Pierwsze kontakty polsko-arabskie. Tom I - ebook

Foreword

This is the first volume from the Transfer of Arabic Culture in the Polish History series. The series presents the fields in which the Arabic culture somehow interacted with the Polish culture: from early mediaeval archaeological results of work by a team of researchers from various disciplines, performed as a part of the research programme under the National Humanities Development Programme: Cultural transfer as the transdisciplinary element of the science of intercultural relations, as exemplified by the impact of Arabic culture on the cultural heritage of Poland (Project No. 2bH 15 0156 83 for the years 2016–2019).

The researchers focused on various elements and finds, manuscripts by early Arab travellers, to direct travels by Poles and the memoirs they left, their participation in diplomatic relations with the Arab world, and finally to science, literature, and arts. The project also included studying the role of intermediaries of other ethnic origins in the transfer of the Arabic culture into the Polish culture. The researchers also paid attention to the spiritual sphere, including philosophy, even religion, as well as language and linguistic issues. As one may see, the range of interactions between the Polish and Arabic cultures has been extensive, multidimensional, and multifaceted.

In the opening volume of the series, entitled First Polish-Arab contacts, the authors of particular contributions examine the origins of this cultural transfer: the earliest (indirect) contacts between the Arab and Polish cultures which led to written accounts of Poland and Slavs in Arabic, as well as Arab elements in the material heritage of the Polish culture, e.g. manuscripts, Arab coins, and other archaeological sources.

What introduces the issue of a cultural transfer from the Arab culture into the Polish culture is the development of the early mediaeval manuscripts in Arabic into historical sources concerning Slavdom and Poland. Jacek Adamczyk, a historian, has analysed these manuscripts and the results of his analyses are in the chapter on the early mediaeval Central and Eastern Europe in the eyes of Arab writers. The available accounts of Arab and Arabic-speaking travellers who came to these lands remain a unique source of knowledge about the origins of Poland and its neighbouring countries. While they do not describe strictly historical events, they are still an opportunity to visualise the details of everyday life of the inhabitants of this region in the early Middle Ages; not by showing the realities of that time, but by seeing them through the eyes of individual writers-travellers.

Mustafa Switat, a sociologist, also mentions Arab-Slavic relations, focusing on two accounts of Poland: the first by the Arab geographer Al-Idrisi (Al-Idrīsī), and the second by Ibrahim ibn Yaqub (Ibrāhīm Ibn Ya‘qūb), a Jewish traveller from Andalusia who wrote in Arabic. The author provides a more detailed profile of Ibrahim ibn Yaqub, examining the controversy surrounding ibn Yaqub’s descent, his role as an emissary of Otto I, the purpose of his expedition to Europe, whether the account was about his own or someone else’s journey. The author also presents selected information about Mieszko I’s country that appears in Ibrahim’s account. The paper also deals with the history of critical studies of both accounts, by Tadeusz Lewicki and Tadeusz Kowalski, and their short comparison with the translations of the texts discussed, done by foreign researchers.

Mateusz Wilk, a historian and an Arabist, elaborates on the relations between Al-Andalus and Slavdom (or rather between the Muslim Caliphate of Spain and Central and Eastern Europe). The description of sporadic and difficult contacts serves as the perfect background for the previous depictions of Poland or Central and Eastern Europe presented in the Arabic sources from the early Middle Ages, especially the account of Ibrahim ibn Yaqub. It may seem that his visit to this part of Europe constitutes the only significant event regarding the subject of the project, that is cultural transfer.

Bogusław Zagórski, an Arabist, presents a brief overview of Arab-Muslim elements in the Polish cultural heritage. Zagórski has focused his scientific research on manuscripts written in Arabic, obtained through collecting or international trade. Developed by European Orientalists and published in print, the manuscripts have enriched the global (and Polish) scientific and research output. In the case of Poland, the study of Arabic manuscripts (although not from Polish collections) is a particularly precious source of knowledge about the beginnings of the Polish state; there are few other historical sources providing information on that subject. In contrast, Arabic manuscripts in Polish collections are evidence of Polish-Arab historical relationships, and well-known Polish Orientalists have contributed to their development and collection.

