Podstawy pielęgniarstwa. Tom 1. Założenia koncepcyjno-empiryczne opieki pielęgniarskiej - ebook

1. PIELĘGNIARSTWO Danuta Zarzycka, Irena Wrońska

Po zapoznaniu się z treściami zawartymi w rozdziale będziesz mógł/mogła:

• opisać naturę pielęgniarstwa,

• scharakteryzować złożoność pielęgniarstwa,

• wyjaśnić cele pielęgniarstwa zmierzające do umacniania zdrowia i poprawy jakości życia pojedynczych osób i całego społeczeństwa,

• dyskutować o statusie pielęgniarstwa jako profesji.

SŁOWA KLUCZOWE: pielęgniarstwo, natura pielęgniarstwa, cele pielęgniarstwa, pielęgniarstwo zawód, pielęgniarstwo sztuka, pielęgniarstwo nauka, pielęgniarstwo profesja

Poznanie praktyki i zespołu wartości z obszaru pielęgniarstwa stanowi istotną motywację dla wielu studentów rozpoczynających edukację na tym kierunku, codzienna trudna praca pielęgniarek w szpitalu, nieustające wysiłki organizacyjne i badawcze osób pracujących na uniwersytetach czy zarządzających zasobami kadr pielęgniarskich. Pielęgniarstwo jest złożonym obszarem wpisującym się w różnorodne sfery życia społecznego i trudno podać jego jednoznaczne określenie. Pielęgniarstwo jest zarówno praktyką opartą na wiedzy naukowej, dążącą do profesjonalizacji, jak i sztuką. Ze względu na swoją opiekuńczą naturę zaliczane jest do grupy zawodów opiekuńczych, natomiast ze względu na cel działań w odniesieniu do podmiotu opieki – zdrowie i zarazem przedmiot badań – należy do grupy nauk o zdrowiu. Biorąc po uwagę dominujące w wykonywaniu zawodu czynności instrumentalne, ma charakter praktyczny. Pielęgniarstwo należy uznać za naukę praktyczną również dlatego, że wykorzystuje twierdzenia i prawidłowości naukowe zawarte w teoriach na rzecz sprawowania opieki. W pielęgniarstwie można wskazać desygnaty istotnościowe nauki praktycznej, tj.: opis istniejącego stanu rzeczy wraz z jego oceną, opis i ocenę skutków zamierzonych, opis i ocenę proponowanych projektów, ocenę opłacalności zmiany istniejącego stanu rzeczy oraz opis i ocenę zrealizowanych działań i ich skutków (Wrońska, 1997). Wskazane etapy postępowania są zbieżne z założeniami procesu pielęgnowania, fundamentalnej metody wykorzystywanej w pielęgniarstwie.

Definiowanie podstawowego pojęcia, jakim jest pielęgniarstwo, wymaga przeglądu określeń, sformułowanych przez organizacje pielęgniarskie o zasięgu ponadnarodowym.

Według World Health Organization (WHO, Światowa Organizacja Zdrowia) (2016) pielęgniarstwo definiowane jest w ujęciu głównie treściowym, obejmuje samodzielną i zespołową opieką osoby w każdym wieku, rodziny, grupy i społeczności, chorych i zdrowych będących w różnych środowiskach. Pielęgniarstwo we współczesnym definiowaniu to przede wszystkim promocja zdrowia, zapobieganie chorobom, a dopiero na kolejnych miejscach znajdują się aspekty działalności poświęconej opiece nad chorymi, niepełnosprawnymi i umierającymi, co ukierunkowuje priorytety pielęgniarstwa (http://www.who.int/topics/nursing/en/).

International Council of Nurses (ICN, Międzynarodowa Rada Pielęgniarek) (2015) dodatkowo wskazuje na obszary inwestowania współczesnego pielęgniarstwa, którym jest rzecznictwo w sprawach wspierania pacjenta/opieki zdrowotnej, promowania bezpiecznego środowiska, badań naukowych, udziału w kształtowaniu polityki zdrowotnej oraz zdrowia pacjenta i zarządzania systemami opieki zdrowotnej, jak też edukacji pielęgniarek (http://www.icn.ch/who-we-are/icn-definition-of-nursing/).

Natomiast American Nurses Association (ANA, Stowarzyszenie Pielęgniarek Amerykańskich) (2014) określa pielęgniarstwo jako zapewniające ochronę, promocję i optymalizację zdrowia i zdolności osoby, profilaktykę chorób i urazów, ułatwienie w przywracaniu zdrowia, łagodzenie cierpienia dzięki diagnostyce i leczeniu reakcji człowieka oraz wsparcie osób indywidualnych, rodzin, grup, społeczności i populacji będących pod opieką. Definicja ta zawiera wyraźne wskazanie na cel pielęgniarstwa, jakim jest optymalizacja zdrowia, czego nie ujmowały w takiej zindywidualizowanej formie żadne wcześniejsze określenia. Ponadto w definiowaniu pielęgniarstwa przez pielęgniarki amerykańskie wskazuje się na zdolności pacjenta będące nawiązaniem do samodzielności w opiece nad zdrowiem oraz uwzględnienie profilaktyki urazów, ułatwienia w przywracaniu zdrowia i łagodzenia cierpienia jako przejawów współczesnego pielęgniarstwa wychodzącego naprzeciw dominującym problemom społecznym. W przytoczonej definicji pielęgniarstwa wskazano zarys rozpoznania pielęgniarskiego – reakcja człowieka oraz aspekty opieki, w ramach których realizowane jest pielęgniarstwo, oprócz ochrony, promocji, profilaktyki to także diagnostyka i leczenie (http://www.nursingworld.org/EspeciallyForYou/What-is-Nursing). Uzupełnieniem definicji pielęgniarstwa ANA jest charakterystyka kontekstu społeczno-kulturowego pielęgniarstwa, podstaw wiedzy dla praktyki pielęgniarskiej, zakresu praktyki pielęgniarskiej, standardów profesjonalnej praktyki pielęgniarskiej oraz regulacji zawodowych pielęgniarstwa.

