Podstawy rehabilitacji dla studentów medycyny - ebook

AUTORZY

dr n. med. Janusz Bolanowski

Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu

dr n. k. f. Iwona Demczyszak

Akademia Medyczna we Wrocławiu

dr n.k. f. Grzegorz Konieczny

Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu

dr n.k. f. Dominika Markowska

Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu

dr n.k. f. Dariusz Milko

Kolegium Karkon osk ie w Jelen iej Górze

mgr Małgorzata Milko

Kolegium Karkonoskie w Jeleniej Górze

doc. dr n.k. f. Maciej Mraz

Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu

dr hab. n. k. f. Małgorzata Mraz

Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu

dr n. med. Edyta Sutkowska

Akademia Medyczna we Wrocławiu

dr n.k. f. Dorota Wójtowicz

Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu

prof. dr hab. n. k. f. Marek Woźniewski

Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu

prof. dr hab. n. k. f. Zdzisława Wrzosek

Akademia Wychowania Fizycznego we WrocławiuWSTĘP ZDZISŁAWA WRZOSEK, JANUSZ BOLANOWSKI

Światowa Organizacja Zdrowia – Sekcja ds. Rozwoju Rehabilitacji oraz Międzynarodowe Towarzystwo Rehabilitacji uznały następującą definicję rehabilitacji: „Rehabilitacja jest to kompleksowe zespołowe działanie w odniesieniu do osób niepełnosprawnych fizycznie i psychicznie (na skutek wad wrodzonych, schorzeń, urazów), które ma na celu przywrócenie tym osobom pełnej lub maksymalnej do osiągnięcia sprawności fizycznej i psychicznej, zdolności do pracy i zarobkowania oraz zdolności do brania czynnego udziału w życiu społecznym. Inaczej rehabilitacja jest procesem wykształcania lub przywracania sprawności fizycznej i psychicznej osobie, która tego potrzebuje dla uzyskania zdolności i możliwości włączenia się w czynne życie zawodowe i społeczne”. Rehabilitacja jest więc procesem medyczno-społecznym, który w swoim rozwoju zajmował różne miejsca w ochronie i służbie zdrowia. Początkowo rehabilitacja była uznana za trzecią fazę postępowania medycznego, przyjmując że pierwszą jest diagnostyka, a drugą – leczenie. Obecnie rehabilitacja uznana jest za integralną część podstawowego leczenia i nieodzowny element współczesnej terapii.

Pojęcie „rehabilitacja” zostało użyte po raz pierwszy w 1918 roku przez Douglasa C. Mc Murtie, dyrektora Nowojorskiego Instytutu Czerwonego Krzyża, kiedy omawiał on wyniki leczenia inwalidów wojennych, ograniczając się głównie do problemów socjalno-zawodowych. Termin ten pochodzi z łaciny: habilitas – zręczność, sprawność oraz przedrostka re – oznaczającego zwrotność procesu.

Twórca polskiej szkoły rehabilitacji prof. Wiktor Dega uznał, iż użycie tego określenia w stosunku do licznej grupy osób z wadami wrodzonymi, czyli niepełnosprawnych od urodzenia, nie znajduje zastosowania. Zaproponował zastąpienie terminu „rehabilitacja” terminem „usprawnianie”, a przez podanie bliższych informacji – „fizyczne” lub „psychiczne” – uczynił ten proces bardziej jasnym. Mimo pełnego uzasadnienia dla tej propozycji znacznie częściej w terminologii polskiej funkcjonuje określenie „rehabilitacja”, choć zdecydowanie często błędnie, np. w odniesieniu do wybranych zabiegów fizjoterapeutycznych, m.in. krioterapii, masażu lub ćwiczeń fizycznych.

Szeroko pojęte zadania rehabilitacji wynikające zarówno z definicji, jak i potrzeb skłaniają do wyróżnienia z tego kompleksowego procesu:

- rehabilitacji leczniczej (medycznej),

- rehabilitacji społecznej (ułatwiającej),

- rehabilitacji zawodowej (szkolącej).

Rehabilitacja lecznicza (medyczna) to zorganizowane działanie prowadzone w placówkach służby zdrowia: szpitalach, przychodniach czy uzdrowiskach, zmierzające do przywrócenia zdrowia i likwidowania następstw przebytej choroby czy urazu (np. zamierzonej formy leczenia w postaci unieruchomienia).

Celem tej formy rehabilitacji jest stymulowanie procesu leczenia przez różne formy aktywności fizycznej i psychicznej.

Bardzo ważnym problemem jest akceptacja niepełnosprawności utrwalonej, bowiem warunkuje to właściwą współpracę z personelem terapeutycznym realizującym proces rehabilitacji. U osób z tej grupy istotą procesu rehabilitacji jest wyzwolenie mechanizmów kompensacyjnych i adaptacyjnych.

Rehabilitacja medyczna swój cel realizuje z wykorzystaniem wybranych środków oddziaływania, do których należą między innymi:

- pielęgniarstwo rehabilitacyjne,

- fizjoterapia (kinezyterapia, czyli leczenie ruchem, fizykoterapia i masaż),

- terapia zajęciowa,

- zaopatrzenie ortopedyczne,

- psychoterapia.

Rehabilitacja społeczna jest procesem, który ma na celu przywrócenie samodzielności społecznej osobie, która w wyniku niepełnosprawności jest jej pozbawiona. Ten rodzaj rehabilitacji obejmuje też edukację osób zdrowych w zakresie umożliwiającym zrozumienie potrzeb osoby niepełnosprawnej i akceptację ich jako pełnoprawnych członków społeczeństwa. W zakresie tej rehabilitacji wymienić można:

- akceptację kalectwa przez poszkodowanego,

- integrację lub reintegrację osoby niepełnosprawnej w rodzinie, zakładzie pracy, w społeczeństwie,

- pomoc w likwidacji barier warunkujących skuteczność rehabilitacji, np. wynikających z postaw społeczeństwa, architektonicznych lub legislacyjnych.

Podstawowym celem rehabilitacji społecznej jest umożliwienie osobom niepełnosprawnym korzystania ze wszystkich dóbr kulturowych, społecznych i zawodowych.

Formę rehabilitacji aktywnej stanowią turnusy rehabilitacyjne. Ważną rolę odgrywa sport inwalidzki stwarzający możliwości licznych kontaktów osób niepełnosprawnych i integracji, co ma istotną rolę psychoterapeutyczną. Zaangażowanie licznej grupy osób niepełnosprawnych w sport wyczynowy poprawia samoocenę osoby niepełnosprawnej i daje wiele satysfakcji z zawierania nowych, często międzynarodowych znajomości i przyjaźni.

