Pielęgniarstwo psychiatryczne - ebook

AUTORZY

Lek. Marek Balicki

Polskie Towarzystwo Psychiatrii Środowiskowej

Mgr piel. Urszula Baron

Zakład Pielęgniarstwa Psychiatrycznego, Katedra Pielęgniarstwa, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. biol. Zbigniew Bielan

Laboratorium Promocji Zdrowia i Psychoterapii, Wydział Studiów Edukacyjnych, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Prof. dr hab. n. hum. Lidia Cierpiałkowska

Zakład Psychologii Zdrowia i Psychologii Klinicznej, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu;
Zakład Psychologii Klinicznej, Uniwersytet Zielonogórski

Dr n. med., mgr piel. Aleksandra Cieślik

Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego i Psychiatrycznego,
Katedra Neurologii, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Dr hab. n. o zdr., mgr piel. Damian Czarnecki

Katedra Pielęgniarstwa Zachowawczego, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Dr n. med. Daria Dembińska

Prof. dr hab. n. med. Monika Dmitrzak-Węglarz

Zakład Genetyki w Psychiatrii, Katedra Psychiatrii,
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. o zdr., mgr psychologii, mgr piel. Katarzyna Gołębiewska

Prof. dr hab. n. med. i n. o zdr. Krystyna Górna

Zakład Pielęgniarstwa Psychiatrycznego, Katedra Pielęgniarstwa,
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. Jan Jaracz

Katedra i Klinika Psychiatrii, Uniwersytet Medyczny
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. o zdr. Krystyna Jaracz

Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego, Katedra Pielęgniarstwa,
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr hab. n. med. Paweł Kapelski

Zakład Genetyki w Psychiatrii, Katedra Psychiatrii,
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Mgr piel. Justyna Kiejda

Poznańska Akademia Medyczna im. Księcia Mieszka I;
Centrum Medyczne HCM Szpital im. św. Jana Pawła II w Poznaniu

Dr n. med. Andrzej Kobus

Szpital Kliniczny im. Karola Jonschera Uniwersytetu Medycznego
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. Artur Kochański

Lubelskie Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego;
Centrum Zdrowia Psychicznego Ex CORDIS w Lublinie

Dr n. med., dr n. teol. Wojciech Kosmowski

Katedra Psychiatrii, Collegium Medicum w Bydgoszczy,
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Anna Leszczyńska-Rodziewicz

Dr hab. n. med. Dorota Łojko

Pracownia Neuropsychiatrii, Katedra Psychiatrii, Klinika Psychiatrii Dorosłych, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr n. med. Krzysztof Nicpoń

Klinika Neurologii, Szpital Uniwersytecki nr 1
im. dr. Antoniego Jurasza w Bydgoszczy

Dr n. med., mgr piel. Krzysztof Opozda

Akademia Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu – Akademia Nauk Stosowanych

Dr n. med., mgr piel. Amelia Patrzała

Szpital Kliniczny im. Karola Jonschera Uniwersytetu Medycznego
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr hab. n. med. Joanna Pawlak

Zakład Genetyki w Psychiatrii, Katedra Psychiatrii,
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. Filip Rybakowski

Katedra Psychiatrii, Klinika Psychiatrii Dorosłych,
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. i n. o zdr. Agnieszka Słopień

Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży,
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. Aleksandra Suwalska

Zakład Zdrowia Psychicznego, Katedra Psychiatrii,
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Prof. dr hab. n. med. Joanna Twarowska-Hauser

Zakład Genetyki w Psychiatrii, Katedra Psychiatrii,
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Dr hab. n. med. Ewa Wilczek-Rużyczka

Katedra Psychologii Zdrowia, Uniwersytet
Andrzeja Frycza-Modrzewskiego w Krakowie

Dr n. med. Małgorzata Wojtanowska-Bogacka

Praktyka Lekarska Małgorzata Wojtanowska-Bogacka

Dr n. med., mgr piel. Katarzyna Wojtas

Zakład Pielęgniarstwa Specjalistycznego, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie

Dr hab. n. med. Marcin Ziółkowski

Katedra Pielęgniarstwa Zachowawczego, Collegium Medicum
w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w ToruniuPRZEDMOWA DO WYDANIA II

Szanowni Państwo,

oddajemy do rąk Państwa drugie wydanie podręcznika „Pielęgniarstwo psychiatryczne”. Wszystkie rozdziały zostały przejrzane, uaktualnione i uzupełnione. Odpowiadają one najnowszemu stanowi wiedzy naukowej i praktyki klinicznej w psychiatrii oraz wymogom standardów kształcenia na kierunku pielęgniarstwo. Do pracy nad podręcznikiem zaprosiliśmy kolejnych, nowych autorów. Odświeżyliśmy też szatę graficzną. Natomiast bez zmian pozostawiliśmy dotychczasowy układ podręcznika. Podobnie jak w pierwszym wydaniu, podręcznik podzielono na trzy główne części – część I. Podstawy psychiatrii, część 2. Ocena stanu psychicznego i komunikowanie się z pacjentem w psychiatrii oraz część 3. Podstawy kliniczne zaburzeń psychicznych i opieka pielęgniarska.

Część pierwsza obejmuje rozdziały przybliżające historię psychiatrii, aspekty etyczne i prawne, metody psychospołeczne stosowane w psychiatrii oraz zagadnienia neuroanatomii i neurofizjologii klinicznej, zdrowia psychicznego i jego zaburzeń, a także podstawy genetyki w psychiatrii.

