Pierwszy i Drugi List do Tesaloniczan - ebook

_Serdecznie dziękujemy Darczyńcom, którzy wsparli wydanie_ Katolickiego Komentarza do Pisma Świętego_._

_Wspólnie oddajemy do rąk Czytelników publikację mądrą i przydatną. Bez Waszej pomocy nie byłoby możliwe wydanie Komentarza w tak pięknej i funkcjonalnej formie. Dzielimy się z Wami radością z faktu, że zasięg tej publikacji jest znacznie większy od tego, który moglibyśmy osiągnąć, gdybyście nie włączyli się w to dzieło. Ponadto dzięki Waszej hojności cena zakupu niniejszego egzemplarza jest niższa o blisko 25 złotych, za co dziękujemy z całego serca! Postaramy się Wam odwdzięczyć w naszej modlitwie. _

_Prosimy również Was, drodzy Czytelnicy, byście pamiętali o sponsorach wydania wówczas, gdy stajecie na modlitwie wobec Słowa, którego sens i głębię możecie lepiej poznawać dzięki Komentarzom. _

_W imieniu Wydawnictwa W drodze_

Tomasz Grabowski OPWSTĘP OD REDAKTORÓW SERII

_Kościół miał zawsze we czci Pisma Boże, podobnie jak samo Ciało Pańskie (…). Trzeba więc, aby całe nauczanie kościelne (…) żywiło się i kierowało Pismem Świętym. Albowiem w księgach świętych Ojciec, który jest w niebie, spotyka się miłościwie ze swymi dziećmi i prowadzi z nimi rozmowę. Tak wielka zaś tkwi w słowie Bożym moc i potęga, że jest ono dla Kościoła podporą i siłą żywotną, a dla synów Kościoła utwierdzeniem wiary, pokarmem duszy oraz źródłem czystym i stałym życia duchowego._

Sobór Watykański II, _Dei Verbum_, 21

_Czy serce nie pałało w nas, kiedy rozmawiał z nami w drodze i Pisma nam wyjaśniał?_

Łk 24,32

Seria _Katolicki Komentarz do Pisma Świętego_ (Catholic Commentary on Sacred Scripture) powstała, by pomóc w posłudze Słowa Bożego w życiu i misji Kościoła. Od czasów Soboru Watykańskiego II wśród katolików narasta głód dogłębnego badania Pisma, w sposób odsłaniający jego związki z liturgią, ewangelizacją, katechezą, teologią oraz życiem osobistym i wspólnotowym. Seria ta odpowiada na to pragnienie, dostarczając przystępne, a zarazem treściwe komentarze do każdej księgi Nowego Testamentu, opierające się zarówno na najlepszych współczesnych badaniach biblijnych, jak i na bogatym skarbcu tradycji Kościoła. W tomach tych chcemy przekazać wiedzę naukową oświeconą światłem wiary, jesteśmy bowiem przekonani, że ostateczny cel egzegezy biblijnej stanowi odkrycie tego, co Bóg objawił i co wciąż do nas mówi przez święte teksty. Podstawowymi dla naszego podejścia są zasady, jakich nauczał Sobór Watykański II: po pierwsze, wykorzystywanie historiograficznych i literackich metod w celu odkrycia tego, co zamierzali przekazać autorzy biblijni; po drugie, oparta na modlitwie teologiczna refleksja, pozwalająca zrozumieć święty tekst „w tym samym Duchu, w jakim został napisany” – czyli w kontekście treści i jedności całego Pisma, żywej tradycji Kościoła i analogii wiary (_Dei Verbum_, __ 12).

_Katolicki Komentarz do Pisma Świętego_ jest skierowany do tych, którzy są zaangażowani w posługę duszpasterską lub się do niej przygotowują, oraz do innych osób zainteresowanych badaniem Pisma w celu głębszego zrozumienia swej wiary, dostarczenia pokarmu dla życia duchowego lub dzielenia się Dobrą Nowiną z innymi. Mając to na uwadze, autorzy koncentrują się raczej na tym, jakie znaczenie ma ten tekst dla wiary i dla życia, niż na technicznych zagadnieniach zajmujących naukowców; wyjaśniają też Biblię językiem codziennym, niewymagającym przekładania na język nauczania i katechezy. Choć seria ta jest napisana z perspektywy wiary katolickiej, autorzy korzystają też z interpretacji proponowanych przez badaczy protestanckich i prawosławnych, żywiąc nadzieję, że tomy te posłużą również chrześcijanom innych tradycji.

Szereg udogodnień ma uczynić te komentarze możliwie najbardziej użytecznymi. W każdym tomie wykorzystano tekst biblijny zaczerpnięty z New American Bible Revised Edition (NABRE), które to tłumaczenie zostało zatwierdzone do liturgicznego użytku w Stanach Zjednoczonych1. By pomóc czytelnikom korzystającym z innych tłumaczeń, wskazano i wyjaśniono najważniejsze różnice między NABRE i innymi często używanymi tłumaczeniami (RSV, NRSV, JB, NJB i NIV)2. Po każdym fragmencie tekstu biblijnego zamieszczono listę odnośników do odpowiednich innych ustępów Pisma, punktów _Katechizmu Kościoła katolickiego_ i miejsc, w których dany fragment został wykorzystany w rzymskim _Lekcjonarzu_. Potem następuje egzegeza, mająca w jasny i interesujący sposób wyjaśnić zarówno oryginalny, historyczny kontekst, jak i jego nieprzemijające znaczenie dla chrześcijan. Sekcja _Rozważanie i zastosowanie praktyczne_ ma pomóc chrześcijańskim czytelnikom odnieść Pismo do własnego życia – odpowiada na pytania podnoszone przez dany tekst, proponuje jego duchową interpretację zaczerpniętą z chrześcijańskiej tradycji i dostarcza sugestii co do jego wykorzystania w katechezie, kaznodziejstwie czy innych formach posługi duszpasterskiej.