Rehabilitacja zawodowa to działania zmierzające do przywrócenia osobom niepełnosprawnym zdolności do aktywności zawodowej. W tym celu należy dokonać oceny zdolności poszkodowanego w tym zakresie zarówno pod względem fizycznym, jak i psychicznym. W zakres rehabilitacji zawodowej wchodzi:

- preorientacja zawodowa,

- poradnictwo zawodowe,

- szkolenie zawodowe,

- pomoc we właściwym zatrudnieniu,

- opieka w trakcie wykonywania pracy zawodowej w zakresie np. przystosowania stanowiska pracy odpowiedniego do rodzaju niepełnosprawności,

- tworzenie zakładów pracy chronionej,

- stworzenie warunków do pracy chałupniczej.

Dla dzieci odpowiednikiem pracy zawodowej jest rehabilitacja pedagogiczna, która ma na celu stworzenie warunków kształcenia dzieci i młodzieży.

Realizacja rehabilitacji we wspomnianym zakresie wymaga dobrej współpracy całego zespołu rehabilitacyjnego, który rekrutuje się z ludzi o różnych specjalnościach i zawodach, a jego skład zależy od wielu czynników, np. stopnia poszkodowania osoby objętej usprawnianiem (kalectwo trwałe lub odwracalne), wieku, wykonywanego wcześniej zawodu itp. Ten medyczno--społeczny proces w Polsce realizowany jest zgodnie z celami i założeniami polskiej koncepcji rehabilitacji. Model ten opiera się na następujących zasadach:

- Powszechność rehabilitacji – pod tym pojęciem należy rozumieć dostępność świadczeń rehabilitacyjnych dla wszystkich, którzy jej potrzebują oraz wdrożenie ich we wszystkich dziedzinach medycyny, a nie jak miało to miejsce poprzednio jedynie w odniesieniu do osób z dysfunkcjami w obrębie układu ruchu w następstwie chorób i urazów tego układu.

- Wczesność zapoczątkowania – wdrożenie rehabilitacji we wczesnym okresie choroby lub po urazie przyczynia się do pobudzenia mechanizmów kompensacyjnych lub adaptacyjnych organizmu. Przyczynia się to do ograniczenia rozwoju niekorzystnych następstw bezczynności ruchowej, a czasem nawet zwiększa szansę na przeżycie. W konsekwencji rehabilitacja staje się bardziej skuteczna, a okres powrotu do zdrowia ulega skróceniu. Problem ten obejmuje także wczesne wdrożenie rehabilitacji socjalnej i pedagogicznej.

- Kompleksowość – rehabilitacja w całym swoim programie i od początku uwzględnia wszystkie aspekty, tj. leczniczy, społeczny i zawodowy. Zakres tych aspektów jest uzależniony od stopnia niepełnosprawności spowodowanej chorobą lub urazem. W realizacji tego procesu uczestniczą nie tylko lekarze ze specjalnością z zakresu rehabilitacji medycznej, ale także pielęgniarki, fizjoterapeuci, socjolodzy, psycholodzy, pedagodzy, a w razie potrzeby logopedzi, protetycy, ortotycy, a niekiedy np. przy chorobach współistniejących – lekarze innych specjalności.

Od początku postępowania rehabilitacyjnego należy poza podstawowym leczeniem mieć na uwadze losy osoby poszkodowanej (miejsce i warunki jej zamieszkania, jej miejsce w rodzinie i środowisku, dbałość o stan psychiczny – te czynniki w znacznym stopniu warunkują akceptację kalectwa przez pacjenta i jego otoczenie i są warunkiem czynnej współpracy poszkodowanego w procesie usprawniania).

- Ciągłość – rehabilitacja jest procesem ciągłym, czyli proces ten jest kontynuowany do czasu zdobycia przez chorego maksymalnej sprawności fizycznej i psychicznej oraz zdolności zajęcia właściwego miejsca w społeczeństwie.

U osób ciężko poszkodowanych, w schorzeniach przewlekłych i postępujących (tetraplegia, hemiplegia, mózgowe porażenie dziecięce czy wiele innych) rehabilitacja prowadzona jest przez całe życie chorego.

Usługi rehabilitacyjne, zgodnie z wyżej wymienionymi zasadami, realizowane są przez następujące placówki:

- działy rehabilitacji, które znajdują się we wszystkich szpitalach,

- łóżkowe oddziały rehabilitacyjne,

- szpitale rehabilitacyjne o różnym profilu,

- ośrodki rehabilitacyjne,

- przychodnie rehabilitacyjne,

- szpitale i sanatoria uzdrowiskowe, które prowadzą tzw. rehabilitację poszpitalną,

- zespoły rehabilitacji środowiskowej (w domu chorego).

Mimo znacznych trudności związanych z realizacją w tych placówkach polskiego modelu rehabilitacji należy mieć nadzieję, że w Polsce okresu przemian ten problem ma charakter przejściowy.

Zapoznanie przyszłego młodego pokolenia lekarzy z aktualnie obowiązującymi rozwiązaniami w zakresie kompleksowego procesu rehabilitacji przez udostępnienie im niniejszego podręcznika powinno przyczynić się do pełniejszego zrozumienia zasad funkcjonowania tego procesu, zasadnego jego stosowania, a w konsekwencji poprawę wyników leczenia i szeroko rozumianej jakości życia osób dotkniętych niepełnosprawnością. Takie są oczekiwania autorów, którzy uprzejmie proszą użytkowników podręcznika – studentów oraz absolwentów wydziałów lekarskich uniwersytetów (akademii) medycznych – o uwagi dotyczące jego treści, zakresu i formy.1 NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ W KONTEKŚCIE REHABILITACJI DARIUSZ MILKO, MAŁGORZATA MILKO

