Po lewej stronie Sali - ebook

_Jeden z obrońców oskarżonych, sam yd, podkreślał, że w ydach, zamieszkałych w Polsce, niema i nie powinno być w stosunku do Polaków nie tylko nienawiści plemiennej, lecz nawet jakiejkolwiek niechęci, ponieważ Polacy w okresie kilkusetletniego współżycia z ydami nic prócz dobrego im nie uczynili, przytoczył przy tym szereg faktów historycznych, dosadnie stwierdzających ten właśnie humanitarny do nich stosunek Polaków. A jednak, niestety, ta niechęć i nie tylko niechęć lecz i nienawiść istnieje, bo czymże, jak nie nienawiścią do nie-ydów wytłumaczyć zachowanie się tłumu żydowskiego, który nie zawahał się przy zbiegu ulic Zawalnej i Trockiej umierającego już Wacławskiego ukamienować? Czym wytłumaczyć, że na pojedynczo przechodzących akademików – Polaków, nie endeków, nie wszechpolaków, w rozmaitych częściach m. Wilna wypadały grupy żydowskie i biły ich, w tym Wilnie, w którym nigdy pogromów żydowskich nie było, w którem jest ulica Gaona i które jest kolebką ducha Mickiewicza_.

Fragment uzasadnienia wyroku sądu okręgowego w sprawie przeciwko Szmuelowi Wulfinowi, Lejbie Załkindowi i Chackielowi Oguzowi sądzonym z art. 122 kk (Kodeks Nikolaja Tagancewa) w sprawie śmierci Stanisława Wacławskiego. Pisownia oryginalna.Wprowadzenie

Wprowadzenie

Getto ławkowe, ławki żydowskie, miejsca nieparzyste, ławki gettowe, lewa strona – to tylko kilka określeń przestrzeni wykluczenia w salach wykładowych większości uczelni wyższych międzywojennej Polski. Przestrzenie te wyznaczano rektorskim „zarządzeniem o porządku zajmowania miejsc w salach wykładowych” i od początku października 1937 roku wprowadzano kolejno w jednostkach szkolnictwa wyższego. W niniejszej książce omawiam proces wprowadzania przepisów dotyczących gett ławkowych, przyglądając się z bliska jednej tylko uczelni – Uniwersytetowi Stefana Batorego w Wilnie. Getto ławkowe w Wilnie zostało wprowadzone 26 listopada 1937 roku przez ówczesnego rektora uczelni, księdza profesora Aleksandra Wójcickiego. Nie było to pierwsze zarządzenie segregacyjne w szkołach wyższych międzywojennej Polski – wcześniejsze zostały wprowadzone chociażby na Politechnice Warszawskiej (2 października 1937), Uniwersytecie Warszawskim (5 października) i w Szkole Głównej Handlowej (6 października). Chociaż przyglądamy się tu dokładnie wydarzeniom z przeszłości, nie jest to książka historyczna, lecz kulturoznawcza. Na wydarzenia z przeszłości będę więc spoglądać poprzez konkretne kategorie, skupiając się na procesie instytucjonalizacji wykluczenia, czyli na tym wszystkim, co się wydarzyło zarówno na szczeblu oficjalnym, jak i nieoficjalnym, by możliwe stało się wprowadzenie zapisów segregacyjnych. Regulacje prawne wprowadzające getto ławkowe stanowią bowiem przykład legalizacji i legitymizacji segregacji _de iure_ etnoreligijnej – a niejednokrotnie _de facto_ rasowej – poza Trzecią Rzeszą w przeddzień Zagłady. Owa idea segregacji wpisywała się w cały rozbudowany system wykluczeń międzywojennej Polski, takich jak bojkot ekonomiczny, „paragraf aryjski”, „dzień bez Żyda”, czyli niedopuszczanie Żydówek i Żydów na teren uczelni, _numerus clausus_ i _numerus nullus_. Daje nam to pełniejszy obraz ówczesnego społeczeństwa polskiego, w którym grupa dominująca budowała swoją jedność wokół idei narodowych, a konstruowanie i wykluczenie Innych było jej fundamentalnym, konstytutywnym elementem. Za jedną z najistotniejszych rzeczy uważam bowiem to, że społeczne wyobrażenie międzywojennej Polski absolutnie nie przystaje do stanu faktycznego.