W całym tomie rozproszone są wyróżnione teksty zatytułowane _Tło biblijne_, podające informacje historyczne, literackie lub teologiczne, oraz _Żywa tradycja_, w których znajdują się adekwatne teksty z pobiblijnej tradycji chrześcijańskiej, w tym cytaty z dokumentów kościelnych oraz z pism świętych i ojców Kościoła.

W każdym tomie zamieszczono mapy, a także słowniczek, w którym wyjaśniono zarówno najważniejsze pojęcia z tekstów biblijnych, jak i terminy odnoszące się do teologii i egzegezy – oznaczono je w komentarzu za pomocą krzyża (†)3. By tomy te były jeszcze bardziej użyteczne, uwzględniono w nich listę proponowanych źródeł bibliograficznych, indeks tematów duszpasterskich oraz indeks informacji zawartych w wyróżnionych tekstach (_Tło biblijne_ i _Żywa tradycja_). Dalsze źródła, w tym pytania do osobistego rozważania lub do dyskusji, można znaleźć na stronie serii: www.CatholicScriptureCommentary.com.

Naszym pragnieniem i przedmiotem modlitw jest to, by tomy te były użyteczne, tak „by słowo Pańskie szerzyło się i rozsławiało” (2 Tes 3,1) coraz bardziej w Kościele i na całym świecie4.

Peter S. Williamson
Mary Healy
Kevin PerrottaSKRÓTY I OZNACZENIA

† oznacza, że definicja danego pojęcia pojawia się w słowniczku

AB _Anchor Bible_

ACCS 9 _Ancient Christian Commentary on Scripture, New Testament_, 9, _Colossians,_ _1–2 Thessalonians, 1–2 Timothy, Titus, Philemon_, red. Peter Gorday, InterVarsity, Downers Grove 2000

ANTC _Abingdon New Testament Commentaries_

BBC _Blackwell’s Bible Commentaries_

BDAG _A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature_, red. Frederick William Danker, wyd. 3, University of Chicago Press, 2000; tekst oparty na _Walter Bauer’s Griechisch-Deutches Wörterbuch_, wyd. 6

BH _Biblia Hebrajska_

BT _Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia_, wyd. 5, Pallottinum, Poznań 2005

BZNW _Beihefte zur Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft_

CBQ „Catholic Biblical Quarterly”

CCSS _Catholic Commentary on Sacred Scripture_, Baker Academic, Grand Rapids 2008–2019

EBib _Études Bibliques_

ESV _English Standard Version_

FC _Fathers of the Church_

HTR „Harvard Theological Review”

IBC _Interpretation: A Bible Commentary for Teaching and Preaching_

ICG _Inscriptiones Christianae Graecae_, red. Cilliers Breytenbach et al., Edition Topoi, Berlin 2016

IG _Inscriptiones Graecae_, Editio Minor, de Gruyter, Berlin 1924–

JBL „Journal of Biblical Literature”

JSNT „Journal for the Study of the New Testament”

JSPHL „Journal for the Study of Paul and His Letters”

JTS „Journal of Theological Studies”

Katechizm, KKK _Katechizm Kościoła katolickiego_, Poznań 2002

LEC _Library of Early Christianity_

Lekcjonarz _Lekcjonarz mszalny_

LNTS _Library of New Testament Studies_

LSJ Henry George Liddell, Robert Scott, Henry Stuart Jones, _A Greek-English Lexicon_, wyd. 9 uzupełnione, Clarendon, Oxford 1996

LXX _Septuaginta_

MM James Hope Moulton, George Milligan, _The Vocabulary of the Greek Testament_, London 1930; reprint, Hendrickson, Peabody 1997

NABRE _New American Bible Revised Edition_, Washington 2010

NCBC _New Century Bible Commentary_

NCC _New Covenant Commentary_

NICNT _New International Commentary on the New Testament_

NIV _New International Version_

NovT _Novum Testamentum_

NPNF1 _Nicene and Post-Nicene Fathers_, seria 1

NRSV _New Revised Standard Version_

NTL _New Testament Library_

NTS _New Testament Studies_

PG _Patrologia Graeca_ , red. J.-P. Migne, 162 tomy, Paris, 1857–1886

RIChrM _Recueil des inscriptions chrétienne de Macédoine, du_ III_e_ _au_ VI_e_ _siècle_, red.Denis Feissel, Boccard, Paris 1983

RSV _Revised Standard Version_

SP _Sacra Pagina_

SPNPT _Studies in Platonism, Neoplatonism, and the Platonic Tradition_

StPatr _Studia Patristica_

TDNT _Theological Dictionary of the New Testament_, red. Gerhard Kittel, Gerhard Friedrich, przeł. Geoffrey W. Bromiley, 10 tomów, Eerdmans, Grand Rapids 1974–2006

TS _Theological Studies_

TynBul „Tyndale Bulletin”

