Poezja mi wszystko wyjaśniła - ebook

Komu po­trzebna jest dziś po­ezja?

Tak po­sta­wione py­ta­nie wy­daje się prze­wrotne. Tak po­sta­wione dziś py­ta­nie wy­daje się py­ta­niem nie na miej­scu. Wy­daje się py­ta­niem re­to­rycz­nym, na które od­po­wiedź za­wsze bę­dzie uza­leż­niona od siły wraż­li­wo­ści od­po­wia­da­ją­cego. A jed­nak sta­wiamy so­bie dziś ta­kie py­ta­nie, za­równo pi­szący, jak i od­bie­ra­jący coś, co na­zy­wamy dziś po­ezją.

Może siłę cięż­ko­ści tego py­ta­nia na­le­ża­łoby, wła­śnie dziś, prze­nieść na ową siłę wraż­li­wo­ści od­po­wia­da­ją­cego, py­ta­nego w ten spo­sób czło­wieka, który, wy­daje się, że za­tra­cił gdzieś w oce­nie sta­ty­stycz­nej tę wielce wy­tworną wraż­li­wość. Po­gu­bił się on w gąsz­czu glo­bal­nego świata uzu­peł­nio­nego glo­bal­nym spo­łe­czeń­stwem, które zna­la­zło cały ogrom no­wych bodź­ców, me­tod i spo­so­bów eks­pre­sji swych wsze­la­kich wraż­li­wo­ści.

Może wy­miar tego py­ta­nia nie przy­staje do stech­ni­cy­zo­wa­nego prag­ma­ty­zmu współ­cze­sno­ści, która roz­po­znała do­głęb­nie czło­wieka doby no­wo­cze­sno­ści wy­ra­żo­nego siłą ko­mu­ni­ka­cji, mo­de­lami kon­sump­cji czy na­tło­kiem po­trzeb? A może po pro­stu, naj­zwy­czaj­niej w świe­cie, za­da­nie tego py­ta­nia sta­nowi samo w so­bie prze­ży­tek cza­sów mi­nio­nych, tak jak i sama kul­tura słowa, wy­daje się, na­leży już do pie­śni prze­szło­ści? Py­ta­nie to bo­wiem ro­dzi dziś wiele in­nych py­tań, roz­ta­cza swoją za­gad­ko­wość na sumę do­znań czło­wieka oraz jest swo­istą pro­wo­ka­cją roz­go­ry­cze­nia po­zio­mem wraż­li­wo­ści lu­dzi XXI wieku.

Jak­kol­wiek nie doj­dziemy do jed­no­znacz­nej od­po­wie­dzi, warto tę kwe­stię roz­wa­żać, gdyż wła­śnie jej waga i zna­cze­nie wy­cho­dzą na­prze­ciw nie­za­prze­czal­nej po­trze­bie wy­ra­ża­nia w ten spo­sób swo­ich prze­żyć i my­śli przez wciąż ak­tywną grupę lu­dzi, któ­rzy na­dal po­ezję, po­mimo wielu prze­ciw­no­ści i jej nie­sły­szal­no­ści, usi­łują pi­sać i two­rzyć. Choćby dla­tego ta­kie py­ta­nie wciąż ma ra­cję bytu, choćby dla­tego ta­kie py­ta­nie na­dal dziś pada i wresz­cie dla­tego wciąż sta­nowi per­wer­syjną za­gadkę na­szych cza­sów.

Komu po­trzebna jest dziś po­ezja?