Instytucjonalizacji wykluczenia przyglądam się w szerokim kontekście tego, co się działo na innych uczelniach – Wilno nie było wyjątkowe. Dzięki zachowanym w archiwach dokumentom, będącym „skutkiem ubocznym” biurokracji uniwersyteckiej, staram się więc nie tylko zrekonstruować sam proces, ale i odpowiedzieć na pytania: dlaczego i w jaki sposób wprowadzono politykę segregacji wśród studentek i studentów Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w dwudziestoleciu międzywojennym? Jakie podmioty brały udział w kształtowaniu, negocjowaniu i kontestowaniu tychże polityk wykluczeń? Co sprawiło, że wydanie zarządzeń było w ogóle możliwe? W jakim kontekście społeczno-kulturowym owa zmiana zaszła? Dokumenty te odnalazłam w Wilnie (w Litewskim Centralnym Archiwum Państwowym, lit. Lietuvos centrinis valstybės archyvas; Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich, lit. Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka; Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego, lit. Vilniaus universiteto biblioteka; oraz w archiwum tegoż uniwersytetu, lit. Vilniaus universiteto archyvas), Krakowie (Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego), Poznaniu (Archiwum Uniwetsytetu im. Adama Mickiewicza), Warszawie (Archiwum Akt Nowych), Jerozolimie (Archiwum Jad Waszem) oraz w Lohamei haGeta’ot (Archiwum Domu Bojowników Gett).

Przedmiotem mojej analizy jest ściśle określona klasa społeczna – inteligencja – oraz jej przestrzeń „rekrutacji”, kształtowania i produkcji, czyli uniwersytet. W większościowym, to jest dominującym w przestrzeni społecznego dyskursu, wyobrażeniu pozagładowym sprawcami przemocy antyżydowskiej są głównie osoby niewykształcone, z małych miejscowości i wsi czy wyobrażone – mówiąc językiem źródeł – „męty społeczne”. I to właśnie te osoby ponoszą odpowiedzialność za pogromy, mordy i praktyki segregacyjne, podczas gdy inteligencja i elity społeczne symbolicznie pozostają bez skazy. Rzeczywistość jawi się jednak zgoła inaczej, stąd analiza osadzona została w kontekście klasowym, a w jej centrum znalazła się właśnie inteligencja, której cechami dystynktywnymi są: władza symboliczna, kulturowa i ekonomiczna. Do elementów jej habitusu należy również władza w kreowaniu dyskursu. Władza ta w moim rozumieniu została użyta i wykorzystana także po Zagładzie w obronie grupy własnej, w wyniku czego współudział inteligencji w praktykach wykluczeń i aktach przemocy został pominięty, jednocześnie odpowiedzialność przeniesiono na osoby osadzone niżej w strukturze społecznej. Moim celem jest również uzupełnienie badań dotyczących praktyk brutalnej i codziennej przemocy względem Żydówek i Żydów w międzywojennej Polsce w przeddzień Zagłady.

Podstawą wykluczenia stało się różnicowanie połączone z wartościowaniem osób o różnym dziedzictwie etnicznym. Ujmując rzecz w kategoriach relacyjnej koncepcji piętna, postrzeganie atrybutu stało się tutaj nie tylko wyróżnikiem, lecz także podstawą stygmatyzacji. Zdaniem Ervinga Goffmana piętno jest bowiem dotkliwie dyskredytującym postrzeganiem atrybutu. W swoich rozważaniach badacz wyszczególnił trzy rodzaje piętna: „brzydotę cielesną” (nie wnikając w społeczno-kulturową konstrukcję tej kategorii), wady charakteru przypisywane słabej woli oraz właśnie „rasę” w północnoamerykańskim rozumieniu tego słowa. Wartościowanie żydowskości negatywnie, połączone z przypisywaniem Żydówkom i Żydom specyficznych i unikatowych cech, rozumiem właśnie jako mechanizm wytwarzania piętna, co w praktyce należałoby nazwać wprost – antysemityzmem.