Siedem istotnych cech profesjonalnego pielęgniarstwa zostało zidentyfikowanych w definicji pielęgniarstwa (ANA, 2010):

1. Świadczenia opiekuńcze, które ułatwiają pacjentowi powrót do zdrowia.

2. Zwrócenie uwagi na zakres ludzkich doświadczeń i reakcji w zdrowiu i chorobie warunkowanych wpływami środowisk fizycznych i społecznych.

3. Integracja danych z oceny i z wiedzy pochodzącej ze zrozumienia wartości pacjenta i/lub grupy.

4. Zastosowanie wiedzy naukowej w procesie diagnostyki i leczenia poprzez stosowanie metod krytycznego myślenia.

5. Rozwój zaawansowanej profesjonalnej wiedzy zawodowej poprzez badania naukowe.

6. Wpływ na politykę zdrowotną państwa w celu promowania sprawiedliwości społecznej i zdrowotnej.

7. Zapewnienie bezpieczeństwa pacjenta, jakości opieki i praktyki pielęgniarskiej opartej na dowodach naukowych.

W mającej swoją rangę merytoryczną Encyklopedii Britannica pod hasłem „pielęgniarstwo” czytamy, że jest to zawód, który przejmuje odpowiedzialność w zakresie uprawnień pielęgniarek za wspieranie zdrowia oraz ciągłą opiekę nad chorymi, rannymi, niepełnosprawnymi i umierającymi („Encyclopaedia Britannica”, 2016).

Analizując polskie źródła, nie sposób pominąć definicji pielęgniarstwa zamieszczonej w jednej z najstarszych „Encyklopedii dla pielęgniarek” pod red. Bogusza, autorstwa Poznańskiej, w której zapisano, że pielęgniarstwo jest terminem stosowanym do określenia różnego rodzaju zadań i działań zawodowych oraz sztuki, wiedzy i nauki z tą działalnością związanych. W dalszej części definicji autorka podkreśla miejsce, jakie zajmuje w pielęgniarstwie kształcenie i doskonalenie, system organizacji opieki pielęgniarskiej będącej częścią służby zdrowia. Takie definiowanie pielęgniarstwa odsłania dość wyraźnie jego wielowymiarowość – praktyka, kształcenie, sztuka, nauka (Poznańska, 1982).

Natomiast w „Encyklopedii dla pielęgniarek i położnych” pod red. Widomskiej-Czekajskiej i Górajek-Jóźwik w definiowaniu pielęgniarstwa o potrójnym znaczeniu, oprócz znanych wymiarów, zawodowego i młodej dyscypliny naukowej, autorka definicji Górajek-Jóźwik wyodrębnia przedmiot wykładany w szkołach pielęgniarskich, będący desygnatem edukacji pielęgniarskiej (Widomska-Czekajska, Górajek-Jóźwik, 2010).

W rodzimym wyznaczaniu istoty pielęgniarstwa jednym z najbardziej charakterystycznych aspektów jest dostrzeganie w pielęgniarstwie atrybutów humanistycznej dyscypliny stosowanej, która dąży do osiągnięcia przez człowieka dobrostanu dzięki stosowaniu naukowej wiedzy i docenianiu wartości opiekuńczych relacji pielęgniarka – podmiot opieki (jednostka, rodzina, społeczność, osoba zdrowa, osoba chora) (Lenartowicz, Kózka, 2010).

Ciekawe i globalne spojrzenie na pielęgniarstwo przedstawiła Wrońska, pisząc, że jest to dziedzina oparta na myśli teoretyczno-naukowej zebranej w teoriach pielęgniarstwa, która wszechstronnie wyjaśnia istotę opieki pielęgniarskiej, w tym działań pielęgniarskich oraz roli pielęgniarki. Można więc uznać pielęgniarstwo ze względu na przedmiot dociekań empirycznych za dziedzinę obejmującą wiedzę o praktyce pielęgniarskiej. Pielęgniarstwo posiadające znamiona nauki praktycznej dotyczącej osoby człowieka ma swoje ugruntowanie w wiedzy teoretycznej nauk biologicznych (np.: anatomia, fizjologia, patologia), ale również humanistycznych (np.: socjologia, psychologia, filozofia, etyka) (Wrońska, 1997).

Centralnym punktem we wszystkich definicjach pielęgniarstwa jest osoba pacjenta otrzymująca opiekę. Opieka ta, określana przymiotnikiem „pielęgniarska”, uwzględnia wielowymiarowość osoby pacjenta.

Z perspektywy funkcjonowania społeczeństwa najważniejsze jest rozumienie pielęgniarstwa w wymiarze działalności praktycznej, zindywidualizowanej, traktowanej jako sztuka odwołująca się do wartości etyczno-moralnych. Natomiast z perspektywy pielęgniarstwa i jego rozwoju wyodrębnia się dwa kolejne jego wymiary: kształcenia i naukowy.

Opieka pielęgniarska obejmuje szeroki zakres działań, począwszy od przeprowadzania skomplikowanych procedur technicznych, aż do tak pozornie prostego zachowania, jak trzymanie za rękę. Pielęgniarstwo to połączenie nauki i sztuki. Nauka o pielęgniarstwie jest bazą wiedzy o opiece, a sztuką wykwalifikowanych pielęgniarek jest zastosowanie tej wiedzy, aby pomóc innym osiągnąć maksymalny poziom zdrowia i jakości życia (Taylor i wsp., 2015).

Pielęgniarstwo, aby spełniało zmieniające się oczekiwania społeczne definiowane poprzez regulacje formalno-prawne, musi zmierzać do zmian praktyki pielęgniarskiej, a praktyka pielęgniarska powinna indukować kierunki badań, jak też wpływać na podejmowanie w praktyce decyzji popartych wynikami tych badań naukowych (patrz: rozdział 7).

