Podatki i prawo podatkowe - ebook

W książce omówiono najważniejsze zagadnienia dotyczące problematyki prawa podatkowego.

Poza analizą ogólnego i szczególnego prawa podatkowego wyjaśniono reguły:
• kontroli sądowej działalności administracji podatkowej, ze szczególnym uwzględnieniem roli sądownictwa administracyjnego w stosowaniu prawa podatkowego,
• egzekucji należności podatkowych,
• odpowiedzialności karnej za naruszenie norm prawa podatkowego.

Szczególną uwagę zwrócono na najnowsze zmiany w regulacjach podatkowych, obejmujące m.in.: stanowienie nowych danin i podatków, procedury podatkowe oraz wykorzystywanie nowoczesnych technologii i algorytmów przy zwalczaniu zjawiska uchylania się od opodatkowania.

W pracy uwzględniono bogate orzecznictwo sądów administracyjnych, Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Trybunału Konstytucyjnego, a także dorobek polskiej i europejskiej nauki o podatkach.

Publikacja przeznaczona jest dla studentów prawa, administracji, ekonomii i zarządzania. Będzie stanowić dużą pomoc w studiach podyplomowych, kursach dla doradców podatkowych i audytorów oraz aplikacjach prawniczych. Zainteresuje prawników praktyków i pracowników administracji finansowej.

Wykaz skrótów.............................................................................................................. 25
Przedmowa..................................................................................................................... 29
Część pierwsza
ZARYS TEORII PODATKU
Rozdział I
Zagadnienia ogólne – aspekt ewolucyjny koncepcji podatkowych.................... 35
1. Od arki Noego do Neumarka............................................................................. 35
2. Cechy wspólne koncepcji podatkowych........................................................... 40
Rozdział II
Poprzednicy Adama Smitha....................................................................................... 43
1. Kameraliści............................................................................................................ 43
2. Fizjokraci............................................................................................................... 46
Rozdział III
Myśl podatkowa Adama Smitha................................................................................ 49
1. Wprowadzenie...................................................................................................... 49
1.1. Model dzierżawy podatkowej...................................................................... 50
1.2. Przemyślenia podatkowe Monteskiusza.................................................... 51
1.3. Liberalizm gospodarczy............................................................................... 52
2. Zasady podatkowe i ich znaczenie..................................................................... 53
2.1. Zasada dogodności opodatkowania........................................................... 53
2.2. Zasada pewności opodatkowania............................................................... 54
2.3. Zasada taniości opodatkowania.................................................................. 55
2.4. Zasada równomierności opodatkowania................................................... 57
3. Koncepcja przerzucalności podatków............................................................... 59
3.1. Przerzucanie podatku od renty gruntowej................................................ 60
3.2. Przerzucanie podatku od czynszu z domu................................................ 61
3.3. Przerzucanie podatku od zysku.................................................................. 61
3.4. Przerzucanie podatku od płac..................................................................... 62
3.5. Przerzucanie podatków od towarów konsumpcyjnych........................... 63
4. Polityka fiskalna i jej założenia........................................................................... 63
5. Odniesienia do koncepcji Smitha....................................................................... 65
Rozdział IV
Myśl podatkowa Davida Ricardo.............................................................................. 67
1. Wprowadzenie...................................................................................................... 67
2. Koncepcja przerzucalności podatków............................................................... 68
2.1. Różnice między poglądami Adama Smitha i Davida Ricardo............... 68
2.2. Przerzucanie podatku od renty gruntowej................................................ 69
2.3. Przerzucanie podatku od zysku.................................................................. 70
2.4. Przerzucanie podatku od płac..................................................................... 70
3. Reguła edynburska i jej znaczenie..................................................................... 70
Rozdział V
Koncepcja równej ofiary finansowej......................................................................... 73
1. Wprowadzenie...................................................................................................... 73
2. Zasada równości ofiar Johna Stuarta Milla...................................................... 74
3. Kontynuatorzy szkoły Milla............................................................................... 75
3.1. Tezy Francisa Ysidra Edgewortha............................................................... 75
3.2. Alternatywne reguły koncepcji równej ofiary.......................................... 76
4. Wnioski.................................................................................................................. 77
Rozdział VI
Myśl podatkowa Adolfa Wagnera............................................................................. 79