In addition to the manuscripts in Arabic, material traces of the oldest contacts of the West Slavs with the Arab culture are also important. Mateusz Bogucki, an archaeologist and a numismatist, has studied the content of the treasures from the early Middle Ages in this context. While the contacts were indirect and unilateral, it is undeniable is that the West Slavs were active participants in expansive trade in Central and Northern Europe (apart from fur and slaves, they also traded honey, leather, and amber). The nature of the preserved Arabian silver coins, dirhams, was not only monetary; although dirhams did not come directly from the Arab-Muslim world, they did constitute an essential element of Arab origin that influenced the economic development of Poland as well as Central Europe.

What is of crucial importance for the Polish historical and cultural heritage are the numerous finds of the silver dirhams from the 9^(th)–11^(th) century. Their massive amounts have prompted Dariusz Adamczyk, a historian, to investigate the source of their inflow and circulation, in the context of their possible significance to the beginnings of the Polish state. Dirhams reached this area through intermediaries – representatives of the community that had direct contact with the Arab-Muslim empire as a result of trading (this pertains to the trade mentioned above, including furs or slaves). In the country of the Piasts, Arabian silver was a means of payment as well as a political tool for Mieszko I. Based on the analysis, the author has concluded that the relationship between the demand for fur and slaves in the Arab-Muslim empire and the inflow of Arabian silver to Poland is undeniable; besides, this influx significantly contributed to the development of Polish lands.

What complements the research on the circulation of Arabian dirhams is Tomasz Nowakiewicz’s description of early mediaeval imports from the Muslim province found on Polish lands. The author, an archaeologist, divides them into three categories: dirhams, objects made of imported raw materials or using technology that stemmed from the East, and unusual findings, that is individual and non-standard luxury items from the Arab-Muslim world (or referring to the Arab-Muslim tradition). The analysis has focused on the last two groups of discoveries, the objects of non-monetary import, such as vitreous relics (beads), fine crafts and, e.g., containers. It is highly probable that the objects were of Middle Eastern origin or that the technology used to make them was Middle Eastern.

Małgorzata Grupa, an archaeologist, has based her search for Arabic elements (accents) in the material culture of Poland on archaeological sources. She has analysed, among others, a ribbon with a geometric ornament, a piece of fabric with golden thread, and a scrap of silk. The objects were luxury products imported to Poland from southern Europe and Asia, but it is difficult to specify where they had been produced. Dirhams remain the only objects with undoubtedly Middle Eastern origins.

* * *

Since the publication is also intended for readers who are not specialised scholars, this book uses simplified Polish transcription^() for terms of Arabic origin. However, for reasons of clarity, the first occurrence of a particular term includes, in parentheses, the spelling that follows the scientific ISO standards.

The geographical names are written according to the directives of the Committee for Standardisation of Geographic Names from Outside the Republic of Poland.

Agata S. Nalborczyk

Mustafa Switat

Jan TyszkiewiczJacek Adamczyk

Słowianie wschodni i zachodni w oczach wczesnośredniowiecznych pisarzy arabskich (koniec VII–X wiek)^()

Najstarsza faza kontaktów świata muzułmańskiego z Europą Środkową i Wschodnią, w tym z ziemiami polskimi, przypada na ważny czas przekształcania się plemiennego świata Słowian w organizmy państwowe. Z tego okresu pochodzą liczne zabytki archeologiczne odnajdywane na obszarze tych ziem, obejmujące m.in. tysiące monet arabskich. Jednak materiały wykopaliskowe nie dają odpowiedzi na wiele pytań zadawanych przez współczesnych uczonych, nie zawsze też można je interpretować w sposób jednoznaczny. Tym cenniejsze są opisowe źródła arabskie z tego czasu, zwłaszcza w sytuacji generalnie niewielkiej liczby świadectw pisanych, w tym znikomej ilości przekazów sporządzonych przez drugą stronę. Źródła te stały się przedmiotem zainteresowania nauki w XIX wieku, ale arabski język, słabo znany historykom, spowodował, że wprowadzanie ich treści do badań historycznych związane było z pojawianiem się ich tłumaczeń na języki europejskie.