1.1. NATURA I CELE PIELĘGNIARSTWA

Natura pielęgniarstwa, najogólniej ujmując, stanowi sedno rozumienia pielęgniarstwa w obrębie którego można wyróżnić opiekuńczość, troskliwość i empatię. Podstawowe elementy natury pielęgniarstwa zostaną przedstawione w systematycznym ujęciu w kolejnych rozdziałach opracowania (patrz: rozdział 2).

Jedna ze starszych polskich definicji pielęgniarstwa autorstwa Radlińskiej zwraca uwagę na służbę jako desygnat relacji pielęgniarki z pacjentem.

Pielęgniarstwo rozwija się równolegle z rozwojem społecznym, co wpływa na postrzeganie jego natury.

Natura pielęgniarstwa bazująca na opiekuńczości, troskliwości i empatii we współczesnym społeczeństwie o wysokim stopniu rozwoju technologicznego, w którym wartością pozytywną jest autonomia, indywidualizm czy konkurencyjność, nie jest atrybutem popularnym. Dlatego też liczne gremia pielęgniarskie podejmują starania w kierunku utrzymania humanistycznej natury pielęgniarstwa z jednoczesnym podejmowaniem wysiłków na rzecz poprawy warunków pracy pielęgniarek.

Dokonując analizy definicji pielęgniarstwa, można zidentyfikować 4 szerokie cele praktyki pielęgniarskiej:

• promocję zdrowia,

• zapobieganie chorobom,

• przywracanie zdrowia/udział w przywracaniu zdrowia,

• pomoc w radzeniu sobie z kalectwem/niepełnosprawnością lub śmiercią.

Aby zrealizować te cele, pielęgniarka wykorzystuje 4 ogólne kompetencje zawodowe: poznawcze, techniczne, interpersonalne i etyczno-prawne.

W dynamicznie rozwijającym się obszarze praktyki pielęgniarskiej kompetencje te zostały szczegółowo zlokalizowane w zakresie zindywidualizowanej opieki skoncentrowanej na pacjencie (PCC – Patient-Centered Care) oraz opieki skoncentrowanej na rodzinie (FCC – Family-Centered Care) (patrz: rozdział 2), w odniesieniu do współpracy, poprawy jakości i bezpieczeństwa opieki, praktyki opartej na krytycznym myśleniu, stosowaniu wyników badań naukowych i informatyki oraz jakości i bezpieczeństwa w edukacji (QSEN – Quality and Safety Education for Nurses) (patrz: tabele podsumowujące w rozdziałach 1–5, nawiązują do sytuacji rzeczywistych, z którymi mogą spotkać się studenci) (Dolansky, Moore, 2013).

Swoistością kompetencji zawodowych pielęgniarek realizowanych w opiece jest pielęgnowanie. Zakres i charakter pielęgnowania zawarty jest w definiowaniu roli i powiązanych z nią funkcji zawodowych (patrz: rozdział 3), w zróżnicowanych warunkach świadczenia opieki pielęgniarskiej (patrz: rozdział 4).

Zdrowie jest istotną częścią każdego z celów pielęgniarstwa. Pielęgniarki realizują cel promowania zdrowia poprzez identyfikowanie, analizowanie i wzmacnianie indywidualnych mocnych stron każdego pacjenta jako składników zapobiegania chorobom, przywracania zdrowia oraz ułatwiania w radzeniu sobie z niepełnosprawnością lub śmiercią.

Działania w ramach promocji zdrowia są motywowane dążeniem do zwiększenia potencjału zdrowotnego i poprawą samopoczucia osób, społeczności. Na zdrowie osób ma wpływ wiele różnych czynników, które wzajemnie powiązane mogą umacniać zdrowie lub zwiększać ryzyko choroby. Czynniki te obejmują dziedziczenie genetyczne, zdolności poznawcze, poziom wykształcenia, pochodzenie etniczne, kulturę, wiek i płeć, poziom rozwoju, styl życia, środowisko oraz status społeczno-ekonomiczny. Poziom zdrowia lub samopoczucia jest także uzależniony od tego, co określa się mianem „świadomości zdrowotnej”. Świadomość zdrowotna (wg U.S. Department of Health and Human Services. Office of Disease Prevention and Health Promotion. Healthy People 2020) jest to zdolność pacjentów do procesów uzyskiwania i zrozumienia informacji potrzebnych do podejmowania odpowiedzialnych decyzji w sprawie zdrowia (patrz: podrozdział 5.1).

Pielęgniarka w ramach realizacji celów: promocja zdrowia i zapobieganie chorobom wykorzystuje samoświadomość pacjenta, świadomość zdrowotną i dostępne zasoby, jednocześnie zapewniając opiekę. Dzięki posiadanej wiedzy i umiejętnościom pielęgniarka, aby zrealizować ten cel, inicjuje następujące czynności:

• ułatwianie pacjentowi podejmowania decyzji dotyczących stylu życia, co jest wyrazem brania przez pacjenta odpowiedzialności za własne zdrowie, a w dłuższym czasie stosowania może poprawić jakość jego życia,

• zwiększanie systematycznie świadomości zdrowotnej pacjenta poprzez pomoc w zrozumieniu, że zdrowie jest czymś więcej niż po prostu brakiem choroby; kształtowanie przekonania, że pewne zachowania i czynniki mogą przyczyniać się do zdrowia lub zmniejszenia ryzyka choroby,

• nauka samoopieki, aby zmaksymalizować osiąganie celów, które są realistyczne, służą jako wzór do naśladowania,

• zachęcanie do promowania zdrowia poprzez zapewnienie informacji i skierowań na przesiewowe badania diagnostyczne.

Przywracanie zdrowia jako cel pielęgniarstwa jest tradycyjnym ujęciem istoty pielęgniarstwa, które koncentruje się na osobie z chorobą i obejmuje okresy od wczesnego wykrycia choroby poprzez leczenie do rehabilitacji i nauczania podczas rekonwalescencji.