1. Wprowadzenie...................................................................................................... 79
2. Socjalna funkcja opodatkowania....................................................................... 80
3. Zasady podatkowe................................................................................................ 84
3.1. Zasady polityki finansowej.......................................................................... 84
3.2. Zasady gospodarcze...................................................................................... 85
3.3. Zasada sprawiedliwości................................................................................ 86
3.4. Zasady zarządzania podatkami.................................................................. 87
4. Wnioski.................................................................................................................. 88
Rozdział VII
Myśl podatkowa Fritza Neumarka............................................................................ 89
1. Wprowadzenie...................................................................................................... 89
2. Zasady podatkowe Fritza Neumarka................................................................. 90
2.1. Zasady fiskalno-budżetowe.......................................................................... 91
2.2. Zasady etyczno-społeczne............................................................................ 92
2.3. Zasady ekonomiczne..................................................................................... 93
2.4. Zasady techniki podatkowej........................................................................ 94
3. Wnioski.................................................................................................................. 95
Rozdział VIII
Koncepcja ekwiwalencji a koncepcja zdolności płatniczej.................................. 97
1. Wprowadzenie...................................................................................................... 97
2. Założenia koncepcji ekwiwalencji...................................................................... 98
3. Założenia koncepcji zdolności płatniczej......................................................... 100
Rozdział IX
Pojęcie podatku............................................................................................................. 103
1. Wprowadzenie...................................................................................................... 103
2. Aspekt ustrojowy podatku.................................................................................. 106
2.1. Konstytucja a podatki – zagadnienia ogólne............................................ 107
2.2. Podatki w polskich konstytucjach.............................................................. 110
3. Zasady podatkowe sformułowane przez Trybunał Konstytucyjny.............. 115
3.1. Pozycja i znaczenie Trybunału Konstytucyjnego..................................... 115
3.2. Zasady podatkowe – sposób rozumienia................................................... 118
3.3. Zasada legalizmu........................................................................................... 119
3.4. Zasada praworządności................................................................................ 120
3.5. Zasada demokratycznego państwa prawnego........................................... 122
3.6. Zasada wyłączności ustawy w kształtowaniu obowiązków
podatkowych.................................................................................................. 122
3.7. Zasada zakazu retroaktywności prawa podatkowego............................. 125
3.8. Zasada zaufania do państwa i stanowionego przezeń prawa
podatkowego.................................................................................................. 127
3.9. Zasada sprawiedliwości opodatkowania.................................................... 138
3.10. Zasada roczności podatku........................................................................... 145
3.11. Zasada proporcjonalności............................................................................ 146
3.11.1. Kolizja dwóch konstytucyjnych wartości....................................... 146
3.11.2. Zasada proporcjonalności – treść i znaczenie............................... 147
3.12. Zasada zakazu zmiany prawa podatkowego w trybie przewidzianym
dla ustawy budżetowej.................................................................................. 151
4. Aspekt ekonomiczny podatku............................................................................ 151
5. Aspekt prawny podatku...................................................................................... 152
6. Podatek a opłata.................................................................................................... 155
7. Konstrukcja prawna podatku............................................................................. 156
7.1. Podmiot podatku........................................................................................... 157
7.2. Przedmiot podatku....................................................................................... 160
7.3. Podstawa podatku......................................................................................... 161
7.4. Stawki podatkowe.......................................................................................... 164
7.5. Ulgi podatkowe, umorzenia, kategorie podmiotów zwolnionych
od podatku..................................................................................................... 168
8. Klasyfikacja podatków......................................................................................... 169