Część druga zawiera rozdziały przedstawiające zasady przeprowadzania wywiadu i komunikowania się oraz omawiające zachowania terapeutyczne, bariery w komunikowaniu się i zachowania nieterapeutyczne w relacji z pacjentem z zaburzeniami psychicznymi.

Część trzecia składa się z rozdziałów poświęconych podstawom klinicznym zaburzeń psychicznych i opiece pielęgniarskiej. Zagadnienia dotyczące pielęgnowania w poszczególnych zaburzeniach psychicznych są przedstawione według jednolitego schematu uwzględniającego definicję problemu, uzasadnienie, przyczyny i cele opieki z zalecanymi interwencjami.

Podręcznik przeznaczony jest głównie dla studentów pielęgniarstwa, lecz skorzystają z niego również studenci innych kierunków medycznych, uczestnicy kursów podyplomowych i specjalizacyjnych dla pielęgniarek, a także pielęgniarki pracujące w oddziałach psychiatrycznych i w środowiskowej opiece psychiatrycznej.

Wszystkim Autorom serdecznie dziękujemy za trud włożony w przygotowanie niniejszej książki. Mamy nadzieję, że nowe wydanie spełni Państwa oczekiwania i podobnie jak pierwsze z roku 2012 będzie Państwu służyło przez wiele kolejnych lat.

Krystyna Górna

Krystyna Jaracz

Artur Kochański1. RYS HISTORYCZNY OPIEKI PSYCHIATRYCZNEJ

Wojciech Kosmowski

CELE ROZDZIAŁU

Po zapoznaniu się z treścią rozdziału ucząca się/uczący się powinna/powinien:

1. Podać cechy charakterystyczne opieki psychiatrycznej w poszczególnych epokach.

2. Wskazać, co było trwałym dorobkiem medycyny w minionych latach, a jakie rozwiązania nie wytrzymały próby czasu.

3. Wymienić najważniejszych przedstawicieli kierunków rozwoju psychiatrii.

SŁOWA KLUCZOWE

Historia, choroba psychiczna, opieka psychiatryczna, terapia zaburzeń psychicznych.

1.1. POGLĄDY NA ZABURZENIA PSYCHICZNE I FORMY OPIEKI NAD CHORYMI OD STAROŻYTNOŚCI DO OŚWIECENIA

Historia jest nauczycielką życia (historia magistra vitae est). Ta starożytna maksyma Cycerona jest jakże słuszna w przypadku historii medycyny, w tym opieki psychiatrycznej. Analiza rozwoju dyscypliny, jej wzlotów, upadków, ślepych ścieżek rozwoju, nadziei i zawodów daje ważne wskazówki przydatne w codziennej praktyce, a także na przyszłość.

Najwcześniejsze opisy chorób psychicznych zawdzięczamy autorom starożytnym. Ich poglądy na istotę tych chorób warunkowały sposób leczenia i opieki nad tymi osobami.

Najstarszy dokument opisujący doświadczenia lekarzy starożytnej Grecji to Corpus Hippocraticum. Choć przypisywany ojcu medycyny – Hipokratesowi (460–370 r. p.n.e.), stanowi kompilację dzieł różnych autorów. Prezentowane w niej poglądy należą do przynajmniej dwóch szkół medycznych: szkoły z Kos (Hipokrates) i z Knidos (Eurypion). Pierwsza z tych szkół zakładała, że choroba dotyczy całego organizmu, a wynika z zachwiania stanu równowagi między tzw. humorami (krew – wytwarzana w sercu, śluz – w mózgu, żółć jasna w wątrobie i żółć ciemna – w śledzionie). Przywracanie równowagi organizmu polega na zastosowaniu diety. Według drugiej szkoły istnieje wiele chorób dotykających różnych części organizmu, trzeba zatem choroby te poznawać i poszukiwać metod leczenia. Początkowo metody terapii wg tej szkoły polegały na podawaniu środków przeczyszczających, przyżeganiu oraz diecie mlecznej.

Teoria humoralna była później rozwijana m.in. przez Galena (130–200 n.e.) i z pewnymi zmianami przetrwała do XIX w. Teoria ta zakładała, że płyny ustrojowe łączą się w określonej proporcji, tworząc stan równowagi. Zachwianie tej równowagi prowadzi do choroby. Proporcje mogą być różne, co prowadzi do powstawania określonych temperamentów: cholerycznego – przewaga żółci jasnej, sangwinicznego – przewaga krwi, flegmatycznego – przewaga śluzu i melancholicznego – przewaga żółci ciemnej. Temperamenty mogą być poznawane na podstawie charakterystycznych cech konstytucjonalnych – somatycznych.

Początkowo choroby psychiczne nie były zbyt dokładnie opisane, nie odróżniano ich także od schorzeń somatycznych. Na przykład „świętą chorobą” nazywano trudno poddające się terapii albo nieuleczalne choroby: padaczkę, choroby psychiczne, trąd i schorzenia weneryczne.

Z czasem powstała i rozwijała się w starożytnym Rzymie szkoła metodyków, jej głównymi przedstawicielami był Asklepiades (II/I w. p.n.e.) – uważany za jej założyciela, oraz Soran z Efezu (93–138 r. n.e.). Ten ostatni opracował opis manii i melancholii – schorzenia te były rozumiane wówczas inaczej niż obecnie, np. do „manii” zaliczano wszelkie schorzenia psychotyczne. Wskazał także zasady ich leczenia. Zalecał nakłanianie chorych do spacerów, gimnastyki, ćwiczeń głosowych, rozmów na tematy zawodowe, ćwiczeń z retoryki. Środki przymusu powinny być stosowane tylko w ostateczności. Pomieszczenia pacjentów powinny być jasne i bezpieczne – tj. z trudno dostępnymi oknami.