Spora grupa od­po­wia­da­ją­cych po­wie zde­cy­do­wa­nie – ni­komu. (Oprócz tych nie­szczę­snych twór­ców). Jed­nak nie jest to prawda. Nie może to być prawda. A nie może to być prawda, choćby dla­tego, że współ­cze­sny czło­wiek w sen­sie swej istoty i uczuć, rzekł­bym, prawd pod­sta­wo­wych, nie­wiele się prze­cież przez stu­le­cia zmie­nił. Zmie­niło się oto­cze­nie, zmie­niły się na­rzę­dzia, zmie­nił się kon­tekst bytu, zmie­niła się siła per­cep­cji, ale czło­wiek, w swo­jej od­wiecz­nej na­tu­rze, po­zo­stał ten sam. Nagi, bez­bronny, ob­na­żony w swo­ich pra­gnie­niach piękna, do­bra i mi­ło­ści. Świat pa­trzy na te przy­mioty może bar­dziej nie­uf­nie, może bar­dziej „na­ukowo”, może bar­dziej z dy­stan­sem, bar­dziej z ostroż­nym wa­ha­niem – bar­dziej z per­spek­tyw ma­te­rial­nych, atro­ficz­nych czy zde­cy­do­wa­nie bar­dziej jed­nost­ko­wych, ale jed­nak na­dal pa­trzy. Na­dal ich po­żąda i po­trze­buje. Na­dal się nimi kie­ruje. Czło­wiek bo­wiem musi ko­chać i musi być ko­cha­nym. Ta siła chyba na­dal ce­men­tuje na­szą eg­zy­sten­cję i sta­nowi wy­znacz­nik ży­cia.

A skoro tak, to po­ezja bę­dzie się ro­dzić za­wsze i wszę­dzie. Jako skon­den­so­wana prawda bytu, jako ener­gia we­wnętrzna wy­ra­że­nia my­śli, jako me­toda od­mien­nej formy ko­mu­ni­ka­cji z oto­cze­niem i wresz­cie jako sy­gnał ist­nie­nia czło­wieka w każ­dej rze­czy­wi­sto­ści. Może wła­śnie w niej, w po­ezji, tkwi pa­ra­doks współ­cze­sno­ści, że kul­tura ob­razu ni­gdy nie po­grze­bie kul­tury słowa, gdyż czło­wiek naj­prost­sze i naj­go­ręt­sze uczu­cia, tak jak i my­śli, musi wy­ra­zić wła­śnie i tylko – sło­wem. Do­piero póź­niej może to słowo przy­brać, prze­two­rzyć i ubrać w ob­raz oraz inne formy wy­razu. My­śli się jed­nak sło­wami. Póki co. Choćby i to były słowa co­raz krót­sze, co­raz uboż­sze i co­raz la­pi­dar­niej­sze. Choćby słowa te ule­gły ero­zji do ko­mu­ni­katu, do śladu, sy­gnału we mgle, to na­dal sło­wami po­zo­staną, a po­ezja za­wsze po­zo­sta­nie mową – formą szla­chet­nego i dziw­nego prze­kazu: my­śli, uczuć, wraż­li­wo­ści. Po­ezja za­wsze po­zo­sta­nie ory­gi­nalną formą wy­razu, w sen­sie, ja­kim czło­wiek po­trze­buje do ży­cia sztuki, którą two­rzy dla prze­ła­ma­nia kon­wen­cji. Tylko tak bo­wiem do­ciera on do sensu swo­jej eg­zy­sten­cji. Pod­trzy­muje go ona i umac­nia w nim po­czu­cie lo­giki swo­jego ist­nie­nia. Ale to tylko kon­wen­cja funk­cji te­ra­peu­tycz­nej. A co z ję­zy­kiem? Co z ry­go­rami, z formą, z „gięt­ko­ścią ję­zyka”?

Cho­dzi mi o to, aby ję­zyk giętki
po­wie­dział wszystko, co po­my­śli głowa...