Pielęgniarka, posiadając kompetencje zawodowe, w ramach realizacji tego celu podejmuje następujące działania:

• przeprowadzanie ocen, które wykrywają chorobę (np.: pomiar i ocena ciśnienia tętniczego krwi, pomiar i ocena stężenia glukozy we krwi włośniczkowej),

• omawianie pytań i nieprawidłowych wyników oceny pacjenta w zespole innych pracowników ochrony zdrowia,

• zapewnianie bezpośredniej opieki osobie, która jest chora (np.: podawanie leków różnymi drogami zgodnie z posiadanymi uprawnieniami)

• planowanie, nauczanie i prowadzenie rehabilitacji pacjentów (np.: zawał mięśnia sercowego, zapalenie stawów, udar mózgu),

• uczestniczenie w realizacji programów promowania zdrowia i profilaktyki zdrowotnej i terapii (np. ochrony zdrowia psychicznego i programów terapii uzależnień).

Najważniejszymi celami pielęgniarstwa są promocja i przywracanie zdrowia, jednak nie zawsze cele te są możliwe do osiągnięcia. Celem pielęgniarstwa jest również ułatwianie w radzeniu sobie pacjenta z kalectwem/niepełnosprawnością lub śmiercią.

Pielęgniarki, realizując ten cel, podejmują następujące działania skierowane do pacjenta i jego rodziny:

• pomaganie w radzeniu sobie pacjenta i jego rodziny ze zmniejszeniem zdolności do wykonywania czynności dnia codziennego oraz oczekiwanych ról,

• ułatwianie optymalizacji poziomu funkcjonowania pacjenta i jego rodziny poprzez maksymalizację ich mocnych stron i możliwości, nauczanie oraz korzystanie z systemów wsparcia,

• zapewnianie opieki pacjentom i rodzinom w końcowym okresie życia w zróżnicowanych warunkach jej sprawowania, tj.: w szpitalach, zakładach opieki długoterminowej, hospicjach, domach rodzinnych,

• towarzyszenie w wielu sytuacjach przygotowujących do śmierci i zapewnianie kresu życia w największym możliwym komforcie.

1.2. PIELĘGNIARSTWO JAKO ZAWÓD I PROFESJA

Pielęgniarstwo jest zawodem, który koncentruje się na holistycznym postrzeganiu osoby otrzymującej świadczenia zdrowotne, jest unikalnym „wkładem” w zapobieganie chorobom i utrzymywanie zdrowia oraz współuczestnictwem w przywracaniu zdrowia (Taylor i wsp., 2015).

Pielęgniarstwo rozumiane jako działalność zawodowa pielęgniarek opiera się na planowaniu i realizowaniu opieki nad pacjentem zgodnie z ocenianym stanem. Łączy w sobie zarówno techniki wykonywania umiejętności zawarte w procedurach i standardach opieki, jak i oparte na wynikach badań naukowych. Szczególnym obszarem zainteresowania pielęgniarstwa w wymiarze zawodowym są aktywności podejmowane na rzecz pacjenta polegające na zaspokajaniu potrzeb biologicznych, emocjonalnych, poznawczych, społeczno-kulturowych i duchowych i/lub rozwiązywaniu problemów pochodzących z tych obszarów. Pielęgniarstwo określane mianem zawodu wykonywane jest przez pielęgniarki najczęściej na podstawie umowy o pracę z pracodawcą, w ramach której podejmują role komunikowania się i współpracy w zespole terapeutycznym, nauczyciela i doradcy, rzecznika spraw pacjenta, lidera zmian w zespole pielęgniarskim, osoby wykorzystującej wyniki badań naukowych w opiece nad pacjentem i badacza inicjującego i realizującego badania. W obrębie pielęgniarstwa zawodowego pielęgniarka stosuje skutecznie umiejętności interpersonalne i komunikowanie terapeutyczne w celu zapoczątkowania i utrzymania relacji pomagania z pacjentami ze zróżnicowanych grup wiekowych. Umiejętności komunikacyjne pielęgniarki stanowią podstawę procesu edukowania pacjenta i jego rodziny oraz osiągania pozostałych celów pielęgniarstwa poprzez nawiązanie relacji z pacjentem, rozwiązywanie jego problemów oraz podejmowanie decyzji dotyczących oferowanej opieki z wykorzystaniem asertywności.

Pielęgniarstwo charakteryzuje się zasobem wiedzy, która łączy interwencje techniczne i interpersonalne, aby osiągnąć pożądane efekty w dobrostanie pacjentów. Współczesna praktyka pielęgniarska stawia wymagania pielęgniarkom w zakresie posiadania kompetencji do twórczego projektowania zindywidualizowanych strategii, aby pomóc pacjentom osiągnąć osobiste cele zdrowotne. Unikalna natura opiekuńcza stanowiąca o swoistości pielęgniarstwa zawsze musi przeważać w opiece pielęgniarskiej (Taylor i wsp., 2015), jednak dla zapewnienia optymalizacji działania i efektów opieki dostarczanej przez pielęgniarki w praktyce zawodowej wykorzystuje się standardy opieki i procedury postępowania.

Profesja to szczególny rodzaj zawodu, który cechuje się wykonywaniem zadań zawodowych osobiście przez jego przedstawicieli na podstawie odpowiednich kwalifikacji zawodowych w sposób odpowiedzialny i zawodowo niezależny przez osoby świadczące usługi intelektualne i koncepcyjne w interesie klienta oraz w interesie publicznym podlegające szczególnym ograniczeniom ustawowym. Ponadto pielęgniarstwo cechuje się tym, że zgodnie z prawem oraz uregulowaniami zawodowymi przyjmowanymi przez organizacje zawodowe, chroni i rozwija profesjonalizm oraz jakość usług, a także poufność w relacjach z klientem. Zawód określany mianem profesji charakteryzuje zalegalizowany w odczuciu społecznym wysoki stopień autonomii i zaufania społecznego. W średniowieczu tylko kapłani, lekarze i prawnicy posiadali status profesji, ale wraz z szeroko rozumianym rozwojem cywilizacyjnym kolejne zawody (architekta, inżyniera, nauczyciela) osiągały kryteria rozwoju, sytuując się w grupie profesji.