Zagadnienia ogólne

Rehabilitacja stała się nieodzowną składową rozwoju socjalnego i pewną miarą rozwoju humanizmu każdego nowoczesnego kraju. Jest pojęciem szerokim, obejmującym takie dziedziny nauki, jak: pedagogikę, psychologię, kulturę fizyczną i medycynę. Jednakże medyczny aspekt tego zagadnienia wysunięty jest na pierwszy plan. Rozwój metod diagnostycznych i leczniczych powoduje ratowanie życia i zdrowia w przypadkach, które jeszcze niedawno kończyły się śmiercią. Nie zawsze jednak przywrócenie życia oznacza przywrócenie sprawności. Coraz większe grupy osób czasowo lub stale niepełnosprawnych stymulują rozwój nowocześnie rozumianej rehabilitacji. Twórcą współczesnego, polskiego modelu rehabilitacji był prof. Wiktor Dega, a późniejszym współtwórcą prof. Marian Weiss. Należy podkreślić, że model takiej rehabilitacji jest zalecany od początku lat 70. XX wieku przez Światową Organizację Zdrowia. Idea ta ma wielu kontynuatorów, choć należy przyznać, że obecnie w Polsce pionierskie idee profesora Degi i wynikające z nich sugestie nie są możliwe do realizacji. Rehabilitacja jest rozumiana jako ciągły, trwający proces medyczno-społeczny, wynikający z działania różnych instytucji samorządowych, ogólnopaństwowych, charytatywnych, fundacji, a jej celem jest stworzenie takich warunków, aby osoba niepełnosprawna mogła powrócić do pełni zdrowia, a w wypadku braku takiej możliwości – wykształciła mechanizmy kompensacyjne, które zastąpią utracone funkcje organizmu. Tak rozumiana rehabilitacja powinna umożliwić szybki powrót osoby niepełnosprawnej do rodziny i społeczeństwa. Osiągnięcie tego celu jest możliwe przez realizację zadań rehabilitacji leczniczej, zawodowej i społecznej. Możliwe do osiągnięcia cele rehabilitacji społecznej i zawodowej stają się wykonalne dzięki wcześnie zapoczątkowanej rehabilitacji leczniczej. Procesem naturalnym w rozwoju społeczeństwa powinna być pełna integracja osób sprawnych i niepełnosprawnych.

Ta wielowątkowość pojęcia rehabilitacji nabiera szczególnego znaczenia w przypadku osób po skomplikowanych, wielonarządowych urazach, ze schorzeniami i dysfunkcjami wielu organów, z trwałymi uszkodzeniami narządów lub chorobami przewlekłymi prowadzącymi do niepełnosprawności.

Pojęcie niepełnosprawności

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) niepełnosprawność jest to ograniczenie lub brak zdolności do wykonywania czynności, w sposób lub w zakresie uważanym za normalny dla człowieka, wynikające z uszkodzenia i upośledzenia funkcji organizmu. Za niepełnosprawne, według WHO, uważa się osoby, które nie mogą samodzielnie, częściowo lub całkowicie zapewnić sobie możliwości normalnego życia indywidualnego i społecznego, na skutek wrodzonego lub nabytego upośledzenia sprawności fizycznych lub psychicznych. Ograniczenie takie może zachodzić na poziomie: biologicznym, jednostkowym i społecznym.

W 1980 roku w opublikowanej przez WHO Międzynarodowej Klasyfikacji Niepełnosprawności przyjęto podział skutków choroby na:

- uszkodzenia,

- niezdolność,

- ograniczenie w rolach.

Uszkodzenia (impairment) – dotyczą nieprawidłowości budowy i wyglądu ciała oraz funkcji narządów lub układów, niezależnie od przyczyny; oznacza to więc zaburzenie na poziomie narządu.

Niezdolność (disability) – odzwierciedla skutki uszkodzenia w wykonywaniu czynności i aktywności zawodowej danej osoby. Oznacza niemożność wykonywania czynności w sposób i w zakresie uznanym za właściwy dla normalnego człowieka.

Ograniczenia w rolach (handicap) są następstwami uszkodzenia i niezdolności, które mają wpływ na międzyludzkie interakcje i przystosowanie do otoczenia.-

Inna definicja została zapisana w Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych: niepełnosprawną jest osoba, której obniżona sprawność funkcjonalna (sensoryczna, fizyczna i/lub psychiczna) trwale lub okresowo utrudnia lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz odgrywanie ról właściwych dla płci i wieku zgodnie z przyjętymi normami prawnymi i zwyczajowymi. Ta definicja niepełnosprawności stała się podstawą do określenia kategorii osób niepełnosprawnych w „Ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych”. Według tej ustawy do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności zdolności do wykonywania pracy zawodowej, jeżeli uzyskały orzeczenie:

- o zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z trzech stopni niepełnosprawności,

- o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy,

- o rodzaju i stopniu niepełnosprawności osób, które nie ukończyły 16. roku życia.

Prawnym potwierdzeniem niepełnosprawności danej osoby jest odpowiednie orzeczenie zespołu orzekającego ustalającego, w jaki sposób naruszona sprawność organizmu wpływa na zdolność wypełniania ról społecznych, w tym wykonywania pracy oraz możliwość samodzielnej egzystencji. Do celów pozarentowych przyjęto według tego orzecznictwa trzy stopnie niepełnosprawności: znaczny, umiarkowany, lekki.

W kwalifikacji tej do grupy osób o znacznym stopniu niepełnosprawności zalicza się osoby mające naruszoną sprawność organizmu oraz te, które są niezdolne do podjęcia zatrudnienia (lub zdolne do podjęcia zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej albo w zakładzie aktywności zawodowej), wymagają niezbędnej stałej opieki albo pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji.

Osoby o naruszonej sprawności organizmu, zdolne do wykonywania pracy na stanowisku odpowiednio przystosowanym do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności, wymagające w celu odgrywania ról społecznych częściowej lub okresowej pomocy innej osoby w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji są uznawane za niepełnosprawne w stopniu umiarkowanym.

Za osoby o lekkim stopniu niepełnosprawności uznaje się te, które w wyniku naruszonej sprawności organizmu są zdolne do wykonywania pracy oraz odgrywania ról społecznych, nie wymagając pomocy innych osób. Dotychczas niepełnosprawność, jako następstwo choroby lub urazu, rozpatrywano z medycznego punktu widzenia. Postrzegano ją jako problem jednostkowy osoby wymagającej odpowiedniej opieki medycznej, mającej na celu poprawę stanu zdrowia i stanu funkcjonalnego organizmu. Aspekty psychospołeczne obejmujące rzeczywiste, życiowe problemy osób niepełnosprawnych, jak np. usuwanie barier ograniczających możliwość ich uczestnictwa w życiu społecznym, nie były dotąd w pełni dostrzegane, a przez to uwzględniane. Kwestie te wymagają zmiany postaw społecznych i przestrzegania praw człowieka. Europejskie Forum Niepełnosprawności Parlamentu Europejskiego w 1994 roku zdefiniowało osobę niepełnosprawną jako „jednostkę w pełni swych praw, znajdującą się w sytuacji upośledzającej ją na skutek barier środowiskowych, ekonomicznych i społecznych, która z powodu występujących u niej uszkodzeń nie może przezwyciężyć trudności w taki sposób, jak inni ludzie. Bariery te zbyt często są zwiększane przez deprecjonujące postawy ze strony społeczeństwa”. Implikując, można stwierdzić, że obecnie niepełnosprawność nie jest już rozumiana tylko jako rezultat choroby czy uszkodzenia ciała, ale raczej jako wynik barier społecznych, ekonomicznych, architektonicznych, jakie napotyka się w środowisku. Osoby niepełnosprawne mają takie same prawa, jak wszyscy obywatele. W rzeczywistości jednak napotykają one na zbyt wiele przeszkód, by mogły z tych praw w pełni korzystać. Realizacja postulatu równych praw osób niepełnosprawnych wymaga z jednej strony przeciwdziałania ich dyskryminacji, a z drugiej strony stworzenia warunków do korzystania z przysługujących im praw.