Ważnym autorem starożytnym był pisarz i encyklopedysta Celsus (53 r. p.n.e–7 r. n.e.), który – choć nie był lekarzem – wywarł wielki wpływ na sposób postępowania z chorymi psychicznie. W swoim opisie zaburzeń psychicznych wyróżnił trzy podstawowe ich rodzaje: phrenitis, melancholie i długotrwałe psychozy. W tych ostatnich zalecał stosować środki wymiotne i przeczyszczające, podawane także bez zgody chorego. Gdy nie pomagają inne środki, należy stosować głodzenie, krępowanie, przetrzymywanie w ciemnych pomieszczeniach. W leczeniu melancholii zalecał upusty krwi lub środki wymiotne i przeczyszczające. Takie restrykcyjne postępowanie z chorymi stanowiło w późniejszych wiekach dominujący model opieki.

Opieka nad chorymi psychicznie rozwijała się także w świecie arabskim. W 705 r. powstał szpital w Bagdadzie, a później kolejne, m.in. w Fezie i Kairze. Lekarze, jak Awicenna (980–1037) i Awerroes (1126–1198), twórczo rozwinęli idee starożytne, próbując – jak Awicenna – lokalizować określone funkcje psychiczne w danych strukturach mózgu.

W średniowieczu na Zachodzie zaczęto ściśle wiązać zaburzenia psychiczne z chorobami duszy, opętaniami, co prowadziło z jednej strony do izolacji chorych i pozbawiania ich praw, a z drugiej do stosowania restrykcyjnych metod postępowania z nimi wg zasad zaproponowanych przez Celsusa.

Chlubnymi wyjątkami była opieka związana z kultem św. Dymfny (od XIII w. w Geel na terenie dzisiejszej Belgii) oraz opieka nad chorymi świadczona przez zakony, np. Bonifratrów (założycielem był św. Jan Boży, 1495–1550).

Już od XIII w., a bardziej masowo od XVI w., zaczęły powstawać szpitale dla obłąkanych. Ich celem nie było jednak leczenie, ale raczej odizolowanie chorych od zdrowych psychicznie osób. Warunki tam panujące były w wielu przypadkach poniżej godności ludzkiej. Stosowano zamykanie pacjentów w klatkach, przykuwanie łańcuchami do ścian. Wpuszczano do szpitali zwiedzających.

W Polsce pierwszym szpitalem psychiatrycznym był szpital Jana Bożego w Warszawie (założony w 1630 r.), który został zniszczony w powstaniu warszawskim. Po dziś dzień natomiast istnieje szpital psychiatryczny w Świeciu n. Wisłą, założony w 1820 r. – jest to aktualnie najstarszy szpital wciąż spełniający swoją funkcję.

1.2. NARODZINY NOWOŻYTNEJ PSYCHIATRII NAUKOWEJ

Od XVIII w. zaczęły powstawać szpitale, których celem stało się leczenie, a nie tylko izolacja czy opieka. Pierwszym z nich był szpital w Toskanii. Johann Peter Frank w Wiedniu spowodował wypuszczanie nocą na świeże powietrze pacjentów zamkniętych w „wieży obłąkanych”. Najbardziej znane jest uwolnienie chorych psychicznie z łańcuchów w szpitalach Bicêtre i Salpêtrière w 1795 r. przez Philippa Pinela. Od tej daty bierze początek nowoczesna opieka psychiatryczna.

Mimo to jednak metody punitywne stosowano jeszcze do połowy XIX w.: zamknięcie w komórce, polewanie wodą, zmniejszenie racji żywnościowych.

Kolejni uczeni i klinicyści zaniechali mechanicznego krępowania chorych i wprowadzili model otwartych drzwi (open-door system – Szkocja 1875). Dzięki temu chorzy mogli poruszać się swobodnie na terenie szpitala i poza nim.

Od lat 30. XIX w. zaczęły powstawać ambulatoria psychiatryczne, z których z czasem rozwinęły się poradnie, a w XX w. prywatne praktyki psychiatryczne i psychoterapeutyczne. W Polsce wielkie znaczenie dla rozwoju poradni psychiatrycznych i opieki psychiatrycznej w ogóle miał ruch higieny psychicznej.

W 1808 r. niemiecki uczony Johann Reil (1759–1813) wprowadził termin „psychiatria” (gr. psyche – dusza i iatros – lekarz) na określenie dziedziny medycyny, która zajmuje się chorobami psychicznymi. Wiek XIX był bogaty w odkrycia i koncepcje teoretyczne. W nim wyodrębniło się wiele działów medycyny. Przedtem ukonstytuowała się w zasadzie tylko chirurgia jako odrębna dziedzina nauk medycznych.

Do XVIII w. dominował model izolowania chorych psychicznie od reszty społeczeństwa w warunkach zbliżonych do więziennych. Leczenie tych chorych w szpitalach i uwolnienie ich z więzów było istotną zmianą.

1.3. EUTANAZJA I EUGENIKA A PSYCHIATRIA

Wyodrębnienie się psychiatrii nie oznaczało, że jest znana etiologia chorób psychicznych i istnieją metody jej skutecznego leczenia. Początkowe poszukiwania były nieskuteczne i oparte na spekulacjach.

Próbowano łączyć cechy charakteru z kształtem czaszki. Zajmowała się tym frenologia. Przedstawicielami tego kierunku byli Franz Joseph Gall i Johann Caspar Lavater. Przyjęcie tezy o determinizmie charakterologicznym prowadziło do wniosku o bezradności terapeutycznej i skłaniało do determinizmu. Idee te zostały później rozwinięte przez ideologów III Rzeszy i doprowadziły w konsekwencji do eutanazji chorych psychicznie.

