Płock 1920 - ebook

Szanowni Państwo,

spod pióra Grzegorza Gołębiewskiego wyszła kolejna książka o bohaterskiej obronie Płocka w 1920 roku. Temat ten niezmiennie fascynuje autora, płockiego historyka. Cieszę się, że dzięki jego pasji możemy zgłębić fakty i poznać historie uczestników tamtych walk.

Obrona Płocka przed bolszewikami jest jednym z najważniejszych, a na pewno najdumniejszych, wydarzeń w tysiącletnich dziejach naszego miasta. Jest przykładem niezwykłego męstwa i odwagi mieszkańców – zwykłych ludzi, których okoliczności zmusiły do wejścia na barykady. Wszyscy mieszkańcy, ramię w ramię z polskimi żołnierzami, bronili swojego miasta i Polski przed bolszewikami.

Pamięć o bohaterskich obrońcach trwa. Co roku, 18 sierpnia, składamy kwiaty w miejscach walk i spotykamy się na cmentarzu garnizonowym przy mogiłach poległych. Walczący będą mieli swój pomnik, który powstanie dzięki staraniom płockich społeczników. Kolumna ze wzlatującym orłem na szczycie, projektu znanego rzeźbiarza Gustawa Zemły, stanie na placu Narutowicza i w godny sposób upamiętni bohaterskich obrońców Płocka.

Zapraszam Państwa do odwiedzenia Płocka i poszukania śladów tamtych sierpniowych dni 1920 roku. Zachęcam też do poznania współczesnego oblicza miasta, w którym przeszłość harmonijnie współgra z teraźniejszością.

Andrzej Nowakowski

Prezydent Miasta PłockaWstęp

Obrona Płocka przed wojskami rosyjskimi 18–19 sierpnia 1920 r. była jednym z wielu epizodów wojny z bolszewicką Rosją, i jak dotychczas pozostaje w cieniu większych zmagań i bitew tej wojny: bitwy warszawskiej, bitwy nad Niemnem czy bitwy nad Wkrą. Jest to poniekąd zrozumiałe, bo losy wojny decydowały się właśnie w tych bitwach, lecz obrona Płocka też miała znaczenie. Widomym tego znakiem było odznaczenie miasta Krzyżem Walecznych przez marsz. Józefa Piłsudskiego w czasie jego wizyty w Płocku 10 kwietnia 1920 r.

Obrona Płocka w 1920 r. należy do najważniejszych wydarzeń w dziejach miasta w XX w. Przekonani o tym byli już ówcześni mieszkańcy, dlatego organizowali coroczne uroczyste obchody rocznicy walk oraz niemal natychmiast podjęli próby odtworzenia przebiegu wydarzeń tych dwu dramatycznych dni. Dzięki temu współczesny historyk dysponuje całkiem pokaźną liczbą wartościowych źródeł i opracowań.

Najważniejszym źródłem wiedzy o walkach w Płocku i zachowaniu żołnierzy bolszewickich są relacje świadków, uczestników walk i poszkodowanych, zamieszczane w sierpniu i we wrześniu 1920 r. w „Kurierze Płockim”. Także w późniejszych latach na łamach prasy płockiej ukazało się kilka wartościowych tekstów.

Relacje dotyczące zachowania żołnierzy bolszewickich w mieście oraz szkód i przestępstw przez nich popełnionych spisywała specjalna komisja miejska, przekazując następnie zebrany materiał do archiwum w Płocku. Jego uzupełnieniem są protokoły posiedzeń Rady Miejskiej i inne dokumenty przechowywane w Archiwum Państwowym w Płocku. Relacje poszkodowanych i świadków spisała z własnej inicjatywy Maria Macieszyna i przekazała do Działu Zbiorów Specjalnych Biblioteki im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego, gdzie zachowały się także jej listy do męża, w których opisywała znane jej z autopsji i relacji niedawne wydarzenia. Materiały do historii obrony Płocka znajdują się także w spuściźnie po Marcelinie Rościszewskiej oraz po Tadeuszu Świeckim.