Na gruncie polskim pierwszą poważną pracą była edycja, wraz z tłumaczeniem, fragmentu opisu świata autorstwa Al-Bakriego (Al-Bakrī), zawierająca relację Ibrahima Ibn Jakuba (Ibrāhīm Ibn Ya‘qūb) z podróży do Europy Środkowej, opublikowana przez Tadeusza Kowalskiego w 1946 roku^(). W roku 1956 Tadeusz Lewicki zainicjował szeroko pomyślaną serię wydawniczą Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny z przekazami zawierającymi wiadomości na temat szeroko pojętej Europy Środkowej i Wschodniej – od północnych krańców kontynentu (w zasadzie poza Skandynawią) po północną granicę Bizancjum, Kaukaz, Morza: Czarne i Kaspijskie oraz od Łaby po Ural. Lewicki włączył także do serii niektóre wiadomości poświęcone Słowianom przebywającym w krajach islamu. Obok edycji tekstów arabskich, wprowadzono też ich tłumaczenia na język polski (w tomie pierwszym także na łacinę) oraz obszerne komentarze wydawcy, niekiedy mające formę niedużych artykułów na temat zagadnień poruszanych przez autorów źródeł. Szeroko zarysowany obszar badań wydawca uzasadnił obawą przed pominięciem informacji na temat Słowian zamieszkujących w sąsiednich krajach, jak też tym, że otoczenie Słowian wpływało na ich kulturę, a zatem należało je poznać^().

Lewicki publikował źródła wraz z grupą współpracowników, która w 1954 roku uzyskała formalny status Zakładu Numizmatyki przy Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN (zadaniem Zakładu było także badanie monet arabskich, odnajdywanych w Polsce), a po różnych przekształceniach, od roku 1972 – Pracowni Źródeł Orientalnych i Numizmatyki w ramach Instytutu Filologii Orientalnej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zespół ten wydał cztery tomy w tej serii, jako ostatnia ukazała się relacja Ibn Fadlana (Ibn Faḍlān) z podróży do Bułgarii Kamskiej, a później indeksy do opublikowanych woluminów. Edycja nie została zakończona do śmierci Lewickiego w 1992 roku i potem nie ukazały się już dalsze tomy. W roku 2012 Urszula Lewicka-Rajewska opublikowała tłumaczenie fragmentu Złotych łąk Al-Masudiego (Al-Mas‘ūdī), poświęconego pogańskim świątyniom Słowian, wraz z obszernym komentarzem^().

Równolegle z aktywnością edytorską, zawartość źródeł arabskich była udostępniana w postaci opracowań poświęconych dziejopisarstwu muzułmanów w średniowieczu. Tę grupę prac zapoczątkował sam Lewicki krótko przed II wojną światową, a jej zwieńczeniem jest synteza Urszuli Lewickiej-Rajewskiej o przedstawieniu Słowian, a także sąsiadujących z nimi Rusów, Bułgarów kamskich i Burtasów, w średniowiecznych źródłach arabskich^().

Pod koniec zeszłego wieku Jerzy Hauziński wskazał na potrzebę kontynuowania badań nad źródłami arabskimi, a zwłaszcza sporządzenia nowej edycji relacji Ibrahima Ibn Jakuba^(). Paradoksalnie, wynikiem tego wystąpienia było krótkotrwałe ożywienie prac związanych z tym przekazem przez uczonych broniących edycji Kowalskiego^(), skupionych wokół jego ucznia, Andrzeja Zaborskiego. Rozwiązanie Pracowni Źródeł Orientalnych i Numizmatyki przez władze UJ w roku 2012 i śmierć Zaborskiego dwa lata później utrudniły kontynuowanie prac nad wydawaniem wczesnośredniowiecznych źródeł arabskich^().

Wspomniana synteza Lewickiej-Rajewskiej ukazuje zarówno bogactwo wiadomości poświęconych Słowianom, zawartych w źródłach arabskich, jak i ograniczenia związane z korzystaniem z nich, przede wszystkim niemożność odniesienia dużej ich części do konkretnych miejsc i dat. Autorka wskazała dwie przyczyny tego stanu: okazywanie przez pisarzy muzułmańskich większego zainteresowania zjawiskom „długiego trwania” (wierzenia religijne, handel, przyroda itp.), niż jednostkowym wydarzeniom polityczno-wojskowym, oraz fakt, że większość zachowanych przekazów stanowią dzieła uczonych erudytów, powtarzających, często bez podania źródła, wcześniejsze relacje i teksty pisane, nieraz pochodzące z różnych okresów^(). Uczona przedstawiła obraz Słowian według klucza problemowego. Obraz ten jest raczej statyczny, co poniekąd przeczy ustaleniom wielu badaczy, podkreślających duże nasilenie zmian w praktycznie wszystkich dziedzinach życia, którym podlegali Słowianie we wczesnym średniowieczu.