„Getto ławkowe” jako niezależna kategoria pojawia się w pierwszej połowie lat 30. XX wieku na łamach dzienników w języku jidysz (_a geta benk_). W tym przypadku getto wyraża przemoc, nierówność, izolację i separację oraz ma na celu pokazanie ciągłości wykluczania Żydówek i Żydów przez kulturę chrześcijańską. Wraz z upływem czasu i coraz powszechniejszym pojawianiem się tego terminu w prasie już nie tylko jidyszowej, ale i polskojęzycznej, cudzysłów zostaje zdjęty, a zwrot zaczyna funkcjonować jako niezależna kategoria opisu segregacji przestrzennej studentek i studentów żydowskich na uczelniach. „Nie idziemy do getta” – zdanie, które pojawia się w prasie żydowskiej lat 30., odsyła bezpośrednio do wieloletniej praktyki izolacji Żydówek i Żydów przez chrześcijańską większość.

W monografiach na temat Uniwersytetu Stefana Batorego sprawa antysemickich wystąpień studenckich oraz późniejszych zarządzeń akademickich nie jest problematyzowana i włączana w opowieść o uniwersytecie, stanowi jedynie podstawę do osobnych opracowań. Przykładem i punktem odniesienia może być w tym przypadku wydana w ostatnich latach monografia Magdaleny Gawrońskiej-Garstki: _Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie. Uczelnia ziem północno-wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej (1919–1939) w świetle źródeł_, w której autorka nie poświęca osobnego podrozdziału wystąpieniom antysemickim, mimo że niemal każdego roku z powodu przemocy antyżydowskiej przerywano funkcjonowanie uniwersytetu i zawieszano jego działalność. W pracy Gawrońskiej-Garstki odnaleźć można co prawda informację o praktykach antysemickich, ale jedynie jako krótką wzmiankę: wykluczenie żydowskich studentów USB „spowodowane było” – jak czytamy w oryginale – kryzysem gospodarczym w latach 30. XX wieku. Jako „wyjaśnienie”, czyli racjonalizacja działań antysemickich, kryzys ekonomiczny pojawia się także w monografii Patryka Tomaszewskiego opublikowanej w 2018 roku, nawiązującej do historii organizacji i związków studenckich na Uniwersytecie Stefana Batorego. Z kolei w monografii _Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie w fotografiach: 1919–1939_, opublikowanej w 2009 roku, przemoc antysemicka nie została nawet wspomniana.

Z jednej więc strony istnieje wiele odrębnych opracowań poświęconych przemocy antyżydowskiej w okresie międzywojennym, z drugiej zaś ten aspekt ówczesnej rzeczywistości nie został uwzględniony w całościowej historii uniwersytetów w międzywojennej Polsce. Opracowania te nie wpłynęły też na zmianę głównej narracji i jej ramowych założeń. Antysemicka przemoc i wykluczenie – choć w życiu uniwersyteckim nie były zjawiskiem rzadkim – lokują się na marginesie lub wręcz poza polem większościowej opowieści. W niniejszej książce przyglądam się temu zjawisku, starając się odpowiedzieć na pytanie o to, jakie czynniki sprawiły, że instytucjonalna segregacja młodzieży akademickiej (na przykładzie Uniwersytetu Stefana Batorego) nie stanowi integralnego elementu narracji o szkolnictwie wyższym międzywojennej Polski. Proponuję więc typologię i konceptualizację antyżydowskich działań podejmowanych w dwudziestoleciu międzywojennym. Koncentruję się na analizie dokumentów dotyczących wykluczenia na jednej uczelni, tak aby zrekonstruować dynamikę tej przemocy w pozostałych jednostkach.