w. werset

WUNT _Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament_

ZNW _Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche_

Księgi Starego Testamentu

Rdz Księga Rodzaju

Wj Księga Wyjścia

Kpł Księga Kapłańska

Lb Księga Liczb

Pwt Księga Powtórzonego Prawa

Joz Księga Jozuego

Sdz Księga Sędziów

Rt Księga Rut

1 Sm 1 Księga Samuela

2 Sm 2 Księga Samuela

1 Krl 1 Księga Królewska

2 Krl 2 Księga Królewska

1 Krn 1 Księga Kronik

2 Krn 2 Księga Kronik

Ezd Księga Ezdrasza

Ne Księga Nehemiasza

Tb Księga Tobiasza

Jdt Księga Judyty

Est Księga Estery

1 Mch 1 Księga Machabejska

2 Mch 2 Księga Machabejska

Hi Księga Hioba

Ps Księga Psalmów

Prz Księga Przysłów

Koh Księga Koheleta

Pnp Pieśń nad Pieśniami

Mdr Księga Mądrości

Syr Mądrość Syracha

Iz Księga Izajasza

Jr Księga Jeremiasza

Lm Lamentacje

Ba Księga Barucha

Ez Księga Ezechiela

Dn Księga Daniela

Oz Księga Ozeasza

Jl Księga Joela

Am Księga Amosa

Ab Księga Abdiasza

Jon Księga Jonasza

Mi Księga Micheasza

Na Księga Nahuma

Ha Księga Habakuka

So Księga Sofoniasza

Ag Księga Aggeusza

Za Księga Zachariasza

Ml Księga Malachiasza

Księgi Nowego Testamentu

Mt Ewangelia wg św. Mateusza

Mk Ewangelia wg św. Marka

Łk Ewangelia wg św. Łukasza

J Ewangelia wg św. Jana

Dz Dzieje Apostolskie

Rz List do Rzymian

1 Kor 1 List do Koryntian

2 Kor 2 List do Koryntian

Ga List do Galatów

Ef List do Efezjan

Flp List do Filipian

Kol List do Kolosan

1 Tes 1 List do Tesaloniczan

2 Tes 2 List do Tesaloniczan

1 Tm 1 List do Tymoteusza

2 Tm 2 List do Tymoteusza

Tt List do Tytusa

Flm List do Filemona

Hbr List do Hebrajczyków

Jk List św. Jakuba

1 P 1 List św. Piotra

2 P 2 List św. Piotra

1 J 1 List św. Jana

2 J 2 List św. Jana

3 J 3 List św. Jana

Jud List św. Judy

Ap Apokalipsa św. JanaWSTĘP DO PIERWSZEGO I DRUGIEGO LISTU DO TESALONICZAN

Pierwszy List do Tesaloniczan

Pierwszy List do Tesaloniczan jest najprawdopodobniej najstarszym zachowanym listem i w istocie najstarszym zachowanym tekstem chrześcijańskim, ale św. Paweł, którego spotykamy na jego kartach, jest już doświadczonym apostołem1. Zanim napisał którykolwiek ze swoich listów, które uczyniły go sławnym, spędził lata, nauczając Ewangelii na wschodzie cesarstwa rzymskiego. Około roku 49 Paweł rozpoczyna nowy okres swojej misyjnej aktywności, wyruszając w podróż na zachód, która zaprowadzi go do rzymskiej prowincji Macedonii. Podróżując Via Egnatia, drogą prowadzącą z Bizancjum do wybrzeża Adriatyku, przybywa do Filippi, gdzie znajduje Kościół w samym środku znaczącego sporu (1 Tes 2,12). Następnie udaje się na południowy wschód do stolicy Macedonii, ruchliwego portu w Tesalonice.

Tesalonika (Thessalonikē w starogreckim, Thessaloniki w nowogreckim, dziś Saloniki) została założona w 316 albo 315 roku przed Chr. przez Kasandra, jednego z macedońskich wodzów, który walczył o kontrolę nad częściami imperium Aleksandra Wielkiego po jego śmierci w roku 3232. Położona na naturalnym wybrzeżu Zatoki Termajskiej Morza Egejskiego i z Via Egnatia, dającą dość łatwy dostęp do wschodu i zachodu, Tesalonika stała się ożywionym centrum handlu i pozostaje takim po dziś dzień. Serie przemyślnych politycznych decyzji prowadziły do tego, że miasto cieszyło się bliską więzią z Rzymem i jego władcami. Rzym przekazał Tesalonice pewien stopień niezależności jako tak zwanemu wolnemu miastu, a ono odwdzięczało się Rzymowi za jego hojność, uznając i czcząc rzymskich bogów – włączając w to cesarzy. Do czci wszystkiego, co rzymskie, różnorodni mieszkańcy miasta dodawali kult greckiej i egipskiej boskości3. Przebywając w Tesalonice, Paweł i jego towarzysze Sylwan i Tymoteusz pracowali na swoje utrzymanie (1 Tes 2,5–9) i nauczali o „żywym i prawdziwym Bogu” i Panu Jezusie, który został ukrzyżowany, ale zmartwychpowstał i wróci, triumfując (1,9–10). Część mieszkańców dała się przekonać i powstała wspólnota Tesaloniczan. W stosunkowo krótkim czasie – przypuszczalnie po kilku miesiącach – Paweł i jego towarzysze byli zmuszeni opuścić miasto (1 Tes 2,17)4. Według Dziejów Apostolskich (17,5–10) uchodzili pod osłoną nocy po tym, jak zostali oskarżeni o bunt przeciwko cezarowi. Apostoł wraz z towarzyszami poszli do Berei i do Aten, ale przez cały ten czas Paweł czuł, że było zbyt wcześnie, by pozostawić początkującą wspólnotę. Ci sami ludzie, którzy zmusili go do opuszczenia miasta, zagrażali nawróconym i Paweł martwił się, że mogą porzucić wiarę (1 Tes 3,5). Kilkakrotnie próbował wrócić, by ich wesprzeć, ale bez skutku (2,18). A zatem przebywając wciąż w Atenach, zdecydował się w swoje miejsce wysłać do Tesaloniki Tymoteusza (3,1–2). Gdy Tymoteusz powrócił, przyniósł dobre wieści: Kościół w Tesalonice przetrwał prześladowania i śmierć kilku jego członków i dalej trwał mocno w wierze (3,6–9; 4,13–18). Paweł uradowany odpowiedział, pisząc list, który późniejsza tradycja nazwie „Pierwszym Listem do Tesaloniczan”5.

W liście Paweł stara się dopełnić wszystkich tych rzeczy, których dokonałby osobiście, gdyby mógł przyjść do Tesaloniki: ponownie nawiązać przyjaźnie, podnieść na duchu załamanych, nawoływać ich do większej wierności w określonych obszarach i dawać nowe wskazówki odnośnie do losu tych, którzy zmarli przed powrotem Pana. W pewnym miejscu Paweł przechodzi do modlitwy, która jest doskonałym streszczeniem celu Pierwszego Listu do Tesaloniczan jako całości:

Drogę naszą do was niech utoruje sam Bóg, Ojciec nasz, i Pan nasz, Jezus! A Pan niech pomnoży was liczebnie i niech spotęguje waszą miłość nawzajem do siebie i do wszystkich, jaką i my mamy do was; aby serca wasze utwierdzone zostały w nienagannej świętości wobec Boga, Ojca naszego, na przyjście Pana naszego, Jezusa, wraz ze wszystkimi Jego świętymi (1 Tes 3,11–13).