Oczywiście wiele materiałów źródłowych znajduje się w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie. Należą do nich bardzo cenne relacje kilku oficerów uczestniczących w walkach: por. Konstantego Hartingha, por. Kazimierza Kozicza, rtm. Romualda Boryckiego oraz opublikowana w 1933 r. relacja por. Iskandera Achmatowicza. Ich uzupełnieniem są dane zawarte w aktach personalnych i odznaczeniowych.

Na początku lat 20. ukazało się kilka opracowań, w których obrona Płocka zajmowała poczesne miejsce. Już w 1920 r. w „Bellonie” dowódca artylerii Grupy Dolnej Wisły mjr dr Gustaw Przychocki zamieścił krótki szkic na temat udziału artylerii w walkach. Wkrótce potem ukazał się zbiór reportaży Adama Grzymały-Siedleckiego, który kilka dni po ucieczce bolszewików przyjechał do Płocka i rozmawiał z uczestnikami walk, oraz opracowanie Kazimierza Konarskiego oparte na dokumentach wojskowych. Nieco wiadomości o działalności płockiego Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa znalazło się w księdze pamiątkowej OKOP. Pierwsze wrażenia po odbiciu miasta 19 sierpnia 1920 r. przekazał we wspomnieniach komendant policji na województwo warszawskie Henryk Wardęski. W Związku Sowieckim opublikowano bardzo interesujące wspomnienia z wojny 1920 r. Gaja Bżyszkiana – dowódcy III Korpusu Konnego, który opisał również działania na Płock.

W opracowaniach historii jednostek Wojska Polskiego obszerne fragmenty dotyczące obrony Płocka znalazły się w zarysie historii 77 pułku piechoty, który kontynuował tradycje Kowieńskiego Pułku Strzelców, w zarysie historii 4 dywizjonu artylerii konnej oraz Tatarskiego Pułku Ułanów. Niestety, o obronie Płocka nie ma nic w zarysie historii 6 pułku piechoty Legionów, a obszerna historia pułku nie zdążyła się ukazać przed 1939 r.

W latach 30. ukazały się opracowania historyczne, w których wiele miejsca poświęcono walkom w Płocku. Autorami było dwóch uczestników walk o Płock i dowódca 5 Armii. Była to przede wszystkim pozycja Zygmunta Bohusza-Szyszki o walkach nad dolną Wisłą. Karol Taube i Olgierd Żukowski w swoim opracowaniu o flotyllach rzecznych scharakteryzowali działania pod Płockiem Flotylli Wiślanej. Nieco informacji o obronie Płocka znalazło się w pracy gen. Władysława Sikorskiego Nad Wisłą i Wkrą. Syntetyczne wiadomości o obronie Płocka zawarte zostały w 6 tomie Encyklopedii wojskowej, opracowanej przez Ottona Laskowskiego.

W okresie międzywojennym zapowiadano w Płocku wydanie monografii obrony miasta, jednak skończyło się na rozdziale w opracowaniu Tadeusza Świeckiego i Franciszka Wybulta na temat Mazowsza Płockiego w latach I wojny światowej i początkach II RP.

Jest to w zasadzie wszystko, co zdążyło się ukazać do 1939 r. Po 1945 r. władze komunistyczne chciały wojnę polsko-bolszewicką wymazać z historii Polski lub przynajmniej jej znaczenie i pamięć o niej maksymalnie zminimalizować. Oczywiście dotyczyło to także Płocka. Zaprzestano obchodów rocznicy walk, nie ukazywały się na ten temat żadne nowe publikacje. Wydarzenia 18–19 sierpnia 1920 r. w Płocku stały się jedną z licznych białych plam historii Polski. Najbardziej jaskrawym tego przykładem są dwa wydania monografii Dzieje Płocka, w której w rozdziale dotyczącym lat międzywojennych na temat obrony miasta w 1920 r. nie ma najmniejszej wzmianki.

