychowawczy w domach dziecka na wieloletniej obserwacji, której terenem był kierowany przez niego Dom Sierot, a następnie zakład wychowawczy »Nasz Dom« w Warszawie .”^(\ 11) Korczak udowadniał w swoich pismach, że dziecko nie jest jedynie biernym przedmiotem oddziaływań wychowawcy, jest człowiekiem, który żyje w swoim własnym świecie i ma prawo do szacunku. Zadaniem wychowawcy jest kształtowanie u dziecka umiejętności samooceny i samokontroli. Sposobem na realizację tego postulatu jest organizowanie w domach dziecka samorządu dziecięcego.* (*Por. tamże, s. 286-287.).

Sposób funkcjonowania domów dziecka od czasów powojennych ulegał przekształceniom. „W latach powojennych większość wychowanków domów dziecka stanowiły sieroty naturalne lub półsieroty. Obecnie coraz bardziej zmniejsza się liczba sierot naturalnych, natomiast stale rośnie liczba sierot społecznych.”* (*Tamże, s. 296.). Duża liczba sierot naturalnych była z pewnością skutkiem działań wojennych. Z kolei wzrastająca stale ilość sierot społecznych jest wynikiem stosunków panujących w społeczeństwie. W latach 80. XX wieku Wroczyński prognozował „ewolucję opieki całkowitej nad dziećmi i młodzieżą, przede wszystkim w kierunku dalszego zbliżenia instytucji opiekuńczych do wzoru środowiska naturalnego, jakim jest rodzina.”^(\ 12) Każda jednostka administracyjna miała mieć swój dom dziecka, w którym miały przebywać dzieci z niewielkiego terytorium, co miałoby ułatwić organizowanie odpowiednich form współpracy z rodzicami wychowanków. Ponadto miała się rozwinąć działalność rodzinnych domów dziecka, które w przeciwieństwie do instytucji państwowych opiekujących się średnio pięćdziesięciorgiem wychowanków, miały sprawować opiekę nad małą grupą dzieci liczącą 5-10 osób.^(\ 13)

Ogólnym założeniem było możliwie jak największe zbliżenie domów opieki do warunków panujących w domach rodzinnych, gdyż tylko takie środowisko wpływa najbardziej pozytywnie na rozwój dziecka.

„Od 1 stycznia 2000 roku zapewnienie opieki i wychowania dzieciom całkowicie lub częściowo pozbawionym opieki rodzicielskiej oraz dzieciom niedostosowanym społecznie stało się zadaniem pomocy społecznej, tworzącej system opieki nad rodziną i dzieckiem.

Jednym z elementów tego systemu są placówki opiekuńczo-wychowawcze."* (*B. Gumienny: Funkcjonowanie domu dziecka na przykładzie Domu dla Dzieci „Nasza Chata”, dz.cyt., s. 27.). Zadaniem placówki opiekuńczo-wychowawczej jako jednostki organizacyjnej pomocy społecznej jest przede wszystkim zapewnienie odpowiedniej opieki i wychowania dzieciom i młodzieży, a także wspieranie działań rodziców w wychowaniu i sprawowaniu opieki. Placówki opiekuńczo-wychowawcze dzielą się na:

– publiczne, które prowadzi powiat lub gmina – mają one status jednostek lub zakładów budżetowych

– niepubliczne, prowadzone przez organizacje społeczne, kościoły, fundacje, stowarzyszenia, osoby prawne i fizyczne.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 11 października 2000 roku placówki opiekuńczo-wychowawcze ze względu na specyficzność działań dzielą się na placówki:

– wsparcia dziennego (świetlice środowiskowe, szkolne, profilaktyczno-wychowawcze, terapeutyczne, ogniska wychowawcze, kluby osiedlowe i młodzieżowe)

– interwencyjne (pogotowie opiekuńcze)

– rodzinne (rodzinny dom dziecka, wioska dziecięca)

– socjalizacyjne (dom dziecka)

– resocjalizacyjne (młodzieżowy ośrodek wychowawczy, młodzieżowe ośrodki socjoterapii, turnusowe ośrodki socjoterapii, świetlice socjoterapeutyczne).^(\ 14)

Domy dziecka jako instytucje społeczne mają statutowo określone zadania, a także wyznaczone funkcje i miejsce wśród innych instytucji opieki nad dzieckiem oraz w systemie oświatowo-wychowawczym. Ponadto domy dziecka utrzymują wielostronne kontakty z rodziną własną, rodzinami zaprzyjaźnionymi, opiekunami (prawnymi i rzeczywistymi), z rówieśnikami spoza placówki, z przedszkolami, szkołami i różnymi instytucjami oświatowo-wychowawczymi, z urzędami i instytucjami środowiska lokalnego (służbą zdrowia, opiekunami społecznymi, kuratorami sądowymi), z organizacjami społecznymi oraz zakładami patronackimi.

Dom dziecka jest placówką powołaną w celu zastąpienia rodziny określonej grupie dzieci i młodzieży. Zasadniczą funkcją społeczną jest zapewnienie opieki całkowitej dzieciom pozbawionym z różnych przyczyn naturalnej opieki rodziny własnej, czyli wiąże się ona z zastąpieniem dziecku rodziny oraz z kompensacją skutków, jakie powoduje oderwanie od rodziny lub jej brak. Chodzi tu głównie o zniwelowanie osamotnienia dziecka. Współcześnie nie jest to tylko sieroctwo naturalne, gdyż obecnie dominuje drugi z typów sieroctwa – sieroctwo społeczne.