Wprost i nie wprost modlitwa ta dotyka czterech głównych spraw zawartych w liście:

1._Wyraz uczuć_. Modlitwa ukazuje uczucie Pawła, którym darzył Tesaloniczan, i jego nadzieje, że do nich powróci. Z wyjątkiem zapewne Listu do Filipian żaden z listów Pawła nie jest tak ciepły i pełen uczuć, jak Pierwszy List do Tesaloniczan. Jedną z manifestacji tej więzi jest żywy język rodzinny. Apostoł Narodów jest znany z tego, że zwraca się do członków swoich Kościołów jako do członków rodziny („bracia”), ale Pierwszy List do Tesaloniczan zawiera o wiele większe nagromadzenie tego języka i najżywsze rodzinne metafory (zob. komentarz do 1 Tes 2,9–12). Paweł zwraca się oczywiście do nich jako do braci, ale przedstawia im się także jako ojciec albo matka, która opiekuje się dziećmi (2,7–11). Porównuje doświadczenie rozłąki z Tesaloniczanami do bycia osieroconym (2,17). W sensie praktycznym pomaga im ujrzeć się częścią nowej rodziny, czegoś, co niesie ukojenie pośród prześladowań ze strony innych mieszkańców miasta.

2._Skupienie się na wzrastaniu nawróconych w miłości i świętości_. Choć Paweł jest zadowolony z postępów Tesaloniczan (1 Tes 1,8), czuje, że są braki w ich wierze (3,10), miejsca, w których potrzebują dodatkowego pouczenia czy zachęty, by pomóc im stać się „nienagannie świętymi” (3,13). W liście poruszonych jest wiele tematów, ale najważniejsze to czystość (4,2–8), samodzielność (4,9–12) i smutek (4,13–18)6.

3._Pouczenie o powrocie Pana i zmartwychwstaniu umarłych_. Modlitwa, by Tesaloniczanie byli „nienagannie świętymi”, gdy przyjdzie Pan, ukazuje †eschatologiczną treść listu. Misyjne nauczanie Pawła w Tesalonice mocno akcentuje to, co można by nazwać tematami „adwentowymi” (zob. komentarz do 1 Tes 4,15), uwypuklając konieczność bycia przygotowanym na przyjście Pana. Po tym, gdy Paweł opuścił Tesalonikę, zmarł jeden mieszkaniec lub nawet kilkoro i nowi wierzący nie wiedzą teraz, jak pogodzić tę niepokojącą rzeczywistość z nową wiarą, zapewne dlatego, że uznali, iż wszyscy będą żyć, by ujrzeć powrót Pana. W odpowiedzi Paweł daje kolejne pouczenia, wyjaśniając, że ci, którzy umierają przed przyjściem Pana, nie zostaną skrzywdzeni (4,13–18; zob. też 5,1–11).

4._Pouczenie o oczekiwaniu prześladowań_. Nie ma w modlitwie bezpośredniej wzmianki o prześladowaniach, ale rzeczywistość przeciwstawiania się wierze przenika kontekst całego listu i stoi za Pawłowym pragnieniem powrotu do Tesaloniki. Prześladowanie zmusiło go do opuszczenia miasta i jest co najmniej w części powodem tego, dlaczego Paweł martwi się, że wierzący Tesaloniczanie mogą upaść w czasie jego nieobecności (1 Tes 3,3). Nawet jeśli jest odrobinę hiperboli w opisach „wielkiego ucisku” (1,6) i „wielkiego utrapienia” (2,2), cokolwiek zaszło, było na tyle poważne, by zmusić go do opuszczenia miasta i sprawić, że martwi się, iż nowo nawróceni mogą upaść. Nie ma oficjalnego, systematycznego przeciwstawiania się chrześcijaństwu w tym czasie, ale nietrudno wyobrazić sobie, dlaczego nauczanie Pawła mogło wydawać się wichrzycielstwem. Określa on nawróconych jako byłych pogan (1,9)7. Porzucając bogów ich rodzin i miasta, nowi chrześcijanie wydawali się zapewne dziwni, bezbożni i nielojalni. Zagrożone były więzi rodzinne i zawodowe. Zwykłe czynności, jak udział w posiłkach, mogły stać się polem potencjalnego konfliktu, ponieważ mięso było zwykle poświęcane bogu, zanim je zjadano8. Według Dziejów Apostolskich wielu mieszkańców Tesaloniki przeciwstawiało się Pawłowi i jego towarzyszom, sądząc, że ci podburzają ludzi do buntu, występują przeciwko dekretom cezara i utrzymują że Jezus, a nie cezar, jest prawdziwym królem (17,6–7). Paweł nie był zainteresowany zbrojnym konfliktem z Rzymem (zob. Rz 13,1–7), ale możliwe, że ci, którzy uważali, iż działania takie jak przysięganie wierności bogom Rzymu stanowią istotę dobrego obywatela, odbierali jego nauczanie jako buntownicze9. Podczas pobytu w Tesalonikach Paweł nauczał nowo nawróconych, by oczekiwali prześladowań (zob. 1 Tes 3,3), a później zachęcał ich, przypominając, że w swoich cierpieniach stają się jak Jezus (1,6). Równocześnie rozumiał aż nadto dobrze, że czasem wierzący załamują się poddani uciskowi, więc z niepokojem ofiarowywał wsparcie.