Sytuacja na krótko zmieniła się w latach 1980–1981; 15 sierpnia 1981 r. z inicjatywy miejscowej Solidarności w katedrze odprawiono mszę żałobną za poległych obrońców Płocka, złożono wieńce i kwiaty na cmentarzu garnizonowym i na kopcu poległych w 1920 r., co odnotowała Urszula Ambroziewicz w tygodniku „Solidarność Ziemi Płockiej”. W krótkim artykule zrelacjonowała przebieg uroczystości oraz przypomniała sylwetkę 14-letniego Antoniego Gradowskiego, postulując, aby któraś z płockich drużyn harcerskich przyjęła go za patrona. Niestety, w tym czasie nie udało się opracować i opublikować żadnego większego tekstu przybliżającego zapomniane już wtedy wydarzenia.

Z publikacji emigracyjnych warto odnotować wspomnienia oficera 6 pułku piechoty Legionów Henryka Grubera, który uczestniczył w walkach w Płocku. Jednak w kraju, zwłaszcza w Płocku ta publikacja pozostała prawie nieznana.

Dopiero upadek systemu komunistycznego pozwolił na otwarte przypomnienie płocczanom wydarzeń z chlubnej przeszłości ich miasta. Bodajże pierwszym, który zajął się tymi dramatycznymi wydarzeniami sprzed prawie 70 lat, był historyk marynarki wojennej z Wojskowego Instytutu Historycznego w Warszawie, ówczesny kmdr dr Józef Wiesław Dyskant. 5 września 1987 r. na sesji naukowej w Płocku z okazji 750. rocznicy lokacji miasta w dyskusji przypomniał o udziale Flotylli Wiślanej w obronie miasta i mostu 18 sierpnia 1920 r. i o uszkodzeniu statku opancerzonego „Stefan Batory”. Ponieważ na sali obecni byli prominentni przedstawiciele miejscowych władz, nie mówił wprost o bolszewikach, ale o – przeciwniku.

Efektem zainteresowania kmdr. Dyskanta dziejami wojennej Flotylli Wiślanej był artykuł naukowy w „Studiach i Materiałach do Historii Wojskowości”, opublikowany w 1988 r., w którym znaczny fragment został poświęcony walkom na Wiśle pod Płockiem. W poszerzonej wersji ukazał się w sierpniu 1989 r. w „Tygodniku Płockim”. Materiał ten został potem włączony do monografii flotylli wiślanych marynarki wojennej. Drugim historykiem flotylli rzecznych, który pisał o walkach Flotylli Wiślanej pod Płockiem, jest Jerzy Przybylski.

Pierwszym artykułem na temat obrony Płocka w powojennej prasie lokalnej był obszerny tekst Ryszarda Juszkiewicza opublikowany w kwietniu 1989 r.. Kolejnym autorem podejmującym temat był Stanisław Chrzanowski, który w dwóch kolejnych numerach „Tygodnika Płockiego” przypomniał o obronie miasta i miejscach pochówku zabitych. W ten sposób zrobiony został pierwszy krok, przełamana bariera zakazów i od następnego roku regularnie w sierpniu w płockiej prasie zaczęły się pojawiać coraz to nowe teksty, które w popularny sposób przypominały mieszkańcom miasta dni dramatu i chwały Płocka.

Przełomem w poznawaniu płockiego epizodu wojny 1920 r. było ukazanie się w 1990 r. dwóch pozycji książkowych: ks. Michała Mariana Grzybowskiego i Tadeusza Chrostowskiego. Oprócz nich tematem zainteresowali się też inni historycy, spośród których należy przede wszystkim wymienić Ryszarda Juszkiewicza i Janusza Szczepańskiego.