Prawnym potwierdzeniem ustalenia prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego jest orzeczenie lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. W dniu 1 września 1997 roku weszła w życie ustawa z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. nr 100, poz. 461), wprowadzająca reformę orzecznictwa lekarskiego. Główną zmianą było wprowadzenie orzeczenia w aspekcie ekonomicznym i zastąpienia pojęcia inwalidztwa na rzecz orzeczenia dotyczącego zdolności do podjęcia pracy zarobkowej. Na mocy tej ustawy orzekanie dla potrzeb ustalenia uprawnień do świadczeń z ubezpieczenia społecznego powierzono lekarzom orzecznikom ZUS.

Niezdolna do pracy jest osoba, która zgodnie z ustawą częściowo lub całkowicie utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania tej zdolności po przekwalifikowaniu.

Częściowo niezdolna do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.

Całkowicie niezdolna do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy.

Przy ocenie niezdolności do pracy zarobkowej bierze się pod uwagę łącznie:

- charakter i przebieg procesów chorobowych oraz ich wpływ na stan czynnościowy organizmu,

- sprawność psychofizyczną organizmu oraz stopień przystosowania do ubytków anatomicznych, skutków choroby,

- posiadane kwalifikacje, wiek, zawód, wykonywane czynności i warunki pracy oraz możliwość dalszego wykonywania pracy zarobkowej,

- możliwość przywrócenia zdolności do pracy przez leczenie i rehabilitację lub przekwalifikowanie zawodowe.

Niepełnosprawność w Polsce

Oczywistym wydaje się fakt, że niepełnosprawność dotyczy społeczeństw wszystkich krajów. Warto zatem zastanowić się nad sytuacją tych osób i udzielić odpowiedzi: kim są osoby niepełnosprawne, z jakimi problemami i trudnościami stykają się na co dzień, w jaki sposób próbuje się im pomóc. Indywidualny model niepełnosprawności oparty jest na założeniu, że niepełnosprawność jest indywidualną tragedią jednostki. Właśnie w tym modelu rodzaj istniejącej dysfunkcji jest „umiejscowiony” w jednostce, a przyczyny tego problemu postrzega się w funkcjonalnych lub psychicznych ograniczeniach będących skutkami niepełnosprawności. Sekretarz Generalny ONZ Kofi Annan z okazji uchwalenia Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych (13 grudnia 2006 r.) określił ją jako „historyczne osiągnięcie dla 650 milionów niepełnosprawnych osób na całym świecie”. W momencie ratyfikacji Konwencji przez państwo będzie ono zobowiązane do równego wobec prawa traktowania osób niepełnosprawnych i ochrony ich przed wykluczeniem i marginalizacją społeczną. Konwencja zapewnia im obywatelskie i polityczne prawa, uczestnictwo w życiu społecznym, prawo do edukacji, opieki zdrowotnej, pracy i praw socjalnych. Jest też pierwszym traktatem, skupiającym się wyłącznie na osobach niepełnosprawnych, który przyznaje im wyraźne prawa.

Ostatnie pełne dane dotyczące liczby osób niepełnosprawnych w Polsce pochodzą z Narodowego Spisu Powszechnego 2002 roku. Według tych danych w 2002 roku liczba osób niepełnosprawnych w Polsce wynosiła ogółem blisko 5,5 mln, w tym około 4,5 mln posiadało prawne potwierdzenie faktu niepełnosprawności. W tej liczbie 4,3 mln stanowiły osoby w wieku powyżej 15 lat. Według wyników kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL), prowadzonego przez GUS, liczba tych ostatnich od tego czasu systematycznie zmniejszała się i w 2008 roku wyniosła około 3,7 mln osób. W 2008 roku liczba osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym potwierdzonych prawnie wynosiła około 2,2 mln i stanowiła 9,3% ludności w tym wieku. Najczęstszą przyczynę niepełnosprawności stanowią schorzenia układu krążenia, narządu ruchu oraz schorzenia neurologiczne. Relatywnie niższy udział procentowy można zaobserwować u osób z uszkodzeniami narządu wzroku i słuchu, z chorobą psychiczną i upośledzeniem umysłowym. Podstawowe przyczyny takiego stanu rzeczy to:

- rozwój i postęp nauk medycznych, który przyczynił się do ratowania i utrzymania życia, ale życie to nie łączy się z przywróceniem pełnego zdrowia;

- tryb życia i warunki pracy człowieka XXI wieku, które charakteryzują się mechanizacją, tempem, walką o byt i pozycję społeczną (towarzyszy temu stres i pośpiech);

- wpływ środowiska i jego skażenia (chemizacja środowiska), wynikiem czego jest zwiększona ilość wad wrodzonych, np. braki i ubytki kończyn, wady serca, choroby nowotworowe itp.;

- sytuacja, w której wielu chorych codziennie opuszcza szpitale z większym lub mniejszym stopniem kalectwa, bez możliwości kontynuacji leczenia od zaraz w warunkach ambulatoryjnych, z powodu „zapaści” służby zdrowia w naszym kraju;

- zwiększająca się liczba osób chorych psychicznie, wszystkie choroby przewlekłe oraz trwałe kalectwo wpływają na życie człowieka w sposób nieodwracalny i wywierają swoje piętno zarówno na ciele, jak i psychice; chory w obliczu tragedii, jaka go spotkała, czuje się osamotniony (utrata pracy, przerwanie edukacji, pogorszenie sytuacji materialnej) i wsparcie spotyka go często tylko ze strony rodziny.