Pierwsza była jednak eugenika. Pojęcie to wprowadził w 1883 r. Francis Galton, postulując udoskonalenie rasy ludzkiej. Usiłował on zastosować zasadę doboru naturalnego wziętą z teorii ewolucji do rozrodczości człowieka. Jego zdaniem właściwe jest takie wpływanie na społeczeństwo, aby zmniejszyć liczbę jednostek mało wartościowych, a promować wybitne, przez kontrolę narodzin albo zapobieganie narodzinom. Przyjęcie zasad eugeniki prowadziło do sterylizacji chorych psychicznie. Była ona praktykowana nie tylko w nazistowskich Niemczech, lecz także w większości stanów USA, w Danii, Norwegii, Szwecji i Szwajcarii. W samej tylko III Rzeszy w latach 1934–1945 poddano sterylizacji 400 000 chorych psychicznie.

Eutanazja, z greckiego „dobra śmierć”, była początkowo promowana przez filozofów, którzy uważali za właściwe pomoc w zejściu z tego świata cierpiącym, gdy nie ma możliwości uczynić ich życia możliwym do zniesienia – zostało to opisane np. w Nowej Atlantydzie przez Franciszka Bacona. Referat Karla Bindinga – prawnika i Alfreda Hochego – psychiatry O życiu niegodnym życia oraz książka tych autorów Eliminowanie zbędnych istnień. Wielkość i forma – w 1920 r. stanowiły bezprecedensowy wyłom w etosie lekarskim. Po dojściu do władzy Hitlera idee, że istnieją takie stany psychiczne, w których człowiek nie spełnia definicji człowieka, a opieka nad nim stanowi znaczne i zbędne obciążenie dla społeczeństwa, trafiły na podatny grunt. Mordowanie osób chorych psychicznie zostało prawnie usankcjonowane dekretem o „eutanazji” wydanym w 1939 r. W jej wyniku zginęło 100 000 chorych psychicznie. Także w Polsce w okresie II wojny światowej chorzy psychicznie byli mordowani. Miało to miejsce m.in. w Poznaniu i w Świeciu n. Wisłą. Szacuje się, że w czasie II wojny światowej zgładzono 27 000 chorych psychicznie obywateli polskich. Ponadto zginęło wielu lekarzy psychiatrów (np. spośród pięciu profesorów psychiatrii ocalał tylko jeden) i innych osób z personelu medycznego, co wymagało kilkunastu lat powojennych, aby przywrócić właściwy stan kadr.

1.4. NADUŻYCIA PSYCHIATRII DO CELÓW POLITYCZNYCH W NAZIZMIE I W SYSTEMACH KOMUNISTYCZNYCH

Manipulowanie rozpoznaniami psychiatrycznymi i przypisywanie schorzeń osobom niewygodnym politycznie było stosowane w Związku Radzieckim oraz w niektórych innych krajach bloku wschodniego. Osoby te były umieszczane w szpitalach psychiatrycznych, izolowane od osób zdrowych i poddawane terapii. Umożliwiało to eliminowanie niewygodnych dla systemu osób w majestacie prawa, bez konieczności przeprowadzania procesu sądowego. W tym postępowaniu brali udział nie tylko lekarze, lecz także pielęgniarki i inne osoby z personelu medycznego. Rozpoznania psychiatryczne były stawiane na wyrost przy braku objawów albo przy objawach tylko śladowych, które w zwykłej praktyce nie wystarczyłyby do postawienia diagnozy skutkującej długotrwałą internacją i leczeniem.

W Polsce doszło do zmian organizacyjnych w psychiatrii, by dostosować ją do modelu radzieckiego. Lansowano model Pawłowa (tzw. pawłowizm), zabraniano stosowania innych paradygmatów. Ograniczano swobodę badań klinicznych i spektrum metod leczenia, usuwano z eksponowanych stanowisk lekarzy i pracowników naukowych niezgadzających się z tymi zmianami. Największe nasilenie tych zjawisk miało miejsce w latach 1947–1955.

Wiele organizacji zaangażowało się w walkę z tego typu nadużyciami. W szczególności Światowe Towarzystwo Psychiatryczne oraz organizacje pozarządowe, szczególnie Global Initiative on Psychiatry – przed 2005 r. nosząca nazwy: International Association on Political Use of Psychiatry, a następnie Geneva Initiative on Psychiatry.

1.5. ODKRYCIA NA TEMAT OBRAZU KLINICZNEGO, ETIOLOGII I SPOSOBÓW LECZENIA ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH

Naukowcy XIX w. wnieśli istotny wkład w opis obrazu klinicznego chorób psychicznych. Pracowali w różnych szkołach. Wybitnym przedstawicielem niemieckiej szkoły psychiatrycznej był Emil Kraepelin, a szwajcarskiej Eugen Bleuler. Kraepelin dokonał dychotomicznego podziału schorzeń psychicznych na grupę Dementia praecox (otępienie wczesne) oraz Das manisch-depressives irresei (psychoza maniakalno-depresyjna). Bleuler zaproponował następnie dla dementia praecox nazwę „schizofrenia”.

Intensywne poszukiwania etiologii zaburzeń psychicznych i obserwacje kliniczne doprowadziły do rozwoju nowych metod leczenia. Najpierw wprowadzono zakażenie malarią jako sposób leczenia kiły ośrodkowego układu nerwowego (Wagner-Jauregg). Wprowadzono też sole bromu, a następnie barbiturany, a leczenie polegało na wprowadzeniu w śpiączkę. W późniejszych latach wprowadzono wstrząsy insulinowe i wstrząsy elektryczne. Ta ostatnia metoda najlepiej wytrzymała próbę czasu i jest szeroko stosowana głównie w leczeniu szpitalnym. Śpiączki insulinowe stosowano w Polsce jeszcze w latach 80. XX w.