Pielęgniarstwo na przestrzeni wieków podlega systematycznej ewolucji w kierunku rozwoju specjalistycznej wiedzy obejmującej teorię i umiejętności praktyczne. Przedstawiciele profesji mają unikalne uprawnienia zawodowe, osoby z kwalifikacjami pielęgniarki są objęte rejestrem centralnym, nadzór nad jakością działalności profesjonalnej sprawują przedstawiciele tej samej grupy zawodowej oraz pielęgniarstwo jest służbą ludziom, a więc przedkładaniem dobra drugiego człowieka (pacjenta, klienta) nad własny interes zawodu czy osób wykonujących ten zawód (Sokołowska, 1986).

Uznanie pielęgniarstwa polskiego za profesję łączy się z osiągnięciem podstawowych atrybutów zawodu-profesji, do których należą:

• pełnienie służby społecznej o istotnym znaczeniu dla ludzkiego zdrowia, dobrostanu,

• dysponowanie zasobem wiedzy specyficznie pielęgniarskiej (uprawnienia monopolistyczne) i podejmowanie badań naukowych,

• zapewnienie wszechstronnej edukacji na poziomie akademickim umożliwiającej zdobywanie wysokich kompetencji pielęgniarskich i ich doskonalenie,

• posiadanie kodeksu jako przewodnika etycznego postępowania pielęgniarki,

• wysoki poziom autonomii zawodowej – pielęgniarki nadzorują i oceniają własną praktykę, poprawiają jej jakość, prowadzą kształcenie,

• funkcjonowanie organizacji pielęgniarskich zrzeszających reprezentatywną liczbę przedstawicieli zawodu – samorząd zawodowy pielęgniarek, związki zawodowe pielęgniarek, towarzystwa pielęgniarskie,

• kształtowanie kultury pielęgniarstwa charakteryzującej się grupową lojalnością, wykorzystującej symbole zawodowe w tworzeniu tożsamości pielęgniarskiej (Poznańska, 2008; Lenartowicz, 1997),

• społeczne przyzwolenie dla postawy paternalistycznej (prawo do decydowania za kogoś, przedstawianie mu swojej woli, np.: dotyczącej terminu wizyty, sposobu stosowania leków, stylu życia itp.),

• powszechnie akceptowane prawo inicjowania kontaktów,

• poddawanie się akredytacji, co zapewnia zgodność funkcjonowania profesji z oczekiwaniami społecznymi (Nilsson, 2007).

I chociaż osiągnięcie wymaganych etapów rozwoju pielęgniarstwa zostało zakończone, to w literaturze przedmiotu pojawiają się nieliczne poglądy wykazujące, że pielęgniarstwo nadal można traktować jako semiprofesję, gdyż pielęgniarki tradycyjnie podporządkowane są decyzji lekarza, uczestnicząc w procesie leczenia, co zajmuje znaczące miejsce w wykonywaniu zawodu. Kolejnym argumentem, który utrudnia uzyskanie przez pielęgniarstwo statusu profesji, jest współuczestniczenie w kształceniu pielęgniarek i ocenianiu jakości świadczonej opieki również innych profesjonalistów, np. lekarzy. Natomiast mocnymi kontrargumentami są szerokie wymagania dotyczące kształcenia i doskonalenia zawodowego, prowadzenie rejestrów uprawnionych do wykonywania zawodu, rozbudowana struktura samoregulacji funkcjonowania i rozwoju zawodu oraz istnienie formalnych kodeksów etyki zawodowej (Hiscott, 1998). Niezaprzeczalnym atrybutem w profesjonalizacji pielęgniarstwa jest tworzenie i wykorzystywanie bazy wiedzy dla praktyki pielęgniarskiej opartej na uporządkowanej terminologii obejmującej diagnozy, interwencje i oceny wyników wraz z ustalonym planem opieki zawierającym działania oparte na wynikach badań naukowych, a nie intuicji (Taylor i wsp., 2015).

Pielęgniarstwo polskie w dążeniu do profesjonalizmu pokonało już długą drogę, zaznaczając na niej priorytety, do których należy inwestowanie w kwalifikacje zawodowe pielęgniarek, które niestety nie zawsze jeszcze powoduje realny wzrost uprawnień zawodowych. Podkreślić też należy, że pielęgniarstwo ewoluowało, przeobrażając się z zawodu polegającego na technicznym wykonywaniu zabiegów do zawodu, w którym opieka pielęgniarska ma charakter procesu, a jego celem jest maksymalizacja potencjału wielowymiarowo postrzeganej osoby pacjenta. Ten aktywny proces, gdzie wykorzystywanie wniosków z przeszłości stanowi fundament zdobywania wiedzy, jest gwarantem rozwoju w przyszłości.

1.3. PIELĘGNIARSTWO JAKO NAUKA

Nauka ze względu na wieloznaczność terminu jest trudna do zdefiniowania. Podstawowe rozumienie nauki wskazuje na aktywność osób/badaczy/pielęgniarek – wymiar społeczny nauki oraz wytwór tej działalności określany jako zbiór teorii i założeń oraz twierdzeń uzasadnionych i sprawdzonych zgodnie z obowiązującymi zasadami w nauce. Według Europejczyków nauka powstała w starożytnej Grecji i zgodnie z klasyfikacją Arystotelesa została podzielona na dwie grupy: nauki teoretyczne (podstawowe) i nauki praktyczne (stosowane) (Kryszewski, Pszczołowski, 2016). Początki badań naukowych w obszarze pielęgniarstwa sięgają XIX w. i analiz skuteczności opieki dokonywanej przez Nightingale (Poznańska, 2008). Naukowość pielęgniarstwa, szczególnie polskiego, jest mało ugruntowana. Pierwszy ośrodek formalnie uprawniony do prowadzenia badań naukowych w pielęgniarstwie (oprócz zasadniczej działalności edukacyjnej) powstał w 1969 r. w strukturze Akademii Medycznej w Lublinie pod nazwą Wydziału Pielęgniarskiego. Dziekan Wydziału, prof. Klamut, w uzasadnieniu jego tworzenia wskazał na potrzebę społeczną rozwoju pielęgniarstwa jako nauki o charakterze medyczno-humanistycznym (współcześnie traktuje się ten aspekt szerzej) (Klamut, 1974).