Drugi List do Tesaloniczan

Z wyjątkiem kilku przypadków w wieku XIX Pawłowe autorstwo Pierwszego Listu do Tesaloniczan nigdy nie było kwestionowane10. W przeciwieństwie do tego wielu badaczy Nowego Testamentu ma poważne wątpliwości w odniesieniu do autorstwa Drugiego Listu do Tesaloniczan i tylko około połowa z nich jest przekonana, że autorem jest Paweł11. Podczas gdy naukowcy żywo dyskutują nad tym tematem, wierzący często mało interesują się tą sprawą i nie są skłonni zajmować się autorstwem biblijnych ksiąg. Godni zaufania profesorowie traktują serio przypuszczenia, że dana księga biblijna mogła być napisana przez kogoś innego niż osoba tradycyjnie uznawana za autora. Są jednak istotne powody dla poważnego podnoszenia kwestii autorstwa i nieodrzucaniu ich bez zastanowienia. Przede wszystkim nigdy nie jest dobrze odrzucać argumenty podniesione w dobrej wierze bez właściwego ich wysłuchania albo osłaniać czyjeś opinie przed krytyczną analizą. Choć dzisiejsze czasy przyniosły niespotykaną falę poszukiwań autorstwa biblijnych ksiąg, to w istocie uczeni chrześcijańscy zgłębiali te kwestie od czasów starożytnych. Przedstawię najpierw dwa główne scenariusze, które badacze proponują odnośnie do autorstwa Drugiego Listu: pierwszy obstaje za autorstwem Pawła, drugi – za autorstwem któregoś z jego uczniów, admiratora zafascynowanego nauką Apostoła Narodów12, a następnie zamieszczę krótką ocenę argumentów.

Scenariusz 1: Autorem jest Paweł

W krótkim czasie po wysłaniu Pierwszego Listu – być może kilka miesięcy później – doszły do Pawła wieści, że Tesaloniczanie padli ofiarą innego eschatologicznego złudzenia. Podczas gdy dawniej martwili się o tych, którzy zmarli przed †paruzją – to znaczy przed powrotem Pana – teraz wierzyli, że paruzja już nastąpiła i że oni nie dostrzegli jej przyjścia (2 Tes 2,1–2). Co więcej, niektórzy członkowie wspólnoty przestawali pracować wbrew wcześniejszym wskazówkom Pawła (3,6–15; zob. 1 Tes 4,9–12). I co najważniejsze, nawróceni nadal doświadczali prześladowań (2 Tes 1,4–12). W odpowiedzi Paweł wysłał szybko list, który znamy jako Drugi List. Zawierające zaledwie trzy rozdziały, to krótkie pismo podejmuje wszystkie problemy, które wymagały odpowiedzi, autor tylko gdzieniegdzie pisze Tesaloniczanom o tym, co już zostało powiedziane, nie wyjaśnia wszystkiego od nowa (2,5). Ponieważ list został napisany wkrótce po Pierwszym Liście, ma podobny język i budowę.

Scenariusz 2: Autorem nie jest Paweł

W pierwszym lub kolejnych pokoleniach po śmierci Pawła jego uczeń chciał rozszerzyć myśl apostoła na nową sytuację. Używając Pierwszego Listu jako wzoru, ów uczeń napisał nowy list, pozornie adresowany do Kościoła w Tesalonice, ale w rzeczywistości napisany jako „list okrężny”, przeznaczony dla szerszego grona chrześcijańskich czytelników. Autor był przesiąknięty nauczaniem Pawła i sprawny w naśladowaniu jego stylu, ale nieświadomie pozostawił wskazówki, które mogły późniejszym czytelnikom nasunąć myśl, że rzeczywistym autorem nie jest Paweł13. Oto najczęściej dyskutowane, charakterystyczne oznaki.

1.Wielu badaczy uważało, że Drugi List charakteryzuje się zimnym, autorytarnym tonem w porównaniu do ciepłego tonu Pierwszego Listu. Często autor dziękuje Bogu nie dlatego, że chce, ale dlatego, że taka jest powinność (2 Tes 1,3; 2,13).

2.Drugi List do Tesaloniczan używa słownictwa i struktur zdaniowych, które – jak twierdzą niektórzy – różnią się od Pawłowych. Na przykład zdania są dłuższe niż w Pierwszym Liście.

3.Możliwość fałszywych listów ukazana jest dwa razy w Drugim Liście, najpierw w 2,2, gdzie autor przestrzega przed fałszerstwem („list rzekomo od nas pochodzący”), a następnie w 3,17, gdy autor wznosi pióro, by przedstawić znak potwierdzający autentyczność tego, że list jest rzeczywiście Pawła („Pozdrowienie ręką moją – Pawła. Ten znak jest w każdym liście: Tak piszę”). Te fragmenty uderzały wielu badaczy jako oznaki tego, że ktoś za bardzo próbuje brzmieć autentycznie.

4.Często uważano, że obydwa listy przeczą sobie wzajemnie w kwestiach eschatologicznych. Pierwszy List naucza, że Jezus powróci z nieznanym czasie, „jak złodziej w nocy”, zaskakując wszystkich (1 Tes 5,2–3). Drugi List natomiast wymienia serię zdarzeń, które muszą nastąpić przed powrotem Jezusa (2 Tes 2,1–12). W Pierwszym Liście paruzja jest postrzegana jako rychła i nieoczekiwana; Drugi List jest napisany później, gdy stało się jasnym, że Pan nie miał przyjść tak szybko, jak pierwotnie uważano, a więc autor odsuwa paruzję w czasie i utrzymuje, że poprzedzać ją będą jasne ostrzeżenia.

5.W wielu miejscach Drugi List używa dokładnie tych samych słów co Pierwszy List (por. 2 Tes 3,8 z 1 Tes 2,9)14. Co więcej, obydwa listy mają podobną budowę, włączając w to bardzo niezwykłe podwójne podziękowanie (1 Tes 1,2; 2,13; 2 Tes 1,3; 2,13). To nakładanie się dwu listów znajduje pełen sens, jeśli Drugi List do Tesaloniczan był napisany przez późniejszego autora, który miał kopię Pierwszego Listu. Późniejszy autor kopiował list Pawła, by jego list brzmiał autentycznie, nawet wtedy, gdy przeczył poprzedniemu co do istoty rzeczy.