Od czasów Freuda (tj. od końca XIX w.) intensywnie rozwija się psychoterapia. Na początku zajmowali się nią głównie lekarze, obecnie w coraz większym stopniu uprawiają ją psycholodzy i osoby z innym wykształceniem podstawowym. Najlepiej udokumentowaną skuteczność mają metody poznawczo-behawioralne, systemowe, psychodynamiczne i humanistyczne.

Przełomem było wprowadzenie do leczenia leków przeciwpsychotycznych, a następnie przeciwdepresyjnych i przeciwlękowych.

Kolejne generacje leków są coraz bardziej bezpieczne, a mają podobną skuteczność. Nowe leki przeciwpsychotyczne działają korzystniej na zaburzenia funkcji poznawczych występujące w przebiegu schizofrenii, co poprawia funkcjonowanie społeczne pacjentów, a nie powoduje tylko poprawy w zakresie objawów wytwórczych.

Lata 90. XX w. nazwane zostały „dekadą mózgu”. Zaczęto prowadzić wówczas wiele badań, które pozwoliły lepiej rozumieć funkcje mózgowia i wzajemne relacje zaburzeń funkcji i struktury mózgu oraz obraz kliniczny zaburzeń psychicznych.

Od początku XXI w. prowadzone są badania nad użyciem marihuany medycznej oraz środków psychodelicznych w leczeniu zaburzeń psychicznych. Toczy się także debata na ten temat w różnych środowiskach. Niektóre z działań tych środowisk postulujące stosowanie psychodelików „w nauce, medycynie, psychoterapii i kulturze”, wskazując, że to „może przyczynić się do rozwoju społeczeństwa”, stanowią w istocie ruch społeczny (https://psychodeliki.org – dostęp 5.06.2024).

Zestawienie najważniejszych faktów z historii psychiatrii w Polsce i na świecie jest zawarte w tabelach 1.1 i 1.2.

Tabela 1.1. Wybrane wydarzenia w historii opieki psychiatrycznej na świecie

DATA (ROK)

WYDARZENIE

460–379 p.n.e.

Życie i działalność Hipokratesa

387 p.n.e.

Platon wskazuje, że mózg jest siedzibą procesów umysłowych

177

Galen wydaje monografię o mózgu

1656

We Francji w Bicêtre i Salpêtrière utworzono zakłady dla psychicznie chorych

1793

Philippe Pinel przybywa do szpitala Bicêtre i nakazuje zwolnić chorych z łańcuchów

1794

Vincenzio Chiarugi publikuje O szaleństwie – o tym, jak powinny być prowadzone lecznicze azyle

1808

Johann Christian Reil wprowadza termin „psychiatria”

1856

Benedict Augustin Morel opisuje dementia preacox – otępienie przedwczesne (schizofrenię wg dzisiejszych standardów)

1883

Emil Kraepelin wprowadza podział zaburzeń psychicznych na „nerwice” i „psychozy”

1899

Zygmunt Freud publikuje Interpretację snów, umowny początek psychoanalizy.

Emil Kraepelin w kolejnym wydaniu podręcznika psychiatrii podzielił zaburzenia psychiczne na zaburzenia typu dementia praecox o przebiegu przewlekłym i postępującym oraz typu manisch-depressives Irresein o przebiegu okresowym

1903

Zastosowanie barbituranów do leczenia

1905

Pierwszy test do oceny inteligencji (Alfred Binet i Theodore Simon)

1917

Julius Wagner-Jauregg stosuje metodę leczenia zimnicą kiły ośrodkowego układu nerwowego (Nagroda Nobla, 1928).

1920

Melanie Klein tworzy teorię rozwoju i zaczyna stosowanie terapii zajęciowej

1924

Mary Cover Jones używa metody systematycznej desensytyzacji do leczenia fobii

1930

Powstaje pierwsza klinika psychiatrii dziecięcej w Baltimore pod kierunkiem Leo Kannera

1933

Manfred Sakel wprowadza leczenie schizofrenii wstrząsami insulinowymi

1935

Antonio Egas Moniz i Almeida Lima po raz pierwszy przeprowadzają leukotomię przedczołową do leczenia psychoz (Nagroda Nobla dla Moniza, 1948)

1938

Ugo Cerletti i Lucio Bini wprowadzają terapię elektrowstrząsami

1946

Thomas Main publikuje Społeczności terapeutyczne, opisując model leczenia pacjentów przy użyciu zasobów grupy terapeutycznej

1948

Opublikowanie międzynarodowej klasyfikacji chorób przez WHO – wersja 1 (ICD)

1949

John Cade wprowadza lit jako lekarstwo na manię

1950

Zsyntetyzowanie chloropromazyny, która rok później znajduje zastosowanie w leczeniu psychoz

1952

Opublikowanie klasyfikacji amerykańskiej zaburzeń psychicznych (DSM) – I wersja

Zastosowanie izoniazydu do leczenia depresji

1955

Zsyntetyzowanie pierwszej benzodiazepiny – chlordiazepoksydu

1957

Roland Kuhn – pierwsze badanie kliniczne z imipraminą

1959

Russel Barton opisuje w Anglii „nerwicę instytucjonalną”, wskazując na niedostatki opieki dużych instytucji

1961

Thomas Stephen Szasz publikuje Mit choroby psychicznej – początek antypsychiatrii