W sierpniu 1993 r. ówczesne władze miejskie zorganizowały sesję naukową, na którą do wygłoszenia referatów zaproszono J. Szczepańskiego, ks. M.M. Grzybowskiego i T. Chrostowskiego, czego efektem był okolicznościowy numer „Wiadomości z Ratusza”. W 1995 r. staraniem dyr. Anny Marii Stogowskiej płockie archiwum przygotowało wystawę dokumentów i pamiątek dotyczących obrony Płocka w 1920 r. Wystawie towarzyszyła sesja naukowa z udziałem ks. M.M. Grzybowskiego, Wiesława Końskiego, A.M. Stogowskiej, Bożeny Ostrowskiej i autora niniejszej książki. Wygłoszone referaty zostały następnie opublikowane w monograficznym numerze „Płockiego Rocznika Historyczno-Archiwalnego”.

Większe lub mniejsze wzmianki o obronie Płocka znalazły się w artykułach i monografiach wojny 1920 r. lub bitwy warszawskiej. Szczególnie dużo miejsca obronie Płocka poświęcili J. Szczepański i R. Juszkiewicz. Obrona Płocka znalazła się także w opracowaniach Bohdana Skaradzińskiego, Lecha Wyszczelskiego i Pawła Piotrowskiego oraz wymienionych już J.W. Dyskanta, J. Przybylskiego i innych.

Najwięcej dokumentów dotyczących walk w Płocku i ich następstw znajduje się w Archiwum Państwowym w Płocku. Ich uzupełnieniem są wzmiankowane już relacje zebrane przez Marię Macieszynę, przechowywane w Dziale Zbiorów Specjalnych Towarzystwa Naukowego Płockiego, oraz wspomnienia i inne materiały w spuściźnie po Marcelinie Rościszewskiej. Kilka relacji uczestników walk znajduje się także w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie Rembertowie.

Rozkazy wojskowe z 1920 r. opublikował zespół historyków wojskowych pod kierunkiem Marka Tarczyńskiego najpierw w „Wojskowym Przeglądzie Historycznym”, a następnie w osobnej publikacji. Komunikaty Oddziału III Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego z lat 1919–1921 zawiera opracowanie Marka Jabłonowskiego i Adama Koseskiego.

Różnymi aspektami obrony Płocka zajęli się także płoccy historycy i publicyści, czego plonem było kilka artykułów, zwłaszcza w „Notatkach Płockich”. Spośród nich warto wymienić teksty Andrzeja J. Papierowskiego i Jerzego Stefańskiego, Norberta Wójtowicza o udziale płockich harcerzy w wojnie 1920 r., Michała Trubasa na temat żandarmerii. Szkoda, że tylko gazetowe wersje o udziale w walkach artylerzystów i Flotylli Wiślanej opublikował Mariusz Panek. Kilku najbardziej zasłużonych obrońców Płocka doczekało się artykułów biograficznych, przede wszystkim autorstwa piszącego te słowa. Najważniejsze relacje archiwalne świadków i uczestników walk zostały także opublikowane przede wszystkim w „Notatkach Płockich”.

Podsumowaniem pierwszego etapu opracowywania historii obrony Płocka była książka piszącego te słowa. W późniejszych latach ukazały się jeszcze dwie popularne publikacje dotyczące obrony miasta. Niniejsza bazuje na książce z 2015 r., wydanej w niewielkim nakładzie (300 egz.) przez Towarzystwo Naukowe Płockie, która była podsumowaniem wielu lat pracy nad tym tematem. Mimo upływu czasu ciągle jeszcze udaje się odnaleźć nowe źródła, które wzbogacają naszą wiedzę o walkach w Płocku 18 i 19 sierpnia 1920 r., choć zasadniczy obraz raczej już nie ulegnie zmianie.

Treść dostępna w pełnej wersji eBooka.