Pielęgniarstwo jako nauka realizuje dwie podstawowe funkcje, tj. poznawczą i praktyczną. W ramach funkcji poznawczej pielęgniarstwo niewątpliwie aspiruje do formułowania uniwersalnych prawidłowości czy wręcz twierdzeń teoretycznych, jednak ze względu na podmiot badań, którym jest indywidualnie postrzegana osoba i wpływ na nią szeroko rozumianej natury, trudne jest zastosowanie wymogów tworzenia wiedzy naukowej. Twierdzenia sformułowane w pielęgniarstwie mają zazwyczaj charakter założeń teoriotwórczych, tzw. modeli poznawczych opieki pielęgniarskiej, które opisując i wyjaśniając zjawiska właściwe dla tej opieki, pełnią jednocześnie funkcje normatywne (opisują stan oczekiwany, prawidłowość). W obszarze zainteresowania poznawczego pielęgniarstwa jest definiowanie 4 podstawowych pojęć (człowiek, środowisko, zdrowie, pielęgniarstwo) oraz wyjaśnianie związków zachodzących pomiędzy nimi, co doprowadza do określania twierdzeń dotyczących roli pielęgniarki. Z tych twierdzeń można poprzez uogólnienia sformułować reguły optymalnej praktyki pielęgniarskiej. Według niektórych przedstawicieli gremium pielęgniarskiego jest to wystarczające, aby uznać pielęgniarstwo za naukę teoretyczną. Funkcja praktyczna polega na wykorzystaniu wiedzy teoretycznej z zakresu pielęgniarstwa i innych nauk, najczęściej medycznych, psychologii, socjologii, do przekształcania opieki pielęgniarskiej w kierunku optymalizacji jakości życia osób z niej korzystających (Malarewicz, 2008; Jankowski, Lenartowicz, 2007; Niebrój, 2005; Wrońska, 1997).

W rozwoju pielęgniarstwa jako nauki istotne są kierunki prowadzonych badań, na które wskazuje American Nurses Association, określając je następująco:

1. Promocja zdrowia oraz zdolności do samoopieki niezależnie od wieku, statusu społecznego, kultury.

2. Minimalizowanie i prewencja problemów zdrowotnych związanych z czynnikami behawioralnymi i środowiskowymi, ograniczającymi produktywność jednostki i jej jakość życia.

3. Minimalizowanie negatywnego wpływu nowych technologii medycznych na zdolności adaptacyjne jednostek i całych rodzin doświadczających problemów zdrowotnych.

4. Zabezpieczenie potrzeb zdrowotnych osób należących do grup wymagających szczególnej opieki, takich jak: ludzie starsi, dzieci z chorobami wrodzonymi, chorych należących do odrębnych grup kulturowych, chorych psychicznie i ubogich ekonomicznie.

5. Klasyfikacja zjawisk (faktów, działań) należących do praktyki pielęgniarskiej.

6. Prowadzenie badań zgodnie ze standardami etycznymi.

7. Rozwój narzędzi mierzących efekty działań pielęgniarskich.

8. Rozwój metodologii interdyscyplinarnych, umożliwiających holistyczne spojrzenie na osoby w ich relacji do rodzin i reprezentowanego stylu życia.

9. Ocena alternatywnych metod udzielania pomocy medycznej i zarządzania opieką zdrowotną, tak aby wyważyć relacje pomiędzy wysoką jakością usług i ich ekonomicznością.

10. Ocena efektywności nowoczesnych metod kształcenia dostosowanych do potrzeb praktyki pielęgniarskiej.

11. Analiza historycznych i współczesnych czynników mających wpływ na rozwój pielęgniarstwa (Polit, Beck, 2010).

1.4. PIELĘGNIARSTWO JAKO SZTUKA

Tylko z pozoru określanie pielęgniarstwa jako sztuki wydaje się nieuzasadnione, gdyż jeszcze w czasach starożytnych dominującym desygnatem sztuki była umiejętność i przestrzeganie określonych reguł w działaniu. W XIX w. w ramach ewolucji pojęcia sztuka podkreślano oryginalność, indywidualizm i nowatorstwo działalności człowieka. Osoby tworzące sztukę motywowane są do działania poprzez zaangażowanie uczuciowe i chęć rozwiązywania problemów ogólnoludzkich lub jednostkowych.

Koncepcję pielęgniarstwa jako sztuki wprowadziła Nightingale, zapisując w swoich notatkach: „Pielęgnowanie chorych (…) jest sztuką i jeśli ma stać się sztuką, wymaga równie wielkiego oddania się i równie gruntownego przygotowania, jak twórczość malarza lub rzeźbiarza, a cóż znaczy praca nad martwym płótnem lub zimnym marmurem w porównaniu z pracą nad żywym ciałem – świątynią Ducha Bożego? Pielęgnowanie chorych jest jedną z najpiękniejszych sztuk (…). Pielęgniarstwo było dobrą pracą wykonywaną dzielną ręką, kierowaną jasnym umysłem, inspirowaną kochającym sercem” (Szenajch, 1929).