8.1. Podatki przychodowe.................................................................................... 170
8.2. Podatki dochodowe....................................................................................... 171
8.3. Podatki majątkowe........................................................................................ 172
8.4. Podatki konsumpcyjne................................................................................. 173
Rozdział X
Prawo podatkowe.......................................................................................................... 175
1. Pojęcie i zakres prawa podatkowego.................................................................. 175
1.1. Kryteria służące wyodrębnieniu prawa podatkowego – zagadnienia
ogólne.............................................................................................................. 175
1.2. Kryterium przedmiotu................................................................................. 176
1.3. Kryterium podmiotu.................................................................................... 177
1.4. Kryterium zasad przewodnich.................................................................... 178
1.5. Kryterium metody regulacji........................................................................ 179
1.6. Kryterium funkcji regulacji......................................................................... 180
2. Związki prawa podatkowego z innymi gałęziami prawa................................ 180
2.1. Zagadnienia ogólne....................................................................................... 180
2.2. Prawo podatkowe a prawo finansów publicznych.................................... 181
2.3. Prawo podatkowe a prawo administracyjne............................................. 181
2.4. Prawo podatkowe a prawo cywilne............................................................ 182
3. Proces legislacyjny prawodawstwa podatkowego – uwarunkowania
polityczne i proceduralne.................................................................................... 183
3.1. Konstytucyjna regulacja państwa prawnego............................................. 183
3.2. Aspekt kultury politycznej i prawnej......................................................... 184
3.3. Aspekt proceduralny..................................................................................... 184
3.4. Badania postlegislacyjne.............................................................................. 187
3.5. Odpowiedzialność władzy publicznej za bezprawie legislacyjne........... 188
3.6. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego a prawodawstwo
podatkowe...................................................................................................... 189
3.7. Prawo podatkowe – zasadnicze mankamenty.......................................... 190
4. Źródła prawa podatkowego................................................................................ 191
4.1. Zagadnienia ogólne....................................................................................... 191
4.2. Konstytucja i jej znaczenie........................................................................... 192
4.3. Ustawa podatkowa i jej znaczenie............................................................... 194
4.4. Międzynarodowe umowy podatkowe i ich znaczenie............................. 195
4.5. Rozporządzenia w sprawach podatkowych i ich znaczenie.................... 196
4.6. Akty prawa miejscowego.............................................................................. 199
4.7. Następstwa niekonstytucyjności przepisów podatkowych..................... 201
5. Prawo unijne jako źródło prawa podatkowego................................................ 205
5.1. Zasady ogólne prawa unijnego – prawo sędziowskie............................... 205
5.1.1. Prawo unijne a prawo krajowe – zagadnienia norm kolizyjnych .... 206
5.2. Zasada bezpośredniej skuteczności i zasada pierwszeństwa – aspekt
konstytucyjny................................................................................................. 209
5.2.1. Relacje między art. 8 ust. 1 a art. 90 ust. 1 Konstytucji................ 210
5.2.2. Umowy międzynarodowe jako źródło prawa................................. 211
5.2.3. Przekazanie kompetencji organizacji międzynarodowej
lub organowi międzynarodowemu „w niektórych sprawach”..... 211
5.2.4. Znaczenie Konstytucji w obowiązującym po akcesji porządku
normatywnym..................................................................................... 213
5.2.5. Konstytucyjna zasada wyłączności ustawy podatkowej
a zasada pierwszeństwa prawa unijnego i zasada
bezpośredniego skutku...................................................................... 216
5.3. Odmowa zastosowania prawa krajowego.................................................. 218
5.4. Wykładnia prounijna.................................................................................... 218
6. Prawotwórstwo sądowe jako źródło prawa....................................................... 221
6.1. Znaczenie judykatury Najwyższego Trybunału Administracyjnego.... 221
6.2. Judykatura WSA i NSA – znaczenie funkcji prawotwórczej.................. 222
6.2.1. Niepisane źródła prawa i ich znaczenie........................................... 222
6.2.2. Konstytucyjny aspekt prawotwórstwa sądowego.......................... 225
6.2.3. Wady pozytywistycznej koncepcji źródeł prawa........................... 228
6.2.4. Koncepcja hermeneutyki................................................................... 232
6.3. Sędziowski autorytet a prawotwórstwo sądowe........................................ 234