Otóż piętno cza­sów, epoki, uży­wa­nego ję­zyka współ­cze­sno­ści musi znaj­do­wać od­zwier­cie­dle­nie w sztuce. Na­sza mowa ma dziś na­wet inny dźwięk. Słowo jest bez­radne wo­bec zło­żo­no­ści świata. A ów świat ce­chują: roz­pad, chaos i de­for­ma­cja. To pod­łoże współ­cze­snej sztuki oraz próba wy­ra­że­nia mon­stru­al­no­ści śmiet­nika, w któ­rym przy­szło nam two­rzyć i żyć. I może w tym kon­tek­ście od­po­wiemy: – Nam! Nam po­trzebna jest po­ezja – bez po­działu na pi­szą­cych i czy­ta­ją­cych. Nam, czyli wszyst­kim, któ­rzy nie uto­nęli jesz­cze w ot­chłani od­pad­ków, któ­rzy na­dal chcą z tego świata coś oca­lić, coś w nim pięk­nie na­zwać, ja­koś za­trzy­mać myśl, zna­cze­nia, szla­chet­ność? Nam, czyli im. Tym, któ­rzy są nie­okre­śloną grupą spo­łeczną. Co­raz mniej liczną, co­raz bar­dziej zdy­wer­sy­fi­ko­waną, co­raz słab­szą i co­raz moc­niej ni­szową. Co­raz sil­niej trudną do zna­le­zie­nia. Jed­nak po­mimo tego, je­śli za­damy ta­kie py­ta­nie dzi­siej­szym ma­tu­rzy­stom, wciąż znajdą się tacy, któ­rzy po­ezji szu­kają. Skąd za­tem bie­rze się ta po­trzeba? Po czę­ści chyba od­po­wie­dzia­łem na to py­ta­nie... tyle że to od­po­wiedź przy­gnę­bia­jąca.

Jest to jed­nak od­po­wiedź nie­pełna. In­tu­icyjna. Wy­ni­ka­jąca z ob­ser­wa­cji, nie z do­głęb­nych ba­dań. To od­po­wiedź em­pi­ryczna na tyle, na ile przy­pa­dek za­prze­cza re­gule. Skąd jed­nak taka re­guła? Po­ja­wia się ona w świe­cie, który ob­ser­wu­jemy. Po­ezja bo­wiem sta­nowi zwier­cia­dło ży­cia. Ta re­guła to po­chodna tego świata. Świata czło­wieka co­raz bar­dziej sa­mot­nego w pa­ra­dok­sie prze­kształ­ce­nia Ziemi w glo­balną wio­skę, ge­nial­nie sko­mu­ni­ko­waną i cią­gle dys­po­zy­cyjną. Uczy­ni­li­śmy so­bie Zie­mię pod­daną – choćby to było i tylko po­zor­nie... Je­ste­śmy jakby pod­łą­czeni, ele­men­tarni i osa­czeni współ­cze­sno­ścią, a jed­no­cze­śnie wzra­sta ranga na­szej au­to­no­mii wo­bec ta­kiego świata. Słowa i ich siła stają się szep­tem. Po­ezja musi stać się szep­tem. W tym szep­cie jest umniej­sze­nie, wy­co­fa­nie i próba od­na­le­zie­nia ascezy. Po­ezja staje się za­tem ascezą słowa. Ale wciąż nie umiera.

Skoro lo­gikę mas za­stą­piła lo­gika jed­nostki, to siłą rze­czy i biegu dzie­jów zna­la­zło to od­zwier­cie­dle­nie w za­pi­sa­nych tre­ściach. Po­ezja współ­cze­sna nie ma grup, pro­gra­mów, sca­le­nia. Po­ezja ta jest tak mnoga i róż­no­rodna jak siła mi­lio­nów jed­no­stek, któ­rych ranga uro­sła do tej no­wej re­guły świata. Re­guły cha­osu. Jed­nak jest tu jedna pra­wi­dło­wość. Na­ra­sta­jąca sa­mot­ność. Syn­drom od­szcze­pie­nia. Ślad atro­fii. Ten mo­tyw się stale prze­wija w tym na­tłoku po­etyk i tre­ści. To jed­nak droga w nie­znane. Efekt mo­tyla może nie na­stą­pić.