Ze względu na swoją dwudziestowieczną historię Wilno i Wileńszczyzna wiążą się z dwiema przeciwstawnymi wizjami: nostalgiczną idealizacją oraz precyzyjną analizą krytyczną rozumiejącą kontekst. Theodor Weeks w pracy _Vilnius Between Nations, 1795–2000_ wskazuje, że większość utrwalonych w języku polskim wspomnień, monografii, monografii naukowych i konferencji dotyczących międzywojennego Wilna koncentruje się na doświadczeniach polskich mieszkańców miasta. Autor podkreśla przy tym, że już w okresie międzywojennym rozpoczął się proces „wytwarzania miasta polskiego”. Wilno, w którym wedle spisu powszechnego z 1931 roku około 20 procent mieszkańców i mieszkanek stanowili Żydzi, nazywane było Jerozolimą Północy. Miasto – postrzegane jako jeden z tak zwanych mateczników polskości – stanowiło równocześnie centrum kultury (literatura, teatr, sztuki wizualne) i nauki żydowskiej, edukacji zarówno rabinicznej, jak i świeckiej oraz ośrodek wydawniczy. To właśnie tu w 1925 roku utworzono pierwszą, największą i najważniejszą żydowską świecką instytucję naukową – JIWO (Jidyszer Wisnszaftlecher Institut, Żydowski Instytut Naukowy). Mimo to ani jedna osoba związana z instytutem nie weszła do panteonu polskiej nauki. Jakie więc czynniki wpłynęły na usunięcie wieloetnicznej historii miasta z pola widzenia polskiej większości, a jakie miały związek z postrzeganiem i przetwarzaniem wspólnej historii jako oddzielnej?

Wyjaśnienia wymaga jeszcze jedna kwestia. Używając terminów _Żyd_ i _Żydówka_, mam na myśli ogół osób, które przez grupę dominującą zostały w ten sposób nazwane i oznaczone bez względu na własną definicję tożsamościową, w celu odróżnienia od grupy dominującej i wykluczenia z tejże. Rozumienie to chciałabym jednak zawęzić do propozycji Joanny Tokarskiej-Bakir – „Żyda symbolicznego, czyli człowieka w pozycji Żyda”. Część osób identyfikowała się jako Polacy, część jako Żydzi, wśród tych zaś część stanowili wyznawcy i wyznawczynie judaizmu, część chrześcijanie i chrześcijanki, a część była bezwyznaniowa. Niemniej wszystkie te osoby objął obowiązek zajęcia ławek po lewej stronie sali.

Wszystkie cytaty źródłowe znajdujące się w tekście zamieściłam bez poprawek, w formie oryginalnej. Moją ingerencją jest zapis słowa „Żyd”. W źródłach wyraz ten pojawia się małą literą, nie tylko w odniesieniu do grupy religijnej, lecz także w stosunku do grupy narodowej czy etnicznej. Wszelkie zmiany tego typu oznaczam nawiasem kwadratowym: . Innym typem modyfikacji cytatu jest wprowadzanie współczesnych nazw ulic obok ulic zamieszczonych w cytacie w języku polskim. Przytaczam je ze względu na przyjętą perspektywę: krytyczną wobec bardzo powszechnej nawet teraz relacji kolonialnej wobec Wilna i Wileńszczyzny. We współcześnie wydawanych pracach polskich autorów i autorek obecne, a więc litewskie, nazwy ulic w zasadzie się nie pojawiają. Pisząc zatem o historii miasta, które dziś jest stolicą niepodległej Litwy, nie dostrzega się tej nieadekwatności i wciąż pojmuje Wilno jako kolonię Polski. Ponieważ nie chcę brać udziału w reprodukcji tego wzorca, wszystkie nowo pojawiające się nazwy ulic zamieszczam z oznaczeniem nazwy współczesnej.

Który to mit we współczesnych badaniach nad Zagładą bardzo precyzyjnie rozbraja Joanna Tokarska-Bakir, analizując udział poszczególnych aktorów przemocy antyżydowskiej w elitach władzy, por.: J. Tokarska-Bakir, _Bracia miesiące. Studia z antropologii historycznej Polski 1939–1946_, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2021.

E. Goffman, _Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości_, tłum. A. Dzierżyńska, J. Tokarska-Bakir, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.

Tamże, s. 34.