Dzieci w domach dziecka podzielone są na grupy: koedukacyjne, grupy dziewczynek, grupy chłopców, grupy dzieci w tym samym wieku niezależnie od płci, grupy rozwojowe, w których są dzieci małe i prawie dorosłe oraz grupy rodzinkowe, w których są dzieci w różnym wieku i różnej płci. Podział na grupy zależy od warunków panujących w domu dziecka, od jego statutu, a także określonych zadań. „Dla wypełniania swych zadań domy dziecka mają celowo ukształtowaną strukturę organizacyjną, przyznane przez państwo środki materialne, odpowiednio wykwalifikowany zespół wychowawców, a także grupy innych pracowników. Charakter i zasady działania tej instytucji określa jej statut nadany przez ministra edukacji narodowej. Nadzór nad działalnością domów dziecka pełnią właściwe terenowo władze oświatowe, one też mają prawo tworzenia tych placówek i ich likwidacji.”^(\ 15)

1.3 Model domu dziecka, zasady jego działania i postulowane kierunki zmian

W zakresie zapobiegania demoralizacji wśród nieletnich, czyli młodzieży do 18 roku życia, ustawodawstwo wyraźnie podkreśla, że w postępowaniu z tą grupą należy kierować się dobrem dziecka, dążąc do korzystnych zmian w jego osobowości i postępowaniu. „W postępowaniu z nieletnimi jest przewidzianych sześć rodzajów działalności, opartych na aspektach podmiotowych, przedmiotowych i środowiskowych. Chodzi tu o postępowanie: 1. wyjaśniające, 2. opiekuńczo-wychowawcze, 3. poprawcze, 4. dotyczące stosowania środków leczniczo-wychowawczych, 5. odwoławcze i 6. wykonawcze. W każdym z nich bierze się pod uwagę wiele czynników, takich jak: wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju fizycznego i psychicznego, cechy charakteru, zachowanie, stopień demoralizacji, charakter środowiska, wychowanie.”* (*L. Pytka: Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne i metodyczne, Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 1995, s. 151-152.).

Opieka nad dziećmi polega nie tylko na dostarczaniu niezbędnych środków do zaspokojenia ich materialnych potrzeb, ale także na braniu odpowiedzialności za ich losy. Polega więc na wspomaganiu i pielęgnowaniu ich rozwoju, zapobieganiu degeneracji społecznej i kształtowaniu twórczej osobowości.* (*Por. Ł. Wołczyk: Edukacja dla rozwoju, Wrocław 1973, s. 106.).

W przypadku, gdy rodzice czy opiekunowie nie są w stanie zapewnić dziecku właściwych warunków materialno-bytowych i wychowawczych, sąd rodzinny może skierować nieletniego do placówki opiekuńczo-wychowawczej. Istnieją następujące typy placówek: państwowe młodzieżowe ośrodki wychowawcze, specjalne zakłady wychowawcze lub specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze oraz państwowe domy dziecka, ośrodki szkolno-wychowawcze, pogotowia opiekuńcze oraz rodzinne domy dziecka.^(\ 16)

Zadaniem państwowych domów dziecka jest kompensowanie braku rodziny, organizacja procesów wychowawczych, przygotowanie do pracy zawodowej i życia społecznego. Państwowe domy dziecka działają w zakresie:

– poprawy stanu zdrowia dzieci i prowadzenia resocjalizacji,

– pomocy w odzyskaniu równowagi psychiczno-emocjonalnej,

– pomocy w sytuacji niepowodzeń szkolnych,

– kompensowania skutków choroby sierocej, braku umiejętności nawiązywania kontaktów społecznych,

– przygotowania do samodzielnego rozwiązywania własnych problemów.* (*Por. T. Borowska: Czynniki oddziaływania wychowawczego stosowane w domu dziecka, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1982, nr 1.).

Placówka socjalizacyjna, jaką jest dom dziecka zapewnia dziecku całodobową opiekę i wychowanie, zapewnia zajęcia wychowawcze, korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne, terapeutyczne, rekompensacyjne. Ponadto instytucja ta powinna zapewniać kształcenie i wychowanie dzieciom opóźnionym w rozwoju. Dom dziecka podejmuje działania w celu powrotu dziecka do rodziny naturalnej, szuka rodzin przysposabiających lub umieszcza w rodzinnych formach opieki zastępczej. Pracownicy domu dziecka współpracują z rodziną dziecka i organizują dla swoich wychowanków odpowiednie formy opieki w środowisku.

„Przeciętny dom dziecka otacza opieką około 50 dzieci. Pracuje w nim kilkunastoosobowa grupa wychowawców i kilkunastoosobowa grupa obsługi administracyjno-biurowej.”* (*B. Gumienny: Funkcjonowanie domu dziecka na przykładzie Domu dla Dzieci „Nasza Chata”, dz.cyt., s. 21.). Struktura organizacyjna domu dziecka (czyli wychowankowie, wychowawcy oraz zasoby materialne) umożliwia realizację rozmaitych zadań i funkcji. Natomiast charakter środowiska wychowawczego wynika ze wzajemnych powiązań i współzależności pomiędzy elementami strukturalno-funkcjonalnymi instytucji,* (*J. Raczkowska: Wychowanie w domu dziecka, dz.cyt., s. 7.) do których zalicza się cechy i właściwości dzieci i ich opiekunów, jakości środków, jakimi dysponują, przyjęty system kierowania i organizacji. Instytucja ta powstała dla wychowanków, więc im ma służyć i stosownie do ich potrzeb się zmieniać. Dlatego ważna jest wiedza o ich właściwościach, "szczególnie zaś o tym, kiedy i jakie dzieci kierowane są do domu dziecka, jak się adaptują, jakim zmianom ulegają, kiedy i z jakich powodów opuszczają placówkę oraz jaka jest wówczas ich sytuacja losowa."^(\ 17)