Ten stan wymaga i zmusza do zmian w organizacji i polityce ochrony zdrowia. Powinny one pójść w następujących kierunkach:

Zapobieganie niepełnosprawności w wieku rozwojowym poprzez: stałe, okresowe kontrole w celu oceny aktualnego stanu, ukierunkowanie rodziców w postępowaniu z dzieckiem w jego środowisku i zabezpieczenie prawidłowego rozwoju ogólnego dziecka.

Zapobieganie niesprawności w wieku produkcyjnym (profilaktyka urazów i ich następstw).

Zapobieganie niesprawności ruchowej osób starszych – inwolucja to powolna utrata sprawności oraz ujawnianie się zmian przeciążeniowych i zwyrodnieniowo-zniekształcających. Istotne w wieku około 40. roku życia jest wdrożenie profilaktyki patologicznego starzenia się: składa się na to np. dieta (zmiany miażdżycowe i otyłość), właściwy odpoczynek i sen, dawkowany do aktualnej sprawności ruch itd.

Podstawą dobrego wypełnienia wspomnianych zadań jest przygotowanie kadr zaangażowanych w ten proces. W zakresie przygotowania kadry uwzględnić należy szkolenie lekarzy kierujących procesem rehabilitacji, szkolenie pielęgniarek z zakresu pielęgniarstwa rehabilitacyjnego oraz szkolenie fizjoterapeutów realizujących bezpośrednio proces profilaktyki niepełnosprawności oraz likwidacji lub zmniejszenia jej rozmiarów.

Aby kolejne lata nie przyniosły nam zwiększenia liczby osób niepełnosprawnych, konieczna jest realizacja następujących kierunków i celów:

- poznanie przyczyn niepełnosprawności wrodzonej (badania genetyczne, badania przedmałżeńskie, monitoring ciąży itd.);

- poznanie przyczyn niepełnosprawności nabytej (zapobieganie wypadkom w drodze, w pracy, w szkole, w domu czy w obiektach sportowych, oraz zapobieganie chorobom zawodowym);

- wczesne leczenie usprawniające – w tym celu należy zwiększyć i rozszerzyć działanie ośrodków wczesnej interwencji dla dzieci z grupy ryzyka, zwiększyć liczbę oddziałów rehabilitacyjnych w szpitalach, a także zapewnić ciągłość rehabilitacji i jej kompleksowość, w której nie wolno pominąć rehabilitacji socjalnej i zawodowej.

Zdecydowana większość osób niepełnosprawnych utrzymuje się ze świadczeń społecznych: rent, emerytur i zasiłków. Dla 63,6% osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym renta z tytułu niezdolności do pracy była głównym źródłem utrzymania. Emerytura była takim źródłem dla 6,6%, świadczenia społeczne – dla 9,6%, a inne niezarobkowe źródło utrzymania – dla 1,9%. Z pracy utrzymywało się 14,3%, w tym 11,6% z pracy najemnej (pozostali pracowali we własnym gospodarstwie rolnym lub na własny rachunek, poza rolnictwem indywidualnym). Około 4% osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym pozostawało na utrzymaniu osób innych. Istniejąca niska świadomość na temat źródeł i konsekwencji niepełnosprawności prowadzi do różnego rodzaju przejawów uprzedzeń, stereotypów, niekompetencji lub arogancji. Skutkiem tego jest istniejący ciągle podział na „społeczeństwo” i „niepełnosprawnych”. W przeszłości polityka wobec osób niepełnosprawnych w dużej mierze polegała na społecznej kompensacji przez działania charytatywne, oddzielne świadczenia na marginesie społeczeństwa oraz rozwój usług opiekuńczych. Mimo że była ona potrzebna i oparta na dobrych intencjach, wpłynęła na marginalizację i zbyt niskie aktywne uczestnictwo tej grupy osób w życiu społecznym.

W Polsce nakłady finansowe na świadczenia z ubezpieczenia społecznego z tytułu niezdolności do pracy znacznie przewyższają nakłady na świadczenia zdrowotne. Od kilku lat obserwuje się w Polsce, o czym wspomniano powyżej, wydłużenie okresu trwania życia, ale niestety ujemny przyrost naturalny. Występuje również zjawisko nadumieralności mężczyzn w wieku produkcyjnym.

Wzrastająca liczba osób czynnych zawodowo, tracących z powodu chorób i ich następstw zdolność do pracy zarobkowej i otrzymujących z tego tytułu świadczenia rentowe, stworzyła konieczność podjęcia przez instytucje ubezpieczenia społecznego aktywnych działań mających na celu poprawę lub przywrócenie zdolności do zarobkowania.-

Tabela 1.1. Aktywność zawodowa osób w wieku produkcyjnym wg BAEL GUS, w %

Wyszczególnienie

Współczynnik aktywności zawodowej

Wskaźnik zatrudnienia

stopa bezrobocia

Osoby niepełnosprawne potwierdzone prawnie

2004

23,4

18,1

22,6

2005

23,9

18,6

21,9

2006

22,1

18,2

17,3

2007

22,6

19,4

14,1

Osoby sprawne

2004

74,9

60,4

19,3

2005

74,9

61,4

18,0

2006

74,2

63,3

14,6

2007

44,0

66,8

9,6

Poziom zatrudnienia i wykształcenia osób niepełnosprawnych w Polsce

Osoby niepełnosprawne są znacznie gorzej wykształcone niż osoby sprawne. Jest to poważna bariera ograniczająca zatrudnienie tych osób. W 2008 roku aż 68,1% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej nie miało wykształcenia średniego, a jedynie 6,1% posiadało wykształcenie wyższe. Pomimo objęcia tych osób różnymi programami wsparcia, w celu poprawy umiejętności zawodowych, w mniejszym stopniu osoby te otrzymują wsparcie w celu podniesienia poziomu wykształcenia.

Realizacja postulatu równych praw osób niepełnosprawnych wymaga przeciwdziałania ich dyskryminacji przez stworzenie warunków do korzystania z przysługujących im praw. Ograniczenie tych praw wynika z istnienia barier architektonicznych w urzędach, szkołach i uczelniach wyższych, barierach w komunikowaniu się z resztą środowiska, problemów związanych z dojazdem do miejsca kształcenia, wyposażeniem w sprzęt rehabilitacyjny oraz brakiem odpowiednich pomocy dydaktycznych, a także barier psychicznych.