------------------------------------------------------------------------

1 W. Jędrzejewski, Zdobyczna maszynka, „Dziennik Płocki” 1927, nr 188 z 18 sierpnia, s. 2–3; K.B.M. , W rocznicę obrony Płocka. Jak spędzono bolszewików z Rynku Kanonicznego. Relacja Janiny Landsberg-Śmieciuszewskiej-Rościszewskiej, odznaczonej „Krzyżem Waleczności”, „Mazowsze Płockie i Kujawy” 1927, nr 7/8, s. 65–67; Gdy bolszewicy Płock zdobywali, ibidem 1928, nr 8, s. 1; K. Bolesta-Modliński, Obrona Płocka, ibidem 1930, nr 7/8, s. 71–75; M.R. , Gimnazjum Żeńskie im. hetm. Reginy Żółkiewskiej w Płocku w dniach najazdu bolszewickiego, ibidem, nr 11, s. 77–78; Służba Narodowa Kobiet Polskich w Płocku, ibidem, s. 76–77; ks. A. Poszwa, Ze wspomnień kleryka-ochotnika, Jednodniówka Związku Ochotników Wojennych W.P. Oddział w Płocku, Płock 1937, s. 54–57.

2 A.M. Stogowska, Materiały dotyczące obrony Płocka w Archiwum Państwowym w Płocku, „Pł. Rocz. Hist.-Arch.” 1955, t. 1, s. 109–116.

3 Dział Zbiorów Specjalnych Biblioteki im. Zielińskich TNP, spuścizna po Aleksandrze Macieszy, sygn. 403, 633.

4 Zob.: A.M. Stogowska, Spuścizna Marceliny Rościszewskiej w zbiorach Towarzystwa Naukowego Płockiego, „Pł. Rocz. Hist.-Arch.” 1955, t. 1, s. 117–123.

5 Przechowywane w Dziale Zbiorów Specjalnych Biblioteki im. Zielińskich TNP.

6 I. Achmatowicz, Obrona Płocka w roku 1920 (wspomnienia uczestnika), „Rocznik Tatarski” 1932, t. 1, s. 241–246.

7 G. Przychocki, Artyleria w walkach o Płock w dn. 17–19 sierpnia 1920 r., „Bellona” 1920, z. 10, s. 728–733.

8 A. Grzymała-Siedlecki, Cud Wisły. Wspomnienia korespondenta wojennego, Warszawa 1921.

9 O uczniu żołnierzu, oprac. K. Konarski, Warszawa–Łódź 1922.

10 Sprawozdanie Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa na powiat płocki, Obrona Państwa w 1920 roku. Księga sprawozdawczo-pamiątkowa Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej i Obywatelskich Komitetów Obrony Państwa, pod red. W. Ścibor-Rylskiego, Warszawa 1923, s. 272–282.

11 H. Wardęski, Moje wspomnienia policyjne, Warszawa 1926.

12 G.D. Gaj, Na Warszawu! Dejstwija 3 Konnogo Korpusa na zapadnom fronte. Ijul–awgust 1920 g., Moskwa 1928.

13 S. Baron, Zarys historii wojennej 77-go pułku piechoty, Warszawa 1929.

14 W. Łubieński, Zarys historii wojennej 4-go dywizjonu artylerii konnej, Warszawa 1929.

15 V.B. Jedigar, Zarys historii wojennej Tatarskiego Pułku Ułanów imieniem Pułkownika Mustafy Achmatowicza, Warszawa 1933.

16 K. Osten-Sacken, Zarys historii wojennej 6-go pułku piechoty Legionów, Warszawa 1929.

17 Z. Bohusz-Szyszko, Działania wojenne nad dolną Wisłą w 1920 r., Warszawa 1931. Niestety, dotychczas nie udało się odnaleźć materiałów archiwalnych, z których korzystał Bohusz-Szyszko.