Mapa Morza Egejskiego

Ocena

Który scenariusz jest bardziej prawdopodobny? Autorstwo Pawła jest z pewnością możliwe i było utrzymywane przez wszystkich aż po wiek XIX. Powstaje pytanie, czy drugi scenariusz jest bardziej wiarygodny. Argument różnicy w tonie jest trudny do utrzymania. Paweł nie musiał używać tego samego tonu w każdym liście i jedynie kilka, jeśli w ogóle któryś, fragmentów uważanych współcześnie za chłodne czy autorytarne było tak samo odczytywane przez starożytnych (zob. komentarz do 2 Tes 1,3)15. Argument podnoszący różnice w słownictwie i budowie zdań wydaje się jedynie impresją, jeśli nie jest oparty na rygorystycznej analizie. Ostatnie prace w tym obszarze sugerują, że słownictwo i składnia Drugiego Listu mieszczą się w zakresie listów powszechnie uważanych za Pawłowe16. Argument o tym, że autor jest zbyt skupiony na tym, by dowieść swojej autentyczności w 2,2 i 3,17, jest interesujący, ale te fragmenty mają też sens jako argumenty na rzecz autorstwa Pawła (zob. komentarz do tych fragmentów).

Jeśli chodzi o sprzeczne nauczanie eschatologiczne w obydwu listach, to należy pamiętać, że to, co dla jednych jest sprzecznością, dla innych jest perspektywą dopełniającą. Pierwszy List do Tesaloniczan mówi, że Pan przyjdzie nocą jak złodziej; Drugi List mówi o określonych zdarzeniach, które będą poprzedzać Jego przyjście. Możemy widzieć w tych dwu wizjach sprzeczność, ale powstaje pytanie, czy uczniowie Jezusa z I wieku by się z tym zgodzili. W ewangeliach synoptycznych Jezus łączy te dwie pozornie sprzeczne perspektywy. Twierdzi On, że powróci nagle (Mk 13,32–37; zob. 1 Tes 5,2–3), jak złodziej nocą (Mt 24,43–44; zob. 1 Tes 5,2) i że konieczne jest czuwanie, by zauważyć Jego przyjście (Mk 13,32–37; zob. 1 Tes 5,4–8). W tych bardzo podobnych fragmentach Jezus mówi też, że pewne zdarzenia muszą nastąpić, zanim On przyjdzie, i że będą to znaki, że koniec jest bliski (Mk 13,3–23; zob. 2 Tes 2,1–12). Owe zdarzenia będą pełne ucisku dla wierzących i okażą się czasem działania bluźnierców w świątyni (Mk 13,9–23; zob. 2 Tes 1,4–2,12). Mówiąc krótko, połączone nauczanie eschatologiczne obydwu listów do Tesaloniczan jest dokładnie takie samo, jakie znajdujemy w ewangeliach. Paruzja była rozumiana przez pierwszych chrześcijan jako nagła katastrofa – szczególnie dla niewierzących (zob. 1 Tes 5,3–4) – ale także jako coś, co będzie zapowiedziane przez określone znaki znane wierzącym.

Nakładanie się słownictwa i struktur zdaniowych obydwu listów jest trudniejsze do wyjaśnienia. Podejmowanie fraz z Pierwszego Listu wydaje się mieć sens w przypadku późniejszego autora, mniej jasne jest, dlaczego miałby to robić sam Paweł. Jedno przypuszczenie jest takie, że autor po prostu się powtarzał17. Byłoby dostatecznie proste dla Pawła powtarzanie fraz takich jak „bracia umiłowani przez Pana/Boga”, gdyby były wciąż w jego umyśle w krótkim czasie po napisaniu Pierwszego Listu (1 Tes 1,4; 2 Tes 2,13)18. Prawdopodobne jest także to, że Paweł albo jego skryba zachowywali kopie listów, a zatem jest możliwe, że miał on stały dostęp do Pierwszego Listu19.

Mówiąc krótko, podczas gdy jest jeden dobry powód, by rozważać możliwość innego autorstwa Drugiego Listu, większość przedstawianych argumentów jest zaskakująco słaba. Dlatego ja sam zgadzam się z tymi, którzy nadal uważają, że autorem jest Paweł20. Niezależnie jednak od tego, co sądzi się o tych argumentach, Drugi List do Tesaloniczan pozostaje jako przedmiot studiów i modlitwy, ponieważ Kościół otrzymał go jako Pismo Święte i rozumie go jako „natchniony przez Boga” (2 Tm 3,16). Parafrazując Tomasza Akwinatę, który kiedyś napisał o tak zwanych deuterokanonicznych księgach Starego Testamentu: niektórzy mogą wątpić, kto jest autorem, ale nie wątpimy w to, czego naucza21.

Ten komentarz przyjmuje ujęcie naszkicowanego powyżej scenariusza pierwszego. W krótkim czasie po wysłaniu Pierwszego Listu dotarła do Pawła wiadomość, że niektóre z podjętych tematów wymagają dalszej uwagi. W Drugim Liście pojawiają się trzy główne tematy:

1._Boża sprawiedliwość_. Nowo nawróceni cierpieli z rąk swoich oponentów, Paweł podtrzymuje ich zatem na duchu, zapewniając, że gdy Jezus powróci, Bóg odpłaci wszystkim ludziom za ich uczynki, karząc źle czyniących i niosąc odpoczynek cierpiącym (2 Tes 1,5–10). Paweł oczekuje, że na sądzie Tesaloniczanie odnajdą się jako żyjący życiem „godnym” królestwa Bożego, ale nadal modli się, by tak było (1,5.11–12).