Tabela 1.2. Struktura wykształcenia ludności w % w wieku 15 lat i więcej w 2008 roku

Wyszczególnienie

Ogółem

Według poziomu wykształcenia

Wyższe

policealne

i średnie zawodowe

Średnie ogólnokształcące

Zasadnicze zawodowe

Gimnazjalne, podstawowe, niepełne podstawowe

i bez wykształcenia

Osoby w wieku 15 lat i więcej

100,0

15,3

23,1

10,5

25,7

25,4

Osoby niepełnosprawne prawnie

100,0

6,1

18,4

7,3

29,3

38,9

Osoby sprawne

100,0

16,5

23,8

10,9

25,2

23,6

Tabela 1.3. Struktura wykształcenia ludności w % w wieku produkcyjnym w 2008 roku

Wyszczególnienie

Ogółem

Według poziomu wykształcenia

Wyższe

policealne

i średnie zawodowe

Średnie ogólnokształcące

Zasadnicze zawodowe

Gimnazjalne, podstawowe, niepełne podstawowe

i bez wykształcenia

Osoby w wieku produkcyjnym

100,0

17,8

26,4

11,7

30,1

14,0

Osoby niepełnosprawne prawnie

100,0

5,4

21,5

6,5

39,0

27,6

Osoby sprawne

100,0

19,1

27,0

12,2

29,2

12,5

Wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności Polski wskazują na znaczną poprawę sytuacji na rynku pracy w ciągu trzech ostatnich lat, a zwłaszcza w 2008 roku.

Nastąpił wzrost wskaźnika zatrudnienia i spadek stopy bezrobocia. I choć sytuacja osób niepełnosprawnych nadal jest znacznie trudniejsza od sytuacji osób sprawnych, należy odnotować korzystne zmiany. W 2008 roku aktywnych zawodowo było 15,6% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej, a 23,9% w wieku produkcyjnym.

Stopień niepełnosprawności znacznie różnicuje aktywność zawodową osób niepełnosprawnych: w 2008 roku pracowało 21,9% osób niepełnosprawnych z lekkim stopniem niepełnosprawności, 13,2% ze stopniem umiarkowanym i 3,8% ze stopniem znacznym. Według Instytutu Spraw Publicznych obecnie jedynie co 5 niepełnosprawny jest zatrudniony. Ma to się zmienić w roku 2030, kiedy to aż 40% osób niepełnosprawnych ma zostać zatrudnionych.

Większość osób niepełnosprawnych pracujących w wieku 15 lat i więcej stanowią pracownicy najemni – w 2008 roku 65,6%, jednak znaczące są także odsetki osób pracujących na własny rachunek i pracodawców (łącznie 23,6%, w tym 2,6% pracodawcy) i pomagających członków rodzin (10,8%), co wynika z tego, że znaczna część osób niepełnosprawnych pracuje w rolnictwie indywidualnym. Zdecydowana większość niepełnosprawnych pracowników najemnych pracuje w zakładach pracy chronionej.

W systemie obsługi dofinansowań prowadzonym przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w grudniu 2008 roku zarejestrowanych było 39,4 tysięcy pracujących na otwartym rynku i aż 163,3 tysięcy osób niepełnosprawnych pracujących w zakładach pracy chronionej. Stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych dla osób w wieku 15 lat i więcej w 2008 roku wynosiła 12,3%, a dla osób w wieku produkcyjnym 13,1%. W najtrudniejszej sytuacji znajdują się osoby niepełnosprawne mieszkające na wsi, niezwiązane z gospodarstwem rolnym, chociaż paradoksalnie to właśnie rolnictwo daje zatrudnienie wielu osobom niepełnosprawnym, zwłaszcza starszym i słabo wykształconym. W 2008 roku jedynie 39,1% niepełnosprawnych mieszkańców wsi w wieku 15 lat i więcej stanowiły osoby związane z gospodarstwem rolnym. Aktywność zawodowa tych osób jest znacznie wyższa (27,4%) niż osób niepełnosprawnych niezwiązanych z gospodarstwem rolnym (7,8%). Jeszcze bardziej ta różnica jest widoczna w przypadku wskaźnika zatrudnienia (odpowiednio 27,0% i 6,2%). Mała aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej znajduje odzwierciedlenie w strukturze tej populacji według źródeł utrzymania. Podobnie jak w latach poprzednich, głównymi źródłami utrzymania w 2008 roku były najczęściej: renta z tytułu niezdolności do pracy (45,2%), emerytura (32,6%), a dopiero w następnej kolejności praca (8,7%, w tym praca najemna 7,0%). W głównej mierze ze świadczeń społecznych utrzymywało się 8,4%, a na inne niezarobkowe źródło utrzymania wskazało 2,1%. Dla 63,6% osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym renta z tytułu niezdolności do pracy była głównym źródłem utrzymania. Emerytura była takim źródłem dla 6,6%, świadczenia społeczne – dla 9,6%, a inne niezarobkowe źródło utrzymania – dla 1,9%. Z pracy utrzymywało się 14,3%, w tym 11,6% z pracy najemnej (pozostali pracowali we własnym gospodarstwie rolnym lub na własny rachunek poza rolnictwem indywidualnym). Około 4% osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym pozostawało na utrzymaniu innych osób. Większość osób niepełnosprawnych pozostaje poza rynkiem pracy i jest to niestety zjawisko obserwowane od wielu lat, dotyczące także osób w wieku produkcyjnym. W 2008 roku biernych zawodowo było 83,9% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej i 75,7% osób w wieku produkcyjnym (wobec adekwatnych udziałów dla osób sprawnych – odpowiednio 40,6 i 25,3%). Dlatego wciąż podejmowane są działania ustawowe wspierające aktywizację zawodową tych osób.

Ważnym organem administracji państwowej wspierającej rehabilitację oraz zatrudnienie osób niepełnosprawnych w Polsce jest Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Powstał on na mocy ustawy o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych z 9 maja 1991 roku. Obecnie działanie Funduszu jest oparte na ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z 27 sierpnia 1997 roku, z późniejszymi zmianami. Środki finansowe pochodzące z PFRON przeznaczone są na rehabilitację osób niepełnosprawnych, pomoc przy zakupie niezbędnego sprzętu rehabilitacyjnego, likwidacje barier architektonicznych oraz wsparcie ich zatrudnienia. Fundusze PFRON mogą być jedynie wydawane na cele, które określa ustawa. Oznacza to, że Zarząd Funduszu nie może nimi dobrowolnie dysponować. Środki PFRON przeznaczone są w zakresie rehabilitacji zawodowej i społecznej na:

- dofinansowanie płacone pracodawcy do wynagrodzeń osób niepełnosprawnych,

- refundacje składek na ubezpieczenia społeczne od tych wynagrodzeń,

- przystosowanie miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych,

- pomoc dla osób niepełnosprawnych, które rozpoczynają działalność gospodarczą lub rolniczą,