18 K. Taube, O. Żukowski, Zarys historii wojennej flotylli rzecznych, Warszawa 1931.

19 W. Sikorski, Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku, Lwów 1928.

20 Encyklopedia wojskowa, t. 6, pod red. O. Laskowskiego, Warszawa 1937.

21 T. Świecki, F. Wybult, Mazowsze Płockie w czasach wojny światowej i powstania państwa polskiego, Toruń 1932.

22 B. Dymek, W latach drugiej Rzeczypospolitej, Dzieje Płocka, red. nauk. A. Gieysztor, wyd. II popr. i uzup., Płock 1978, s. 388–435.

23 U. Ambroziewicz, Obrońcom Płocka w roku 1920, „Solidarność Ziemi Płockiej” 1981, nr 12 z 21 sierpnia 1981, s. 3; T. Chrostowski, Obrona Płocka, Płock 1990, s. 44.

24 H. Gruber, Wspomnienia i uwagi, t. 1, 1892–1942, Londyn 1968.

25 Głos w dyskusji kmdr. dr. Józefa W. Dyskanta, „Notatki Płockie” 1987, nr 3, s. 39.

26 J.W. Dyskant, Wojenna Flotylla Wiślana Polskiej Marynarki Wojennej (grudzień 1918 r. – październik 1925 r.), „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1988, t. XXXI, 1988, s. 203–231.

27 J.W. Dyskant, „Stefan Batory” pod… Płockiem, „Tygodnik Płocki” nr 34 z 20 sierpnia 1989 r., s. 1, 4.

28 J.W. Dyskant, Wojenne flotylle wiślane 1918–1939, Warszawa 1997.

29 J. Przybylski, Marynarka Wojenna w walce o granice i niepodległość Polski, Gdynia 1997, idem, Marynarze w walce o niepodległość Polski 1918–1920, Warszawa 1999.

30 R. Juszkiewicz, Obrona Płocka w 1920 roku, „Tygodnik Płocki” nr 16 z 16 kwietnia 1989, s. 1, 4, 9.

31 S. Chrzanowski, Bez przepustki do historii, „Tygodnik Płocki” nr 34 z 20 sierpnia 1989, s. 4, nr 35 z 27 sierpnia 1989, s. 4.

32 Wykaz publikacji do 2000 r. zob.: Obrona Płocka 1920 r. Zestawienie bibliograficzne w wyborze, oprac. E. Dobroń, „Bibliotekarz Płocki” 2001, nr 1, s. 18–26.

33 M.M. Grzybowski, Wojna polsko-rosyjska 1920 r. w Płocku i na Mazowszu. Studium historyczno-pastoralne, Płock 1990.

34 T. Chrostowski, Obrona Płocka 1920, Płock 1990.

35 R. Juszkiewicz, Obrona Płocka w 1920 r., „Zapiski Ciechanowskie” 1992, z. 8, s. 114–125; idem, Obrona Płocka, „Kronika Warszawy” 1995, nr 2, s. 43–72.

36 J. Szczepański, Płock podczas wojny polsko-rosyjskiej 1920 roku, „Not. Pł.” 1993, nr 2, s. 12–19.

37 „Wiadomości z Ratusza”, 18 sierpnia 1993, numer specjalny Miejskiego Komitetu Ochrony Pamięci Miejsc Walk i Męczeństwa.

38 „Pł. Rocz. Hist.-Arch.” 1995, t. I. Szczegółowy wykaz artykułów w bibliografii.

39 J. Szczepański, Wojna 1920 roku na Mazowszu i Podlasiu, Warszawa–Pułtusk 1995; idem, Duchowieństwo diecezji płockiej w obliczu bolszewickiego najazdu 1920 r., Kościół i kultura, pod red. ks. R. Jaworskiego i A. Koseskiego, Płock–Pułtusk 1996, s. 87–94; idem, Mazowsze w ogniu wojny 1920 roku, „Rocznik Mazowiecki” 2000, t. XII, s. 7–41; idem, Społeczeństwo Polski w walce z najazdem bolszewickim 1920 roku, Warszawa–Pułtusk 2000.