Dopiero od około 30 lat istnieje większe zainteresowanie zagadnieniem pielęgniarstwa rozumianego jako sztuka. Analiza literatury i doświadczeń zawodowych pielęgniarek wskazuje, że wysoka jakość opieki pielęgniarskiej nie jest gwarantowana wyłącznie poprzez podejmowanie badań pielęgniarskich, rozwój podstaw teoretycznych i edukacji zawodowej. Jakość opieki pielęgniarskiej jest uwarunkowana jej indywidualizacją w pomaganiu osobie pacjenta traktowanego jako nadrzędna, niepowtarzalna wartość, z wykorzystaniem troskliwości pielęgniarskiej. Opisywanie istoty pielęgniarstwa w wymiarze sztuki koncentruje się na podkreśleniu aktywności wymagającej od pielęgniarki twórczej wyobraźni, w której centrum jest indywidualny człowiek ze swoim środowiskiem, zdrowiem, chorobą, problemami. W określeniu pielęgniarstwa jako sztuki dominują zarówno cechy uczestników relacji pacjent – pielęgniarka, jak i jej istota. Pielęgnowanie zgodne z koncepcją pielęgniarstwa traktowanego jako sztuka wymaga od pielęgniarki oprócz sprawności technicznej również twórczości i bezpiecznej innowacyjności popartej często krytyczną analizą badań naukowych i własnym doświadczeniem. Tak rozumiane pielęgnowanie przenika etyczna zasada czynienia dobra osobom powierzonym opiece, co upoważnia do stwierdzenia, że pielęgniarstwo jako sztuka ma charakter etyczno-moralny (Poznańska, 2008).

1.5. KIERUNKI ROZWOJU PIELĘGNIARSTWA W PRZYSZŁOŚCI

W opiece zdrowotnej i pielęgniarstwie identyfikuje się krytyczne wyzwania dla praktyki pielęgniarskiej w XXI w., tj.: rosnącą populację pacjentów hospitalizowanych, którzy są starsi, przez co ich sytuacja zdrowotna najczęściej jest bardzo złożona, począwszy od wielochorobowości, a skończywszy na niewydolności samoopiekuńczej; rosnące koszty opieki zdrowotnej oraz konieczność wprowadzania zmian w praktyce wynikających z szybkiego postępu wiedzy medycznej, rozwoju wiedzy pielęgniarskiej i technologii. Jednym z istotnych czynników będącym wyzwaniem dla przyszłości pielęgniarstwa jest coraz wyraźniej zarysowujący się niedobór pielęgniarek oraz starzejące się pielęgniarki aktualnie wykonujące zawód w systemie ochrony zdrowia. Kolejnym problemem, z jakim można będzie spotkać się w obrębie pielęgniarstwa w przyszłości, są zwiększone ruchy migracyjne i wielokulturowość pacjentów. Systematyczna zmiana zakresu kompetencji zawodowych pielęgniarek wynika z relokacji kompetencji w systemie opieki zdrowotnej (podział kompetencji pomiędzy członków zespołu terapeutycznego, zwiększenie kompetencji fizjoterapeutów, wprowadzenie asystentek). Przyszłość pielęgniarstwa to konieczność świadczenia opieki w coraz bardziej stechnicyzowanym środowisku pacjenta oraz dokumentowania opieki w centralnych systemach informacji zdrowotnej, które docelowo mają zapewnić dostępność do informacji zdrowotnej zarówno pacjentom, jak i osobom świadczącym opiekę.

Kierunki zmian w edukacji pielęgniarskiej determinowane są wieloma czynnikami, wśród których najczęściej są wymieniane: zmiana demograficzna (pacjenci, pielęgniarki) i różnorodność podmiotów opieki, bardzo szybki rozwój technologii wykorzystywanych w procesie kształcenia, np.: symulacje wysokiej wierności, globalizacja społeczeństwa na świecie, występowanie terapii alternatywnych, terapii genowych oraz opieki paliatywnej, kształcenie dla potrzeb opieki populacyjnej oraz rosnąca złożoność opieki nad pacjentem, wzrastające koszty kształcenia wynikające z partycypowania w kosztach opieki nad pacjentem, wpływ polityki zdrowotnej i regulacji prawnych na kształcenie, rosnące zapotrzebowanie na kształcenie interdyscyplinarne, możliwości kształcenia ustawicznego, szczególnie pielęgniarskich specjalności deficytowych.

Aby sprostać tym wyzwaniom, w przyszłości poszukiwane będą pielęgniarki, które posiadają wiedzę, umiejętności i postawy, zgodne z wymogami stawianymi przez środowisko praktyki oraz mogą skutecznie pracować w interdyscyplinarnych zespołach w wielu różnych zakładach opieki zdrowotnej, jak też świadczyć tradycyjne usługi pielęgniarskie. Dodatkowo oczekiwane są kompetencje przywództwa, zarządzania, promocji zdrowia i zapobiegania chorobom (Heller, Oros, Dumeey-Crowley, 2011).