_Nit gejn in geta. Baszlisn di Wilner jidiszn studentn_ , 28.11.1937. Jeżeli nie jest zaznaczone inaczej, wszystkie tłumaczenia z jidysz, litewskiego, rosyjskiego i angielskiego pochodzą od autorki.

N. Aleksiun, _Jewish Students and Christian Corpses in Interwar Poland: Playing with the Language of Blood Libel_, „Jewish History” 2012, vol. 26 (3–4), s. 327–342; taż, _The Cadaver Affair in the Second Polish Republic. A Case Study of Practical Antisemitism?_, _Alma Mater Antisemitica: akademisches Milieu, Juden und Antisemitismus an den Universitäten Europas zwischen 1918 und 1939_, red. R. Fritz, G. Rossolinski-Liebe, J. Starek, New Academic Press, Wien 2016, s. 203–220; taż, _Christian Corpses for Christians!: Dissecting the anti-Semitism Behind the Cadaver Affair of the Second Polish Republic, „East European Politics and Societies”_ 2011, vol. 25 (3), s. 393–409; taż, _Studenci z pałkami: rozruchy antyżydowskie na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie_, _Pogromy Żydów na ziemiach polskich w XIX i XX wieku_, t. 2: _Studia przypadków (do 1939 roku)_, red. K. Kijek, A. Markowski, K. Zieliński, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN, Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Uniwersytet Wrocławski, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Historii PAN, Warszawa 2020, s. 327–370; taż, _Together but Apart: University Experience of Jewish Students in the Second Polish Republic_, „Acta Poloniae Historica” 2014, vol. 109, s. 109–137; N. Judzińska, _„Odmowa ta spowodowała zajście”. Sprawa dyscyplinarna Rywki Profitkier a „getto ławkowe”_, _Utopie kobiet. Sto lat praw wyborczych kobiet (1918–2018),_ red. K. Slany i in., Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2020, s. 155–173; taż, _Po wykładzie wysłuchanym na stojąco. Strategie uciszania głosów żydowskich studentek wobec getta ławkowego_, „Autobiografia. Literatura. Kultura. Media” 2020, t. 14, nr 1, s. 275–291; M. Natkowska, _Numerus clausus, getto ławkowe, numerus nullus, „paragraf aryjski”. Antysemityzm na Uniwersytecie Warszawskim 1931–1939_, Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 1999; S. Rudnicki, _Równi, ale niezupełnie_, Stowarzyszenie Midrasz, Warszawa 2008; tenże, _From „numerus clausus” to „numerus nullus”_, _From Shtetl to Socialism: Studies from „Polin”_, red. A. Polonsky, Liverpool University Press, Littman Library of Jewish Civilisation, London 1993, s. 359–382; A. Srebrakowski, _Sprawa Wacławskiego. Przyczynek do historii relacji polsko-żydowskich na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie_, „Przegląd Wschodni” 2004, t. 9, nr 3 (35), s. 575–601; Z. Trębacz, _„Ghetto Benches” at Polish Universities. Ideology and Practice_, _Alma Mater Antisemitica…_, dz. cyt., s. 113–136; J. Żyndul, _Zajścia antyżydowskie w Polsce w latach 1935–1937_, Fundacja im. Kazimierza Kelles-Krauza, Agencja Scholar, Warszawa 1994.

M. Gawrońska-Garstka, _Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie. Uczelnia ziem północno-wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej (1919–1939) w świetle źródeł_, Rys, Poznań 2016.

P. Tomaszewski, _Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie w latach 1919–1939. Studium z dziejów organizacji i postaw ideowych studentów_, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2018.

A. Supruniuk, M.A. Supruniuk, _Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie w fotografiach 1919–1939_, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2009.

T.R. Weeks, _Vilnius Between Nations, 1795–2000_, Northern Illinois University Press, DeKalb 2015.

Więcej o rozważaniach tożsamościowych: _Żydowski Polak, polski Żyd. Problem tożsamości w literaturze polsko-żydowskiej_, red. A. Molisak, Z. Kołodziejska, Elipsa, Warszawa 2011.

J. Tokarska-Bakir, _Legendy o krwi. Antropologia przesądu_, W.A.B., Warszawa 2008, s. 57.