6.3.1. Sędziowski autorytet – uwarunkowania i znaczenie..................... 234
6.3.2. Aksjologia a prawo............................................................................. 240
6.3.3. Prawo sędziowskie.............................................................................. 242
6.3.4. Formuła precedensu – sędziowskie dylematy................................ 246
6.3.5. Kwalifikowane ułomności prawa a prawotwórstwo
sędziowskie.......................................................................................... 248
6.4. Orzecznicza funkcja Trybunału Sprawiedliwości UE............................. 250
7. Wykładnia prawa podatkowego......................................................................... 253
7.1. Wprowadzenie............................................................................................... 253
7.2. Przyczyny nieporozumień interpretacyjnych........................................... 254
7.3. Systematyka reguł wykładni........................................................................ 255
7.4. Reguły językowe............................................................................................ 256
7.5. Reguły systemowe......................................................................................... 259
7.6. Reguły funkcjonalne..................................................................................... 260
7.7. Reguły intertemporalne............................................................................... 262
7.7.1. Decyzja prawodawcy wyrażona bezpośrednio w przepisach
prawa podatkowego............................................................................ 262
7.7.2. Orzeczenia sądu.................................................................................. 263
8. Etapy stosowania prawa podatkowego.............................................................. 265
Rozdział XI
Prawo podatkowe a prawo cywilne........................................................................... 269
1. Wprowadzenie...................................................................................................... 269
2. Właściwość tekstu ustawy podatkowej............................................................. 271
2.1. Definicje w tekście ustawy podatkowej...................................................... 271
2.2. Pojęcia używane w ustawach podatkowych a pojęcia używane
w prawie cywilnym....................................................................................... 272
3. Stan faktyczny ukształtowany wolą stron umowy a obowiązek
podatkowy............................................................................................................. 272
4. Obejście ustawy podatkowej za pomocą instytucji prawa cywilnego.......... 275
4.1. Obejście prawa podatkowego – aspekt ewolucyjny.................................. 275
4.2. Obejście prawa podatkowego – istota i charakter.................................... 280
5. Wnioski.................................................................................................................. 283
Rozdział XII
Sankcje w prawie podatkowym.................................................................................. 285
1. Wprowadzenie...................................................................................................... 285
2. Charakter prawny sankcji podatkowych.......................................................... 286
3. Systematyka sankcji podatkowych.................................................................... 288
4. Wykaz sankcji podatkowych.............................................................................. 289
5. Sankcje podatkowe a sankcje karne skarbowe................................................. 293
6. Wnioski.................................................................................................................. 294
Rozdział XIII
System podatkowy........................................................................................................ 295
1. Aspekt definicyjny................................................................................................ 295
2. System podatkowy – spojrzenie w przeszłość.................................................. 298
3. Przesłanki budowy systemu podatkowego....................................................... 300
3.1. Zasada trwałej wydajności podatku........................................................... 300
3.1.1. Zasada ekonomiczności podatku..................................................... 301
3.1.2. Realność podstaw opodatkowania................................................... 301
3.1.3. Formy opodatkowania a wydajność................................................. 302
3.1.4. Zasada wewnętrznej spójności.......................................................... 302
3.1.5. Zasada zewnętrznej spójności........................................................... 303
3.1.6. Ustrojowa legalność opodatkowania............................................... 303
3.2. Zasada sprawiedliwości opodatkowania.................................................... 304
3.3. Filozoficzne formuły sprawiedliwości a sprawiedliwość podatkowa.... 306
3.4. Aspekty sprawiedliwości podatkowej........................................................ 307
3.4.1. Powszechność opodatkowania......................................................... 308
3.4.2. Równomierność opodatkowania...................................................... 309
3.5. Sprawiedliwość opodatkowania a grupy nacisku..................................... 310
4. System podatkowy a polityk............................................................................... 311
5. System podatkowy a granice opodatkowania.................................................. 315