1962

Amerykański Sąd Najwyższy deklaruje traktowanie uzależnienia jako choroby, a nie jako przestępstwa

1963

Aaron Beck wprowadza psychoterapię poznawczą

1971

Synteza zymelidyny – pierwszego leku przeciwdepresyjnego z grupy SSRI

1973

Pierwsze nowoczesne badanie epidemiologiczne schizofrenii oparte na ścisłych kryteriach diagnostycznych dowodzi podobnej częstości jej występowania na całym świecie

1976

Użycie tomografii komputerowej mózgu przez Eve Johnstone do badania mózgowia chorych na schizofrenię

1988

Paradygmat minimalizacji szkód znajduje zastosowanie w stosunku do chorych nadużywających leków w Wielkiej Brytanii

1992

Wprowadzenie klasyfikacji ICD-10

1993

Zastosowanie risperidonu jako atypowego leku przeciwpsychotycznego

1994

Wprowadzenie klasyfikacji DSM-IV

2000

Arvid Carlsson, Paul Greengard i Eric Kandel otrzymują Nagrodę Nobla za prace nad czynnością mózgu mające zastosowanie do patogenezy i leczenia zaburzeń psychicznych

2013

Wprowadzenie klasyfikacji DSM-5

2018

Wydanie klasyfikacji ICD-11 i rozpoczęcie procesu jej implementacji na świecie

Na podst.: Krótka historia psychiatrii. W: Oksfordzki podręcznik psychiatrii (red. D. Semple, R. Smyth, J. Burns i wsp.). Wydawnictwo Czelej Sp. z o.o., Lublin 2007; Shorter E.: Historia psychiatrii. W: Od zakładu dla obłąkanych po erę Prozacu. WSiP, Warszawa 2005.

DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th edition) – Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego Zaburzeń Psychicznych, wersja 5; DSM-IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4th edition) – Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego Zaburzeń Psychicznych, wersja IV; ICD-10 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, 10th Revision) – Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, rewizja 10; ICD-11 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, 11th Revision) – Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, rewizja 11; SSRI (selective serotonin reuptake inhibitor) – selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny; WHO (World Health Organization) – Światowa Organizacja Zdrowia

Tabela 1.2. Wybrane wydarzenia w historii opieki psychiatrycznej w Polsce

DATA (ROK)

WYDARZENIE

1347

W statutach wiślickich Jana Kazimierza zawarto zasady opieki nad chorymi psychicznie i określono ich prawa, a także obowiązek opieki najbliższych nad chorymi psychicznie członkami rodziny

1534

Powstanie pierwszego zakładu opiekuńczego przeznaczonego dla chorych psychicznie w Krakowie – domicilium pro fovendis et curantis mente capitis

1650

Powstanie szpitala św. Jana Bożego w Warszawie, który działał nieprzerwanie najdłużej na ziemiach polskich – do 1944 r.

1803

Johan Peter Frank i Joseph Frank rozpoczynają nauczanie psychiatrii na uniwersytecie wileńskim, narodziny psychiatrii polskiej jako dziedziny naukowej

1845

Bartłomiej Frydrych napisał pierwszy podręcznik psychiatrii po polsku – O chorobach umysłowych

1909

I Zjazd Neurologów, Psychiatrów i Psychologów Polskich w Warszawie

1920

I Zjazd Psychiatrów Polskich, powstanie Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego

1921

Maria Grzegorzewska tworzy Instytut Pedagogiki Specjalnej – rozwój psychiatrii dziecięcej

1935

Rozpoczęcie leczenia chorych w Polsce metodą wstrząsów insulinowych

1930

Rozwój ruchu higieny psychicznej, powstawanie instytutów higieny psychicznej. Ich organizatorem był Kazimierz Dąbrowski

1939

W Polsce istnieje 51 poradni psychiatrycznych, na Wileńszczyźnie przyszpitalna opieka domowa obejmuje 3000 chorych

1939–1945

II wojna światowa, śmierć wielu chorych psychicznie oraz około połowy członków Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego

1951

Powstanie Instytutu Psychoneurologicznego w Warszawie

1952

Wydanie Instrukcji Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej nr 120/52 w sprawie przyjmowania i wypisywania chorych ze szpitali psychiatrycznych

1954

Likwidacja Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego z powodów ideologicznych

1956

Reaktywacja Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego

1957

I wydanie Psychiatrii klinicznej Tadeusza Bilikiewicza, do 1989 r. podstawowego podręcznika psychiatrii w Polsce

1966

Wprowadzenie zasad społeczności terapeutycznej przez Zdzisława Bizonia w Klinice Psychiatrii AM w Warszawie

1994

Uchwalenie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego

2009

Początek realizacji Narodowego Planu Ochrony Zdrowia Psychicznego

Na podst.: Nasierowski T.: Dzieje psychiatrii. W: Psychiatria, t. 1. Urban & Partner, Wrocław 2002; Nasierowski T.: Aneks. Rys historii psychiatrii w Polsce. W: Shorter E.: Historia psychiatrii. Od zakładu dla obłąkanych po erę Prozacu. WSiP, Warszawa 2005, s. 359–399.

1.6. NOWOCZESNE KLASYFIKACJE ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH

Współcześnie wiele uwagi poświęca się taksonomii zaburzeń psychicznych. W Polsce od 1996 r. obowiązuje klasyfikacja ICD-10 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, 10th Revision – Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, rewizja 10). Jej kody są powszechnie używane do komunikowania między profesjonalistami do taryfikowania świadczeń dla potrzeb Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ) i do określania przyczyn zgonów. W tabeli 1.3 zilustrowano podstawowy podział zaburzeń psychicznych wg tej klasyfikacji.