- dofinansowanie zadań wynikających z rządowych, samorządowych programów na rzecz osób niepełnosprawnych,

- finansowanie w całości lub części badań, ekspertyz i analiz, opracowywania projektów norm, a także wydawnictw i konkursów dotyczących rehabilitacji zawodowej lub społecznej,

- opracowywanie i rozpowszechnianie materiałów informacyjnych i szkoleniowych,

- zakup sprzętu rehabilitacyjnego i ortopedycznego,

- wsparcie edukacji osób niepełnosprawnych,

- dofinansowanie do likwidacji barier architektonicznych, urbanistycznych, transportowych, technicznych i w komunikowaniu się,

- dofinansowanie turnusów rehabilitacyjnych, imprez sportowych, kulturowych, rekreacji i turystyki osób niepełnosprawnych,

- finansowanie w całości lub części kosztów organizowania i działania warsztatów terapii zajęciowej, zakładów aktywności zawodowej,

- dotację dla przedsiębiorców podejmujących produkcję wyrobów ortopedycznych, środków pomocniczych lub sprzętu rehabilitacyjnego,

- dofinansowanie budowy, rozbudowy i modernizacji obiektów służących rehabilitacji,

- opracowywanie i rozpowszechnianie materiałów informacyjnych i szkoleniowych,

- tworzenie i funkcjonowanie poradnictwa zawodowego,

- współpracę europejską,

- realizacje programów w ramach rehabilitacji społecznej:

– PEGAZ 2003 (pomoc przy zakupie i montażu oprzyrządowania do samochodu, zakupie sprzętu komputerowego, zakupie wózka inwalidzkiego o napędzie elektrycznym),

– PARTNER III (wspieranie zadań realizowanych przez organizacje działające na rzecz osób niepełnosprawnych),

– Student (pomoc osobom niepełnosprawnym w zdobyciu wykształcenia na poziomie wyższym),

– Telepraca (pilotażowy program wspierania zatrudnienia osób niepełnosprawnych w innowacyjnych zawodach wykorzystujących programy informatyczne),

– Papirus (wspieranie publikacji i wydawnictw dotyczących problematyki osób niepełnosprawnych),

– Komputer dla Homera (wspieranie finansowe zakupu sprzętu elektronicznego oraz oprogramowania umożliwiającego rehabilitację zawodową i społeczną osób niedowidzących i ociemniałych).

Przy realizacji swoich celów PFRON ściśle współpracuje z samorządami wojewódzkimi i powiatowymi.

Dostrzegane są problemy tej grupy oraz tworzone są dokumenty potwierdzające ich prawa, takie jak na przykład ONZ-owskie Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, przyjęte podczas 48 sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w dniu 20 grudnia 1993 roku (Rezolucja 48/96). ONZ-owskie 22 zasady mówią o odpowiedzialności państwa, formułują wytyczne w zakresie polityki dotyczącej niepełnosprawności oraz propozycje konkretnych działań. Celem uchwalonych zasad jest zapewnienie osobom niepełnosprawnym takich samych praw, jakie mają inni obywatele. Podobnie do problemów osób niepełnosprawnych odniósł się polski parlament. Dnia 1 grudnia 1997 roku Sejm Rzeczypospolitej podjął Uchwałę Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, wzywając Rząd RP do składania corocznie informacji o podjętych działaniach w celu urzeczywistnienia praw osób niepełnosprawnych. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych zobowiązuje Państwo moralnie i politycznie do podejmowania działań w celu wyrównywania szans tej grupy społecznej. Gwarantuje ona w szczególności likwidację wszelkiego rodzaju barier, a także dostęp do wszechstronnej rehabilitacji oraz opieki medycznej.

Dokument ten miał duży wpływ na kreowanie polskiej polityki społecznej dotyczącej osób niepełnosprawnych, z uwagi na członkostwo Polski w Radzie Europy od 1991 roku.

Rada Unii Europejskiej 3 grudnia 2001 roku wydała decyzję o ustanowieniu Europejskiego Roku Osób Niepełnosprawnych. Na podstawie tej decyzji w 2003 roku był obchodzony w naszym kraju Europejski Rok Osób Niepełnosprawnych. W założeniach służył on podniesieniu publicznej świadomości dotyczącej praw osób niepełnosprawnych, pozytywnych wartości, jakie osoby niepełnosprawne wnoszą w życie społeczne, a także ich problemów i różnych form dyskryminacji. Organizacją walczącą o prawa osób niepełnosprawnych stał się powołany w 1981 roku przez samych niepełnosprawnych Międzynarodowy Związek Osób Niepełnosprawnych DPI (Disabled Peoples International). Celem tej organizacji jest walka o integrację osób niepełnosprawnych oraz stworzenie równych szans wszystkim obywatelom danego kraju. Organizacja ta odgrywa także rolę doradczą licznych instytucji międzynarodowych zajmujących się osobami niepełnosprawnymi w wielu aspektach ich problemów. DPI jest organizacją doradczą w ONZ, UNESCO, Radzie Europy i Komisji Europejskiej. Polskę w DPI reprezentuje od 1994 roku Ogólnopolski Sejmik Osób Niepełnosprawnych. W odniesieniu do osób niepełnosprawnych istotnym zagadnieniem jest pojęcie jakości życia (QoL – Quality of Life) upowszechniane w ostatnich latach XX wieku. W zakresie treści tego terminu uwzględnia się odczucia fizyczne, duchowe, społeczne, kulturowe, materialne czy estetyczne. Oceny tej dokonuje się z wykorzystaniem wielu kwestionariuszy – a zawsze wyniki tej oceny są efektem procesu rehabilitacji. Lepsza jakość życia wiąże się ze spełnieniem coraz to bardziej różnorodnych potrzeb życiowych człowieka. Pomoc i zrozumienie w zakresie tych potrzeb osoba niepełnosprawna może znaleźć wśród osób mających to samo doświadczenie życiowe, tzn. w Stowarzyszeniach i grupach społecznego wsparcia. Obecnie w Polsce istnieje kilkanaście stowarzyszeń zrzeszających osoby cierpiące na choroby przewlekłe i z tego powodu w różnym stopniu niepełnosprawne.

W grupie osób stowarzyszonych o jednorodnych jednostkach chorobowych wymienić można między innymi chorych z osteoporozą, chorobą reumatyczną, stwardnieniem rozsianym, młodzieńczym zapaleniem stawów itp.