W niniejszej pracy postanowiłem skupić się nie na samym obrazie Słowian, lecz na jego przemianach w źródłach arabskich: co Arabowie wiedzieli, co ich interesowało, jak zmieniały się te zainteresowania i dlaczego. Ważne jest także rozważenie przyczyn zaniku zainteresowania Arabów Słowianami w drugiej połowie X wieku. Dlatego, pomijając kwestie położenia kraju Słowian i problem ich praprzodka, zdecydowałem się przedstawić poszczególne przekazy w kolejności chronologicznej. Podstawą źródłową pracy jest ponad 20 takich przekazów (będę je prezentował w trakcie dalszego wywodu), a więc liczba niemała w warunkach wczesnego średniowiecza. Źródła te przetrwały do naszych czasów w postaci kopii, nieraz względnie późnych (niekiedy nawet nowożytnych), częściowo włączonych do tekstów późniejszych pisarzy. Fakt ten dowodzi, że zawarte w nich wiadomości nie pozostawały „własnością” autorów, lecz krążyły w świecie muzułmańskim, tworząc w nim wizerunek Słowian. Oczywiście należy pamiętać, że przedstawiony obraz nie będzie pełny z powodu zarówno wspomnianego przez Lewicką-Rajewską faktu zapisywania wiadomości przez uczonych z pewnym opóźnieniem w stosunku do czasu, gdy pojawiły się w świecie arabskim, jak i zaginięcia części ich dzieł. Jest to widoczne m.in. u Al-Masudiego, który opisując Słowian, powoływał się na swoje prace podające więcej szczegółów, które jednak nie przetrwały. Zarazem niezachowanie się tych prac sugeruje, że zawarte w nich wiadomości nie stały się trwałą częścią obrazu Słowian w świecie arabskim.

Chronologiczny zasięg niniejszego artykułu obejmuje okres od pojawienia się w źródłach arabskich pierwszej wzmianki o Słowianach (koniec VII wieku) do trzeciej ćwierci X stulecia, po której nastąpiło wyraźne zmniejszenie się zainteresowania pisarzy muzułmańskich gromadzeniem informacji na ich temat. Jeśli chodzi o granice terytorialne, nikła (tylko jeden opis) liczba źródeł odnosząca się do ziem polskich powoduje, że do rozważań zostały włączone także informacje poświęcone sąsiednim krajom słowiańskim – ziemiom późniejszej Rusi, Połabiu, Czechom, Słowianom regionu Karpat – cechującym się podobną kulturą i poziomem organizacji społecznej oraz politycznej. Pominąłem natomiast bałkański odłam tego ludu, którego rozwój, głównie pod wpływem bizantyńskim, odbywał się nieco innymi drogami. Część źródeł, zwłaszcza starsze z nich, opisują Słowian przebywających w krajach muzułmańskich bez podania kraju ich pochodzenia. W takich sytuacjach uwzględniłem świadectwa zawierające ich charakterystykę, pominąłem natomiast zasadniczo wiadomości dotyczące ich aktywności politycznej i wojskowej, w tym służby w „słowiańskich” wojskach władców arabskich. Już w dawniejszych badaniach zauważono, że arabski termin As-Sakaliba (Aṣ-Ṣaqāliba), oznaczający Słowian, stał się w IX–X wieku określeniem niewolników, a także ich specyficznej grupy – kastratów, mógł też oznaczać zasymilowanych potomków Słowian^(). Ponadto pisarze arabscy niekiedy zaliczali do Słowian okoliczne ludy niesłowiańskie. Warto się będzie zastanowić nad przyczynami tego zjawiska.