2._Dzień Pański_. Pozostaje kwestią przyszłości. Jak była już o tym mowa, Tesaloniczanie odeszli od myślenia, że zmarłych ominie spotkanie z powracającym Panem, na rzecz myślenia, że Pan już przyszedł, a oni tego nie zauważyli (2 Tes 2,1–2). W odpowiedzi Paweł zapewnia ich, że powrót Jezusa będzie chwalebnym „objawieniem” (gr. _epiphaneia_), które z pewnością dostrzegą, i poprzedzać je będzie końcowy bunt szatana i tych, którzy są pod jego wpływem (2,3–12). Aby zapobiec dalszemu niezrozumieniu, Paweł każe Tesaloniczanom, by trzymali się mocno tradycji, którą on im przekazał (2,15).

3._Nieróbstwo_. Gdy Paweł był w Tesalonice, uważał za słuszne, by podkreślić wagę pracy (1 Tes 4,11). Niektórzy członkowie nowego Kościoła zdawali się zbytnio polegać na miłosierdziu swoich nowych braci i sióstr. Gdy Apostoł Narodów dowiedział się, że problem ten trwa, napisał mocne zdania na ten temat, pouczając wspólnotę, by zdyscyplinowała błądzących członków (2 Tes 3,6–15).

Początek chrześcijańskiego piśmiennictwa

Jak wspomniano wcześniej, Pierwszy List do Tesaloniczan jest często uważany za najstarszy z ocalonych listów Pawła, a zatem za najstarszy ocalały tekst chrześcijański. Drugi List do Tesaloniczan może być najpewniej drugim najstarszym tekstem. Listy Pawła są jedynymi starożytnymi greckimi listami, z którymi styka się dziś wielu współczesnych czytelników, a zatem łatwo jest nie zauważyć tego, jak – z jednej strony – są zwykłe, i tego, jak – to z drugiej strony – niezwykła jednak okazuje się twórczość apostoła. Oto dwa krótkie niechrześcijańskie listy dla porównania. Pierwszy został napisany przez syna dodającego odwagi swoim rodzicom, którzy martwią się, że będą wciągnięci w wojnę domową:

Eshladas do swojego ojca i matki, z pozdrowieniem i życzeniami zdrowia. Tak jak często Wam pisałem, byście nie tracili ducha i dbali o siebie, aż rzeczy się ułożą, po raz kolejny zrobicie dobrze, wzywając siebie i tych, co są z Wami, by mieć odwagę. Właśnie odkryłem, że Paos płynie w górę rzeki w miesiącu Tubi, z wystarczającymi siłami, by pokonać pospólstwo w Hermonthis i potraktować ich jako buntowników. Opiekujcie się moimi siostrami oraz Pelopsem, Stachysem i Senathurisem. Żegnam 22.

Drugi przykład to także list syna do matki:

Apollinarius do Taesis, do swojej matki i pani, z pozdrowieniami. Przede wszystkim modlę się o Twoje zdrowie. Sam mam się dobrze i wznoszę modły za Ciebie przed bogami tego miejsca. Chcę, byś wiedziała, że przyjechałem do Rzymu, będąc w dobrym zdrowiu 25 miesiąca Pachon, i zostałem wysłany do Misenum, choć nie znam jeszcze imienia mojej kompanii; nie udałem się bowiem do Misenum przed napisaniem tego listu. Proszę Cię zatem, matko, dbaj o siebie i nie martw się o mnie, bo udaję się w dobre miejsce. Proszę, napisz mi list o tym, jak się miewasz i jak mają się moi bracia i wszyscy Ci bliscy. I gdziekolwiek znajdę posłańca, będę do Ciebie pisał; nigdy nie będę ociągał się w pisaniu. Wiele pozdrowień ślę moim braciom i Apollinarusowi i jego dzieciom, i Karalasowi i jego dzieciom. Pozdrawiam Ptolemeusa i Ptolemais i jej dzieci, i Heraclous i jej dzieci. Pozdrawiam wszystkich, którzy Cię kochają, każdego według imienia. Modlę się o Twoje zdrowie 23.

Czytelnicy obyci z listami Pawła natychmiast znajdą podobieństwa. Te listy, jak listy Pawła i większości innych, zaczynają się od „Osoba A. śle osobie B. pozdrowienia”. Po pozdrowieniach wiele listów zawiera część poświęconą podziękowaniom, w której autor pisze o dziękowaniu albo modlitwie do bogów za adresata. W drugim liście cytowanym wyżej żołnierz mówi swojej matce: „wznoszę modły za Ciebie przed bogami tego miejsca”. Listy Pawła podobnie zawierają część poświęconą podziękowaniom. Tak samo jak w listach do Tesaloniczan, obydwa te listy próbują uspokoić adresatów wieściami, które zaradzą ich niepokojom. Podobnie jak listy do Tesaloniczan (np. 1 Tes 4,1), pierwszy z listów wzywa (_parakaleō_) adresatów do określonego zachowania24. W zakończeniu listy często zawierają pozdrowienia od tych, którzy są obecni wraz z autorem, tak samo jak do tych, którzy są obecni z adresatem. Widzimy takie pozdrowienia w drugim liście powyżej i często w listach Pawłowych (np. Flp 4,21–22)25.