40 R. Juszkiewicz, Działania militarne na Mazowszu Północnym i w korytarzu pomorskim. 1920 rok, Warszawa 1997, wydanie II uzup. i rozsz., Mława 2011.

41 B. Skaradziński, Polskie lata 1919–1920, t. 2, Sąd Boży, Warszawa 1993.

42 L. Wyszczelski, Bitwa na przedpolach Warszawy, Warszawa 2000.

43 P. Piotrowski, Walki o miasta Mazowsza Północnego podczas wojny polsko-rosyjskiej 1920 roku, Poznań 2014.

44 Na przykład G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920. Działania bojowe. Kalendarium, t. I–II, Koszalin 1990.

45 Zob.: A.M. Stogowska, Spuścizna Marceliny Rościszewskiej w zbiorach Towarzystwa Naukowego Płockiego, „Pł. Rocz. Hist.-Arch.” 1995, t. 1, s. 117–123.

46 Wybór dokumentów do bitwy warszawskiej, oprac. M. Tarczyński, „WPH” 1991–1993.

47 Bitwa warszawska 13–28 VIII 1920. Dokumenty operacyjne, oprac. zespół pod red. M. Tarczyńskiego, cz. I (13–17 VIII), Warszawa 1995, cz. II (17–28 VIII), Warszawa 1996.

48 O niepodległość i granice. Komunikaty Oddziału III Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego 1919–1921, opracowanie, wybór i przygotowanie do druku M. Jabłonowski i A. Koseski, Warszawa–Pułtusk 1999.

49 Wszystkie numery „Not. Pł.” dostępne są na stronie internetowej Towarzystwa Naukowego Płockiego: www.tnp.org.pl, zakładka „Notatki Płockie”.

50 A.J. Papierowski, J. Stefański, Posłowie do obrony Płocka w 1920 r. (przyczynek historyczny), „Not. Pł.” 1998, cz. I, nr 2, s. 25–33, cz. II, nr 3, s. 12–19.

51 N. Wójtowicz, Udział płockich harcerzy w wojnie 1920 roku, „Not. Pł.” 1999, nr 4, s. 13–23.

52 M. Trubas, Żandarmeria Wojska Polskiego w obronie Ziemi Płockiej w 1920 r., „Not. Pł.” 2006, nr 1, s. 26–31.

53 M. Panek, Bohaterscy artylerzyści. 3 bateria 4 dywizjonu artylerii konnej w obronie Płocka, „Gazeta na Mazowszu” nr 189 PLY z 14–15 sierpnia 1999, s. 6; idem, „Batory” bronił Płocka, ibidem, nr 265 PLY z 13–14 listopada 1999, s. 5.

54 Zob. wykaz w bibliografii.

55 Płocki sierpień. Nieznany epizod najazdu bolszewickiego w 1920 r., oprac. M.M. Grzybowski, „Tygodnik Płocki” nr 34 z 26 sierpnia 1997, s. 14; R. Borycki, Epizod z wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku. Płock, sierpień 1920 r., przygot. do druku G. Gołębiewski, „Not. Pł.” 2010, nr 1, s. 26–29; G. Gołębiewski, Nieznane relacje na temat udziału Tatarskiego pułku ułanów w obronie Płocka w 1920 r., „Not. Pł.” 2010, nr 4, s. 27–31; K. Hartingh, Opis walk stoczonych w obronie Płocka przez 1 baterię 4 dyonu art. konnej w dniach 17–19 sierpnia 1920 r., przygot. do druku G. Gołębiewski, „Not. Pł.” 2010, nr 2, s. 35–39; J. Śmieciuszewska-Rościszewska, Kartka z dziennika (19 sierpnia 1920 r.), przygot. do druku G. Gołębiewski, „Not. Pł.” 2012, nr 4, s. 20–23; Żołnierze sowieccy w Płocku 18–19 sierpnia 1920 r. w relacjach mieszkańców, przygot. do druku G. Gołębiewski, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2013, nr 2, s. 113–130.