Jak już wspo­mnia­łem, po­ezja jest ro­dza­jem mowy. I choć na­ru­sza za­sady mowy, za­sady składni, sensu i zna­cze­nia, na­dal karmi się ję­zy­kiem, sło­wami, brzmie­niem. Uczu­ciem. Po­słu­guje się dziś strzęp­kami, zlep­kami, po­tocz­no­ścią, szu­mem, jed­nak na­dal szuka cie­pła, za­trzy­ma­nia się w biegu, mi­ło­ści, ma­łych olśnień, na­dal do­tyka nie­skoń­czo­no­ści, spraw osta­tecz­nych i waż­nych. Wciąż tętni naj­głęb­szymi prze­ży­ciami czło­wieka i usi­łuje do­dać mu otu­chy. I chyba nie ma miej­sca tu na py­ta­nie – komu jest dziś po­trzebna, gdyż może się oka­zać, że bar­dzo wielu lu­dziom, w bar­dzo róż­nych sy­tu­acjach czy na róż­nych ży­cia eta­pach. Czło­wiek od ży­cia nie uciek­nie – od po­ezji, na ja­kiś czas, może. Ale po­ezja splata się z ży­ciem. Jako po­trzeba pod­sta­wowa to­wa­rzy­szy mu od wie­ków i tak już po­zo­sta­nie. Ni­czym ma­lo­wi­dło na­skalne czło­wieka pier­wot­nego. Za­mknijmy współ­cze­snego czło­wieka w celi od­osob­nie­nia, a się o tym prze­ko­namy. W spo­sób naj­ja­skraw­szy jaki się da. Do­cho­dzimy oto do wnio­sku po­wtór­nie – czło­wieka nie da się od­mie­nić, je­dy­nie wa­runki oto­cze­nia two­rzą nową rze­czy­wi­stość. Nie są one jed­nak wieczne, tak jak nic nie jest wieczne. Chyba tylko po­ezja jest wieczna. Tak jak i mi­łość.

Po­ezja jest po­nad re­gu­łami mowy. Po­nad re­gu­łami ję­zyka. I jako taka jest po­nad re­gułą świata. Tyle że z tego świata czer­pie, a ten świat jest świa­tem dy­na­micz­nym, płyn­nym, nie­pew­nym, bar­dzo zmien­nym. Stąd po­ezja współ­cze­sna obok szeptu i ascezy przy­brała na skalę do­tąd nie­spo­ty­kaną dy­wer­sy­fi­ka­cję zna­czeń i tre­ści. Każdy so­bie rzepkę skro­bie.

Wy­ście so­bie, a my so­bie...
Każdy szepta „po swo­jemu”.

To od­nosi się bar­dzo bez­po­śred­nio do dnia dzi­siej­szego. Na­kłada się na to skłon­ność albo ce­cha wtórna, pa­trze­nia na świat cu­dzymi oczami. Siła kul­tury ob­razu za­tra­ciła w nas ce­chy spoj­rze­nia au­to­no­micz­nego, wła­snego, swo­jego. Na­sze spoj­rze­nie jest czę­sto kalką tre­ści, które chło­niemy pod­pro­gowo, bez­wol­nie i bez­na­mięt­nie. To pro­wo­kuje do mil­cze­nia albo do krzyku. Być może jed­nak w sen­sie od­bioru po­ezji zna­leź­li­śmy się w fa­zie wiel­kiego mil­cze­nia. To mil­cze­nie od­biorcy. Ad­re­sata słów. Nie jest to jed­nak mil­cze­nie wieczne. Nie jest to mil­cze­nie ab­so­lutne, ka­te­go­ryczne i osta­teczne. Na­gle może po­ja­wić się im­puls. Ożyw­czy znak no­wych cza­sów. Wy­daje się, że je­ste­śmy na progu ta­kiego ob­rotu spraw. Jesz­cze chwila, jesz­cze mo­ment i sta­nie się coś, co od­mieni, znów, po­now­nie, od­mieni ob­li­cze ziemi. Tej ziemi. Ziemi po­ezji.

I wtedy może prze­sta­niemy py­tać – komu po­trzebna jest dziś po­ezja, gdyż okaże się, że bę­dzie trzeba za­py­tać – komu jest ona nie­po­trzebna? Tego jed­nak dziś nie wiemy. I do­brze. Za­słona ta­jem­nicy jest na­szą „siłą spraw­czą” i mo­to­rem cią­głego ru­sza­nia z po­sad świata. Ta de­ter­mi­na­cja nie­zna­nego jest nam nie­zbędna, aby żyć. I aby pi­sać...