Tabela 1.3. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych wg ICD-10

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| LP. | GRUPA ZABURZEŃ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1 | Zaburzenia psychiczne organiczne, |
| | włącznie z zespołami objawowymi |
| | |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2 | Zaburzenia psychiczne i zachowania |
| | spowodowane używaniem substancji |
| | psychoaktywnych |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 3 | Schizofrenia, zaburzenia |
| | schizotypowe i urojeniowe |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 4 | Zaburzenia nastroju (zaburzenia |
| | afektywne) |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 5 | Zaburzenia nerwicowe, związane ze |
| | stresem i pod postacią somatyczną |
| | |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 6 | Zespoły behawioralne związane |
| | z zaburzeniami fizjologicznymi |
| | i czynnikami fizycznymi |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 7 | Zaburzenia osobowości i zachowania |
| | dorosłych |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 8 | Upośledzenie umysłowe |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 9 | Zaburzenia rozwoju psychicznego |
| | (Zaburzenia rozwoju |
| | psychologicznego) |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 10 | Zaburzenia zachowania i emocji |
| | rozpoczynające się zwykle |
| | w dzieciństwie i w wieku |
| | młodzieńczym |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 11 | Nieokreślone zaburzenia psychiczne |
| | |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

Na podst.: American Psychiatric Association: Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych, wyd. 5, DSM-5. Edra Urban & Partner, Wrocław 2018.

ICD-10 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, 10th Revision) – Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, rewizja 10

W drugiej dekadzie XXI w. zaproponowano dwa nowe systemy diagnostyczne o zasięgu międzynarodowym, które są w oficjalnym użyciu w różnych krajach na świecie albo wkrótce jest planowane ich wprowadzenie. Są to: DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th edition – Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych, wersja 5) wprowadzona przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne w 2013 (zob. https://www.psychiatry.org/psychiatrists/practice/dsm) oraz ICD-11 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, 11th Revision – Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, rewizja 11) przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia w 2019 r. (https://www.who.int/standards/classifications/classification-of-diseases).

ICD-11 obejmuje wszystkie choroby, przyczyny zgonu oraz towarzyszące im okoliczności. DSM-5 dotyczy tylko zaburzeń psychicznych i niektórych innych stanów (należą do nich np. neurologiczne powikłania stosowania leków psychotropowych). W 2022 r. została wydana rewizja DSM-5 pod nazwą DSM-5-TR, a w wielu krajach na świecie, w tym w Polsce, są prowadzone prace nad implementacją ICD-11. Tabele 1.4 i 1.5 ilustrują podstawowy podział zaburzeń psychicznych wg tych dwóch klasyfikacji.

Tabela 1.4. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych wg DSM-5-TR

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| LP. | GRUPA ZABURZEŃ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1 | Zaburzenia neurorozwojowe |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2 | Zaburzenia należące do spektrum |
| | schizofrenii i inne zaburzenia |
| | psychotyczne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 3 | Zaburzenia afektywne dwubiegunowe |
| | i pokrewne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 4 | Zaburzenia depresyjne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 5 | Zaburzenia lękowe |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 6 | Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne |
| | i pokrewne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 7 | Zaburzenia dysocjacyjne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 8 | Zaburzenia somatyzacyjne i pokrewne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 9 | Zaburzenia jedzenia i odżywiania się |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 10 | Zaburzenia wydalania |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 11 | Zaburzenia snu i czuwania |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 12 | Dysfunkcje seksualne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 13 | Dysforia płciowa (zaburzenia |
| | tożsamości płciowej) |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 14 | Zaburzenia niszczycielskie, kontroli |
| | impulsów i zachowania |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 15 | Zaburzenia związane z substancjami |
| | i uzależnienia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 16 | Zaburzenia neuropoznawcze |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 17 | Zaburzenia osobowości |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 18 | Parafilie |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 19 | Inne zaburzenia psychiczne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 20 | Zaburzenia ruchu wywołane lekiem |
| | i inne działania niepożądane leków |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 21 | Inne stany, które mogą być |
| | przedmiotem zainteresowania |
| | klinicznego |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

Na podst.: American Psychiatric Association: Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych. DSM-5-TR. Edra Urban & Partner, Wrocław 2024.

DSM-5-TR (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition, Text Revision) – Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego Zaburzeń Psychicznych, edycja 5, wersja tekstowa

Tabela 1.5. Zaburzenia psychiczne wg ICD-11 (rozdział 6)