Tym, co wyróżnia listy do Tesaloniczan, jest sposób, w jaki Paweł gra z konwencjami epistolarnymi. W zdaniu otwierającym list zmienia słowo „pozdrowienia” (_chairein_) na odpowiadający mu rzeczownik _charis_ („łaska” albo „dar”) i dodaje tradycyjne żydowskie pozdrowienie „pokój” (gr. _eirēnē_), z hebrajskiego _shalom_. Pawłowe pozdrowienie „łaska wam i pokój” pojawia się w różnych formach także w zakończeniach listów, zastępując typowe „żegnam”. W rezultacie mamy subtelne przypomnienie na początku i na końcu listu o Bożej łaskawości, kluczowym motywie Pawłowego nauczania. Listy Pawła są również niezwykłe, ponieważ pisze on jako członek grupy, włączając Sylwana i Tymoteusza w otwierającym wstępie i często mówiąc w pierwszej osobie liczby mnogiej („my”). Co więcej, w odróżnieniu od większości listów te były pisane, aby je czytać głośno do zebranych słuchaczy (1 Tes 5,27). I w końcu, długość i złożoność tekstów razem z autorytetem, z jakim autor w nich przemawia, nadaje jego listom niezwykły ciężar. Sugeruje się, że wszystkie te czynniki działają razem, by stworzyć nowy gatunek epistolarny, listu apostolskiego26. Z perspektywy czasu możemy z całą pewnością powiedzieć, że Pierwszy List do Tesaloniczan zapoczątkował tradycję pisania listu chrześcijańskiego, która była kontynuowana w późniejszych księgach Nowego Testamentu i w pismach ojców Kościoła27.

Listy do Tesaloniczan w Kościele

Pierwszy List do Tesaloniczan zawsze przynależał do kontekstu sprawowania kultu, poczynając od Pawłowego nakazu, by był czytany na głos do zebranego Kościoła (5,27). Gdy Tesaloniczanie wysłuchali listu, prawdopodobne jest, że sporządzili kopię do wykorzystania w przyszłości. Paweł i współpracownicy mogli także zachować kopie tych i innych listów28. Z biegiem lat Tesaloniczanie być może zaczęli wymieniać kopie listów Pawłowych z innymi Kościołami, jak Kościoły w Kolosach i Laodycei, co było im wskazane (Kol 4,16)29. Nie mamy żadnego bezpośredniego dowodu tego, jak dwa listy do Tesaloniczan były używane w pozostałych dekadach I wieku, ale około 100 po Chr. odnajdujemy pisarzy używających fraz, które wydają się pochodzić z tychże listów albo bezpośrednio, albo przez język listów krążący w powszechnej mowie chrześcijan30. Na przykład list św. Klemensa do Koryntian z późnych lat I wieku opisuje, jak biskup powinien postępować w „niewinności i świętości” (_amemptōs kai hosiōs_, 44,4), co przypomina bardzo opis apostołów w 1 Tes 2,1031. Święty Polikarp, biskup Smyrny, przed swoją męczeńską śmiercią w połowie II wieku napisał list do Kościoła w Filippi, prosząc: „unikajcie wszelkiego rodzaju zła” (11,1; zob. 1 Tes 5,22), i sugerując, by nie traktować błądzących chrześcijan jako nieprzyjaciół (11,4; zob. 2 Tes 3,15). Przyjście niegodziwca (zob. 2 Tes 2,3–9) omawiają Justyn Męczennik i Ireneusz z Lyonu, przy czym Ireneusz wyraźnie dobrze zna oba listy do Tesaloniczan32. Najstarszy ocalały zbiór listów Pawłowych, który datuje się z grubsza na około 200 rok, zawiera Pierwszy List do Tesaloniczan i przypuszczalnie Drugi List także33. Obydwa pojawiają się we wszystkich najwcześniejszych listach nowotestamentalnego kanonu34.

Najwcześniejszy i najlepszy komentarz do listów do Tesaloniczan napisał św. Jan Chryzostom (zm. 407). Ten komentarz jest w istocie serią homilii, ale Chryzostom zatrzymuje się niemal nad każdym słowem Pawła i spodziewa się, że zebrani słuchacze uczynią to samo35. Chryzostom szanował apostoła za jego pasterską mądrość i to czyniło homilie oparte na listach do Tesaloniczan szczególnie dobrymi. Inaczej niż niektóre inne listy Pawłowe, listy do Tesaloniczan nie próbują udźwignąć wielkiego ciężaru teologicznego. Są przede wszystkim listami pocieszającymi i niosą moralne napomnienie, które Chryzostom lubił udzielać swojej wspólnocie. W następnych latach i stuleciach komentatorzy listów do Tesaloniczan tacy jak Teodoret z Cyru (zm. ok. 457) i Jan Damasceński (VII/VIII wiek) zawdzięczają wiele homiliom Chryzostoma. Współczesne komentarze zwracają się także raz po raz po pomoc do Chryzostoma.

Od późnej starożytności do wieków średnich czytelnicy czytali listy do Tesaloniczan w poszukiwaniu pasterskiej mądrości. W roku 1564 _Katechizm Soboru Trydenckiego_ cytuje opis zachowania apostołów (1 Tes 2,1–12) jako wzór tego, jak mają się zachowywać księża. Listy do Tesaloniczan były także ważnym źródłem wskazówek, gdy chodzi o chrześcijański obowiązek pracy, a nie opierania się na innych (zob. szczególnie 1 Tes 4,9–12 i 2 Tes 3,6–15). W starożytnym Kościele te fragmenty były ważne dla mnichów, gdy pouczali jeden drugiego, że próżnowanie i branie jałmużny to duchowa zguba. Ponad wszystko oba teksty były czytane w Kościele jako listy adwentowe, dlatego że mówią o przyszłym przyjściu Pana. Modlitwy Pawła o to, by Bóg znalazł Kościół godnym na sądzie ostatecznym, znajdują odbicie w różnych liturgiach Kościoła od starożytności po dziś dzień (zob. _Rozważanie i zastosowanie praktyczne do_ _2 Tes_ _1,5–10_ na s. 159). Chrześcijanie późnego antyku i średniowiecza rozważali Pawłowy opis niegodziwca (2 Tes 2,3), debatując nad tym, czy będzie to konkretny człowiek, być może ktoś już żyjący, albo czy jest to opis kogokolwiek, kto sprzeciwia się Bogu. Najbardziej znany i ulubiony fragment tych listów to 1 Tes 4,13–18, w którym Paweł pociesza Tesaloniczan wiadomością, że zmarli w Chrystusie nie są zgubieni, lecz będą wskrzeszeni i połączeni z Panem i z żyjącymi.