Celem działania Stowarzyszeń jest:

- organizowanie kontaktów,

- prowadzenie działalności popularyzatorskiej i szkoleniowej nie tylko w zakresie problemów medycznych, ale także psychologicznych czy prawnych,

- organizowanie wyjazdów do sanatoriów,

- udzielanie pomocy finansowej na zakup sprzętu rehabilitacyjnego,

- organizowanie konsultacji medycznych przez specjalistów.

Wychodząc z założenia, że pojedyncze organizacje mają ograniczone możliwości w walce o lepszy byt osób niepełnosprawnych Stowarzyszenia postanowiły zjednoczyć swoje działania i utworzyły Federację Stowarzyszeń. Federacja realizuje wytyczone sobie zadania (np. reprezentowanie interesów osób chorych w kontaktach z organami władzy, obrona i dochodzenie ich praw, kontrola społeczna i stanowienie grupy nacisku wobec struktur władzy państwowej i samorządowej) poprzez prowadzenie działalności informującej, edukacyjnej, egzekwowanie przestrzegania Karty Praw Pacjenta, inicjowanie prac badawczo-naukowych i legislacyjnych w odniesieniu do tej grupy osób.

W sytuacji gdy prawie co 5 mieszkaniec naszego globu jest w mniejszym lub większym stopniu niepełnosprawnym, realizacja tych zadań jest trudna. Nie usprawiedliwia to, ani nie zwalnia decydentów naszego kraju z niedostrzegania problemów tak licznej grupy osób. Twórca polskiej szkoły rehabilitacji prof. Dega jest autorem stwierdzenia, że „o kulturze społeczeństwa świadczy stosunek osób zdrowych do niepełnosprawnych”. Pretendując do grona krajów o wysokiej kulturze powinno się o tym pamiętać, gdyż człowiek niepełnosprawny ma takie same oczekiwania od życia jak człowiek zdrowy, tylko znacznie trudniej jest mu je zrealizować. Bez pomocy w zakresie wykształcenia czy zatrudnienia oczekiwania te pozostają w sferze nierealnych marzeń, a osoba niepełnosprawna czuje się izolowana i ma poczucie odrębności od otoczenia.

Ważnym aspektem mającym wpływ na większą aktywizację osób niepełnosprawnych jest konieczność zdiagnozowania potrzeb środowiska osób niepełnosprawnych, gdyż one to mogą przyczynić się do kreowania konkretnych działań zapobiegających bezrobociu.

Działania powinny promować zatrudnienie osób niepełnosprawnych oraz korelować z badaniami i analizami potrzeb pracodawców w celu przychylnego stosunku do zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Przeprowadzanie akcji popularyzujących wiedzę o problematyce osób niepełnosprawnych poprzez prasę, telewizję, np. lokalną, może mieć korzystny wpływ na kształtowanie pozytywnych postaw osób sprawnych wobec osób niepełnosprawnych. Wspieranie działań mających na celu likwidację barier transportowych można uzyskać między innymi przez zwiększenie produkcji liczby pojazdów przystosowanych do przewozu osób z różnymi dysfunkcjami narządu ruchu, w tym poruszających się na wózkach inwalidzkich. Zwiększenie mobilności zawodowej i uaktywnienie osób niepełnosprawnych na rynku pracy osiągnąć można poprzez sprawniej działające pośrednictwo pracy i poradnictwo zawodowe. Zwiększenie dostępu do ofert pracy można uzyskać przez bezpośredni kontakt z pośrednikami pracy. Niebagatelne znaczenie ma popularyzacja w mediach osiągnięć i sukcesów tej grupy osób. W rezultacie przyczynić to się może do lepszego zrozumienia i upowszechnienia wizerunku osoby niepełnosprawnej jako osoby aktywnie uczestniczącej w życiu społecznym, zawodowym i potwierdzającym osobiste sukcesy. Aktualizowanie informatorów i stron internetowych związanych z problematyką osób niepełnosprawnych przyczyni się do płynniejszego przekazu informacji. Stworzy to warunki do sprawniejszego załatwiania niejednokrotnie zawiłych spraw administracyjno-prawnych w tym zakresie. Wcześniej przeczytane przez osoby niepełnosprawne akty prawne zawarte w określonych informatorach podanych na stronach internetowych zostaną przez nich dokładniej przeanalizowane i ze zrozumieniem załatwiane w stosownych urzędach. Nie należy również zapomnieć o etycznym aspekcie niepełnosprawności. Człowiek egzystuje i działa w trzech wymiarach: fizycznym, psychicznym i duchowym. Wymiar fizyczny i psychiczny charakteryzuje zmienność, która szczególniej jest zauważalna u ludzi niepełnosprawnych z progresją zmian chorobowych. Wszyscy ludzie są jednak równi wobec dwóch faktów: faktu godności, nieutracalnej wartości i faktu śmierci. Twórczość osób niepełnosprawnych poprzez sztukę jest wyrazem człowieczeństwa. Twórczość odnosi się nie tylko do sztuki, działalności artystów i kreowania rzeczy nowych czy też fikcyjnych. Odnosi się ona do różnych sfer działalności człowieka: sztuki, techniki, nauki i aktywności społecznej. Twórcą może być każdy człowiek, artystą – niekoniecznie. Władysław Tatarkiewicz pisał, że o twórczości stanowi nie sama nowość; stanowi też coś innego – wyższy poziom działania, postrzegania, większy wysiłek. Za twórców uważa się ludzi, nie tylko tych, których dzieła są nowe, ale także ludzi o szczególnej zdolności, wrażliwości, energii umysłowej, talencie czy też geniuszu. Tworzenie jest wyrazem działalności nastawionej „ku czemuś”, „do czegoś”. Człowiek niepełnosprawny nie zadowala się otaczającą rzeczywistością i poprzez swe działania artystyczne pozostawia po sobie ślad. Każda twórczość, czy to będzie przedstawienie teatralne, zaprezentowane przez osoby upośledzone umysłowo, czy malowanie, np. stopami, jeśli jest czyniona con amore, czyli z miłością, nastawieniem na dobro i osobistym zaangażowaniem, jest znakiem osoby w człowieku. Warto pamiętać, że u tych osób słabość w sferze ducha, słabość moralna jest często bardziej dotkliwa niż słabość fizyczna. Można powiedzieć, że prawda wyrażana w dziele sztuki służy temu, by człowiek stawał się coraz lepszy, a w szczególności u osób niepełnosprawnych, aby zrekompensował sobie braki społeczne. Niepełnosprawni także chcą podążać przez życie według zasady, jaką proponował nam Jan Chrapek „Idź przez życie tak, aby ślady Twoich stóp przetrwały Cię”.