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| LP. | GRUPA ZABURZEŃ |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1 | Zaburzenia neurorozwojowe |
| | |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2 | Schizofrenia lub inne pierwotne |
| | zaburzenia psychotyczne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 3 | Katatonia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 4 | Zaburzenia nastroju |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 5 | Zaburzenia związane z lękiem lub |
| | strachem |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 6 | Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne lub |
| | pokrewne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 7 | Zaburzenia w szczególności związane |
| | ze stresem |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 8 | Zaburzenia dysocjacyjne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 9 | Zaburzenia odżywiania i jedzenia |
| | |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 10 | Zaburzenia wydalania |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 11 | Zaburzenia związane z cierpieniem |
| | fizycznym lub doświadczaniem ciała |
| | |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 12 | Zaburzenia spowodowane używaniem |
| | substancji lub zachowaniami |
| | nałogowymi |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 13 | Zaburzenia kontroli impulsów |
| | |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 14 | Zachowanie destrukcyjne lub |
| | zaburzenia dyssocjalne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 15 | Zaburzenia osobowości i cechy |
| | pokrewne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 16 | Zaburzenia parafiliczne |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 17 | Zaburzenia pozorowane |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 18 | Zaburzenia neuropoznawcze |
| | ] |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 19 | Zaburzenia psychiczne lub |
| | behawioralne związane z ciążą, |
| | porodem lub połogiem |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 20 | Wtórne zespoły psychiczne lub |
| | behawioralne związane z zaburzeniami |
| | i chorobami sklasyfikowanymi gdzie |
| | indziej |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| | Inne kategorie mające zastosowanie |
| | w ocenie psychiatrycznej |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 1 | Rozdział 7 – Zaburzenia snu |
| | i czuwania |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 2 | Rozdział 17 – Stany związane ze |
| | zdrowiem seksualnym |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 3 | Rozdział 21 – Objawy podmiotowe, |
| | przedmiotowe i wyniki badań |
| | dodatkowych dotyczące stanu |
| | psychicznego lub zachowania |
| | MB20–MB2Y |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 4 | Rozdział 23 – Zewnętrzne przyczyny |
| | chorób i zgonów |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 5 | Rozdział 24 – Czynniki wpływające na |
| | stan zdrowia i kontakt ze służbą |
| | zdrowia |
+--------------------------------------+--------------------------------------+
| 6 | Rozdział X – Kody rozszerzeń |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

Na podst.: https://icd.who.int/browse11/l-m/en (dostęp: 5.06.2024). Światowa Organizacja Zdrowia. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób dla statystyki śmiertelności i zachorowalności. Rewizja jedenasta (ICD-11). Wersja przedostateczna tłumaczenia 2023; dostępna w internecie: https://rsk3.ezdrowie.gov.pl/resource/structure/icd11/99ICD1/2023-01/mms/details (dostęp: 5.06.2024).

ICD-11 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, 11th Revision) – Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, rewizja 11

Należy podkreślić, że w ICD-11 z zaburzeń psychicznych (rozdział 6) wydzielono zaburzenia snu i zaburzenia zdrowia seksualnego (są zawarte odpowiednio w rozdziałach 7 i 17). Podobnie jak w ICD-10 można także rozpoznawać objawy zaburzeń, wskazywać dodatkowe okoliczności (zewnętrzne przyczyny, czynniki wpływające na kontakt ze służbą zdrowia). Dodano osobny rozdział X, którego nie ma w ICD-10 pozwalający na kodowanie dodatkowych okoliczności (np. ciężkość zaburzeń, przebieg schorzeń, ocena stanu świadomości itd.).

Ponadto zaproponowano w 2015 r. inny model klasyfikacji zaburzeń psychicznych określany jako Hierarchiczna Taksonomia Psychopatologii (https://www.hitop-system.org; https://hitop.unt.edu/introduction). Model ten jest rozwijany. Zgodnie z jego założeniami identyfikowane są główne wzorce (spektra, domeny), a następnie opisywane są objawy w nich występujące. Zidentyfikowano sześć głównych wzorców: somatyzacyjne, internalizacyjne, zaburzenia myślenia, zaburzenia przywiązania, zaburzenia związane z rozhamowaniem oraz antagonistyczne.

PYTANIA SPRAWDZAJĄCE

1. Wymień najważniejszych uczonych dla rozwoju psychiatrii i opisz ich dokonania.

2. Omów etapy rozwoju psychiatrii.

3. Scharakteryzuj, czym była antypsychiatria?

4. Opisz najważniejsze wydarzenia i odkrycia w dziejach światowej psychiatrii.

PIŚMIENNICTWO

1. American Psychiatric Association: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Fitfth Edition. Text Revision DSM-5-TR. American Psychiatric Association Publishing, Washington 2022.

2. British Medical Association (BMA): Medicine Betrayed. The Participation of Doctors in Human Right Abuses. Zed Books and British Medical Association, London 1992.

3. Brzeziński T.: Historia medycyny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000.

4. Jaroszewski Z. (red.): Zagłada chorych psychicznie w Polsce 1939–1945. PWN, Warszawa 1993.

5. Krótka historia psychiatrii. W: Oksfordzki podręcznik psychiatrii (red. Semple D., Smyth R., Burns J. i wsp.). Wydawnictwo Czelej Sp. z o.o., Lublin 2007.

6. Michalik G.: Psychiatria w Polsce w latach 1945–1956. Nauka i opieka zdrowotna. Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2021.

7. Nasierowski T.: Aneks. Rys historii psychiatrii w Polsce. W: Shorter E.: Historia psychiatrii. Od zakładu dla obłąkanych po erę Prozacu. WSiP, Warszawa 2005, s. 359–399.

8. Nasierowski T.: Dzieje psychiatrii. W: Psychiatria, t. 1. Urban & Partner, Wrocław 2002.

9. Shorter E.: Historia psychiatrii. Od zakładu dla obłąkanych po erę Prozacu. WSiP, Warszawa 2005.

10. Shorter E.: History of psychiatry. W: Kaplan & Sadock’s Comprehensive Textbook of Psychiatry, wyd. 10 (red. Sadock B.J., Sadock V. A., Ruiz P.). Wolters Kluwer, Philadelpia 2017.

11. Szumowski W.: Historia medycyny. PZWL, Warszawa 1961.

12. Światowa Organizacja Zdrowia. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób dla statystyki śmiertelności i zachorowalności. Rewizja jedenasta (ICD-11). Wersja przedostateczna tłumaczenia 2023; dostępna w internecie: https://rsk3.ezdrowie.gov.pl/resource/structure/icd11/99ICD1/2023-01/mms/details (dostęp: 5.06.2024).

13. Światowa Organizacja Zdrowia. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Rewizja dziesiąta. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania wg ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Kraków–Warszawa 1998.