REFLEKSYJNA PRAKTYKA: ROZWIJANIE KOMPETENCJI JAKOŚCI I BEZPIECZEŃSTWA W EDUKACJI PIELĘGNIAREK

Opis sytuacji

W czasie studiów pracowałam na oddziale onkologii jako wolontariuszka. Tam spotkałam Stefana Kowalskiego, 29-letniego mężczyznę z rozpoznaniem nowotworu jelit. Miał zastosowaną radioterapię i chemioterapię; był skrajnie osłabiony i niedożywiony. Otrzymywał płyny dożylnie i przez wkłucie centralne. W dodatku pojawiały się odleżyny II stopnia w okolicy kości krzyżowej o średnicy 1,5 cm każda, które wymagały leczenia i pielęgnacji. Pacjent miał wyłonioną kolostomię i nie był samodzielny w zakresie jej pielęgnowania. Chociaż pielęgniarki były bardzo pomocne dla pacjentów na tym oddziale, to jednak opieka była niewystarczająca, gdyż było mało personelu. Wkrótce po tym, jak zostałam skierowana na ten oddział, pełniłam nocny dyżur i byłam jedyną wolontariuszką na tym oddziale. Pielęgniarki poprosiły mnie o wykonywanie kilku czynności w opiece nad panem Stefanem, z którymi nie byłam zaznajomiona. W dodatku nie potrafiłam pielęgnować miejsca wkłucia centralnego, pobierać krwi do badania i zmieniać opatrunku na ranie odleżynowej. Nie posiadałam jeszcze uprawnień do wykonywania takich zadań. Czułam się nieswojo, wykonując opiekę na własną rękę. Pielęgniarki jak zwykle były bardzo zajęte i prosiły o jak największą pomoc. Gdybym wykonała te czynności, mogłabym narazić pacjenta na ryzyko dodatkowego cierpienia lub rozszerzenia infekcji. Co więcej, mogłabym nie otrzymać dyplomu pielęgniarki.

Niestandardowe myślenie: możliwe kierunki działania

• Zespół pielęgniarski wymaga realizacji złożonych zadań, mimo że mam tylko niewielkie doświadczenie w tym zakresie.

• Informowanie pielęgniarek, że nie czuję się komfortowo, wykonując czynności na własną rękę, i proszę o powierzenie mi innych zadań zgodnych z moim zakresem obowiązków.

• Zapytanie pielęgniarek, czy mogą być obecne i obserwować wykonywanie przeze mnie czynności, aby – jeśli to konieczne – mogły interweniować.

• Powstrzymanie się od wykonywania tych zadań i poinformowanie pielęgniarki przełożonej następnego dnia, że zostałam skierowana do prac poza zakresem moich obowiązków.

Wskaźniki dobrego wyniku: jak zdefiniować sukces?

• Pacjent otrzyma bezpieczną, kompleksową opiekę bez narażania na ryzyko.

• Wykonanie zadań i czynności w moim zakresie kompetentnej praktyki.

• Pielęgniarki rozumieją moje obowiązki zawodowe i prawidłowo delegują konieczne zadania.

• Otrzymanie tytułu pielęgniarki licencjata nie było zagrożone spowodowaniem narażenia na utratę życia czy zdrowia pacjenta.

• Poczucie komfortu i kompetencji w moim wykonywaniu pracy.

Osobiste uczenie się: przyszłość rozwoju myślenia refleksyjnego/kompetencji zawodowych

Ponieważ czułam się niepewnie w wykonywaniu zadań powierzonych mi przez pielęgniarki, powiedziałam, że jestem na tym oddziale od niedawna i nie mam doświadczenia w wykonywaniu tych czynności. Czułam się nieswojo, że nie mam doświadczenia. Pielęgniarki były nieco zaskoczone, ale zrozumiały moją sytuację. Wcześniej korzystały z pomocy asystentek w czasie nocnych dyżurów, a zakres ich praktyki był szerszy niż mój aktualny. Przez całą noc obserwowałam pielęgniarki wykonujące czynności zawodowe, chodziłam z nimi i mogłam wykonać niektóre z czynności, jednak nie czułam się w nich biegle. Rano rozmawialiśmy z pielęgniarką oddziałową o tym, kto powinien realizować czynności i zadania zawodowe. Pielęgniarka oddziałowa zrozumiała konieczność wyjaśniania zakresu obowiązków i delegowania zadań. Czuję, że podjęłam właściwą decyzję, zwracając się z moim problemem do pielęgniarek, gdyż zdrowie i życie pacjenta byłoby zagrożone przez mój brak kompetencji. Pielęgniarki również mogły być narażone na ryzyko. W wyniku naszej rozmowy z pielęgniarką oddziałową została zmieniona forma współpracy z nowymi wolontariuszami na oddziale i zmodyfikowany zakres ich obowiązków.

Refleksja nad kompetencją jakości i bezpieczeństwa opieki

Jak myślisz, jak zareagowałabyś/zareagowałbyś w podobnej sytuacji? Dlaczego? Co powiedziałabyś/powiedziałbyś o sobie i adekwatności umiejętności do praktyki zawodowej? Czy zachowanie studentki było etyczne? Czy było zgodne z prawem? Wyjaśnij, jaką inną wiedzę, postawę i umiejętności potrzeba rozwijać dla ciągłej poprawy jakości i bezpieczeństwa opieki nad pacjentami takimi jak pan Stefan Kowalski.

Model opieki Patient-Centered

Jaką rolę odgrywają różni członkowie zespołu pielęgniarskiego w tworzeniu współpracy z pacjentem – panem Kowalskim, aby mógł on otrzymać jak najlepszą opiekę? Jakie specjalne zdolności wnosisz do tworzenia tego partnerstwa?

Praca zespołowa i współpraca

Jakie umiejętności komunikacyjne są potrzebne do poprawy zapewnienia funkcji zespołu, jego kompetencji, opiekuńczości i bycia odpowiedzialnym członkiem zespołu opieki nad pacjentem, który zapewni opiekę w razie potrzeby? Jak zareagowałabyś/zareagowałbyś, gdyby oddziałowa nie podzielała twoich obaw? Jakie posiadasz specjalne zdolności do promowania dobrze funkcjonującego zespołu interdyscyplinarnego?

Bezpieczeństwo/Evidence-Based Practice

Jaki jest priorytet zespołu opieki pana Stefana Kowalskiego w zakresie jego zdrowia, dobrego samopoczucia i bezpieczeństwa? Jakie dowody w literaturze pielęgniarskiej wspomagają postrzeganie proponowanego zakresu praktyki i roli pielęgniarki?

Informowanie

Czy mogą być określone podstawowe informacje, które muszą być dostępne w formie zapisu elektronicznego dla pana Stefana Kowalskiego w celu wspierania bezpieczeństwa i koordynacji opieki nad pacjentem? Czy można myśleć o innych sposobach reakcji w podobnych sytuacjach?