56 G. Gołębiewski, Obrona Płocka przed bolszewikami 18–19 sierpnia 1920 r., Płock 2004.

57 C. Supeł, Płock 1920, Warszawa 2010; M. Olechowski, Płock w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku, Warszawa 2011.

58 G. Gołębiewski, Obrona Płocka przed wojskami bolszewickimi 18–19 sierpnia 1920 r., Płock 2015.W popularnonaukowej serii pt. „Historyczne bitwy” ukazały się ostatnio:

J. Wojtczak, Minnesota 1862 • Ł. Burkiewicz, Aleksandria 1365 • K. Plewako, CAMBRAI 1917 • M. Kuczyński, WOJNA CZU Z HAN 209–202 P.N.E. • L. Wyszczelski, LWÓW 1920 • M.A. Piegzik, HOLENDERSKIE INDIE WSCHODNIE 1941–1942 • W. Polakiewicz, LIMANOWA 1914 • A. Lorbiecki, M. Wałdoch, CHOJNICE 1939 • M. Leszczyński, pomorze 1945 • G. Lach, IPSOS 301 p.n.e. • R. Warszewski, KONGO 1965 • A. Toczewski, FESTUNG KÜSTRIN 1945 • J. Wojtczak, CALLAO 1866 • R. Dzieszyński, KRAKÓW 1768–1772 • T. Jarmoła, KRETA 1941 • R.F. Barkowski, CROTONE 982 • Z. Stąpor, BERLIN 1945 • S. Kaliński, BOLIMÓW 1915 • W. Zawadzki, POMORZE 1920 • A. Zieliński, MALTA 1565 • M. Grzeszczak, IGNACEWO 1863 • R.F. Barkowski, POŁABIE 983 • D. Kupisz, PSKÓW 1581–1582 • J. Wojtczak, FILIPINY 1898–1902 • S. Rek, MANZIKERT 1071 • R. Rabka, MACEDONIA–EPIR–ALBANIA 1912–1913 • R.F. Barkowski, POITIERS 732 • S. Rek, KOSOWE POLE 1389 • R. Warszewski, KUBA 1958–1959 • J. Dobrzelewski, INDIE–PAKISTAN 1971 • P. Krukowski, NAD WIEPRZEM 1920 • R.F. Barkowski, LECHOWE POLE 955 • M.A. Piegzik, MORZE KORALOWE 1942 • W. Włodarkiewicz, WOŁYŃ 1939 • T. Romanowski, Massilia 49 p.n.e. • A.A. Majewski, MOSKWA 1617–1618 • T. Greniuch, NATAL 1899–1900 • R.F. Barkowski, KRUCJATA POŁABSKA 1147 • T. Kubicki, GETTO WARSZAWSKIE 1943 • R. Marcinek, KANAŁ SUESKI 1956 • J. Wojtczak, La Plata 1806–1807 • Robert F. Barkowski, SYBERIA 1581–1697 • D. Kupisz, SMOLEŃSK 1632–1634 • T. Fijałkowski, Północny Atlantyk 1914–1918 • J. Wojtczak, BOSWORTH 1485 • P. Rochala, NIEMCZA 1017 • R. Dzieszyński, BYCZYNA 1588 • Ł. Czarnecki, KONSTANTYNOPOL 626 • R. Warszewski, Little Big Horn 1876 • R.F. Barkowski, Budziszyn 1002–1018 • R. Warszewski, CHOLULA 1519 • T. Romanowski, BRYTANIA 55–54 P.N.E.• J. Rłachnio, KRAŚNIK 1914 • J. Lizut, OPERACJA HO CHI MINH 1975 •

W przygotowaniu: R. Warszewski, GRENADA 1492