Wobec nieznajomości przeze mnie języka arabskiego, niniejsza praca opiera się na tłumaczeniach dokonanych przez wydawców: wspomnianych Tadeusza Kowalskiego i Tadeusza Lewickiego; w przypadku źródeł niemających polskiego tłumaczenia sięgnąłem do dostępnych tłumaczeń na języki europejskie. Pomijam w tym miejscu bliższe omówienie źródeł i ich autorów; podstawowe wiadomości na ich temat znajdują się przy poszczególnych tekstach, ich bliższe charakterystyki – w literaturze przedmiotu^(). W tym miejscu warto jedynie wspomnieć, że prawie wszyscy przywołani pisarze pochodzą ze wschodniej części ziem muzułmańskich (od Iraku po Azję Centralną), tylko jeden z arabskiej strefy Półwyspu Iberyjskiego. Wielu z nich wywodziło się ze środowisk perskich lub centralnoazjatyckich, na co wskazują niektóre przydomki, jeden był Arabem wyznającym chrześcijaństwo, jeden potomkiem murzyńskiego wyzwoleńca, jeden być może miał korzenie greckie, a jeden był Żydem lub, co bardziej prawdopodobne, muzułmaninem żydowskiego pochodzenia. Łączył ich arabski język, w którym tworzyli, w mniejszym lub większym stopniu determinujący możliwości pozyskiwania przez nich informacji oraz umożliwiający obieganie ich dzieł w całym świecie muzułmańskim. Należeli do elit społecznych swojego kręgu kulturowego i opisywali obce kraje z jego perspektywy. Stąd, mimo różnic pochodzenia, będę ich określał zamiennie mianem pisarzy arabskich lub muzułmańskich.

Korzystanie z wczesnośredniowiecznych źródeł arabskich jest związane z kilkoma specyficznymi trudnościami. Pierwsza, o której wspomniałem, to bariera językowa – podobnie jak większość mediewistów muszę korzystać z tłumaczeń źródeł na języki europejskie. Jednak nawet dla badaczy orientalistów problemem jest terytorialne i chronologiczne zróżnicowanie języka arabskiego, a także zniekształcenia tekstów, związane z zapisywaniem obcych arabszczyźnie określeń słowiańskich. Nazwy te są zapisywane alfabetem spółgłoskowym, co rodzi dodatkowe problemy z ich odczytywaniem. Kolejną kwestią jest wspomniana wyżej nieścisłość używanej terminologii (np. wspomnianego już słowa As-Sakaliba). Dalsze problemy są związane ze slawizacją Rusów/Rusinów – trudno jednoznacznie stwierdzić, w jakim zakresie reprezentowali oni Słowian wschodnich. Na to wszystko nakładają się błędy późniejszych kompilatorów, włączających wczesnośredniowieczne opisy bądź ich fragmenty do swych dzieł, a także kopistów, wszystkie bowiem omawiane teksty dotrwały do naszych czasów w postaci kopii, niekiedy relatywnie późnych i nie zawsze dobrze zachowanych^(). Mimo to wspomniane źródła są warte analizy zarówno z powodu zawartych w nich nieznanych skądinąd informacji, jak i dlatego, że przedstawiają Słowian i ich ziemie w bardzo ważnym dla nich okresie historii.

Problemem specyficznym dla polskiego autora jest niejednolitość zapisów terminów arabskich. Niekiedy wynika ona z różnego odczytywania imion autorów źródeł (np. imię Ibn Rusty jest odczytywane jako Ibn Rustah lub z perska Ibn Roste, a nawet błędnie Ibn Dasta), kiedy indziej jest wynikiem nie zawsze konsekwentnego spolszczania zapisów poszczególnych terminów. Tutaj cytujemy wyrazy arabskie w standardowej pisowni spolszczonej, lecz przy pierwszym wystąpieniu podajemy też zapis w ścisłej transliteracji naukowej. Zgodnie z regułą przyjętą przez Lewickiego, uzupełnienia tekstów źródeł (zarówno wydawców, jak i moje) zostały wyróżnione nawiasami kwadratowymi, natomiast objaśnienia – okrągłymi. Opuszczenia zaznaczone są znakiem .

------------------------------------------------------------------------

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

------------------------------------------------------------------------