Pięk­nie ujęła to już wiele lat temu Anna Ka­mień­ska:

Współ­cze­sność, i to każda współ­cze­sność, nie tylko nasz trudny czas, sta­wia przed po­ezją dy­le­mat: od­ci­skać swój czas, wy­ra­żać go czy uwal­niać się od niego, nie dać mu się ogra­ni­czać, nie po­pa­dać w nie­wolę ak­tu­al­no­ści tego, co prze­mija. Ten dy­le­mat każdy po­eta roz­strzyga w swoim su­mie­niu. Lu­dzie cze­kają na wy­zwa­la­jące słowa po­ezji, a jed­no­cze­śnie nie chcą – i słusz­nie – aby po­eta dał się uwi­kłać. Ocze­kują także, aby nie prze­stał on wy­ra­żać tre­ści we­wnętrz­nych, uni­wer­sal­nych. Aby nie zgu­bił słów mó­wią­cych po pro­stu o mi­ło­ści, słów wiary, słów do­ty­czą­cych zwy­kłego ludz­kiego losu: ra­do­ści, smutku, roz­łąki i prze­mi­ja­nia. Wszyst­kiego, co ludz­kie.

Py­ta­nie tylko – i chyba o to py­tamy tu od po­czątku – czy rze­czy­wi­ście „lu­dzie cze­kają”? Czy nie stało im się obo­jętne: los po­ety, jego dy­le­maty i jego uwi­kła­nia? Czy nie prze­stała ich ob­cho­dzić – jako ni­czego im nie­da­jąca – po­ezja w ogóle? Czy fak­tycz­nie ni­czego nie­da­jąca?

Ale można też za­py­tać, i na­wet trzeba, czy lu­dzi dziś nie prze­stało ob­cho­dzić co­kol­wiek – co­kol­wiek prócz wła­snego wi­ze­runku, speł­nia­nia za­chcia­nek i tak zwa­nej re­ali­za­cji sie­bie. W ta­kim świe­cie nie ma miej­sca dla „ob­cego”, nie ma miej­sca dla in­nych, nie ma i miej­sca dla po­ezji – ja­kiej­kol­wiek – choćby wy­ra­że­nia me­ta­forą cze­go­kol­wiek.

Zbli­ża­jąc się do końca (tego smut­nego wstępu) – albo do po­czątku (!) mo­ich roz­wa­żań – warto zwró­cić uwagę, że po­ezja, wraz z tymi, któ­rym jest po­trzebna, jest do­meną wraż­liw­ców. Wy­kła­da­jąc tę myśl naj­pro­ściej, po­win­ni­śmy za­py­tać, czy w ta­kim świe­cie, w jego prze­strzeni pu­blicz­nej, jest jesz­cze miej­sce na du­cho­wość, wraż­li­wość, głę­bię? Po­zwolę so­bie na nie­wielką dy­gre­sję w ma­te­rii przy­kładu, co mam na uwa­dze. Krótka hi­sto­ria z ży­cia. W pew­nej szkole dzieci urzą­dziły za­bawę z oka­zji dnia Świę­tego Mi­ko­łaja. Na sali było obec­nych dwa­dzie­ścioro dzieci. Opie­ku­no­wie za­ku­pili dwa­dzie­ścia pącz­ków. Po­ło­żono je na stole, na środku sali. Je­den z chłop­ców, kiedy już po­zwo­lono im się czę­sto­wać, szybko chwy­cił pączka, w se­kundę go zjadł i na­tych­miast się­gnął po ko­lej­nego. Za­zna­czę, że wie­dział o ogra­ni­cze­niu ilo­ścio­wym oraz że na sali było obec­nych kil­koro ro­dzi­ców. Jedna z ma­tek, wi­dząc tę scenkę „z ży­cia wziętą”, za­częła upo­mi­nać owego chłopca. Na ta­kie dic­tum jego matka prze­pro­wa­dziła istny szturm na opo­nentkę z ar­gu­men­ta­cją, iż nie jest to na­ganne, a jej syna wręcz na­le­ża­łoby po­chwa­lić za „za­rad­ność”.

Tak wła­śnie wy­gląda „za­rad­ność” współ­cze­sno­ści. Czy jest tu miej­sce na „dzie­le­nie się”? A czy po­ezja nie jest wła­śnie „dzie­le­niem się” – sło­wem i prze­ży­ciem. I pięk­nem...

Otóż w ta­kim wła­śnie świe­cie ży­jemy. Ta­kie wzorce więk­szość z nas – na­prawdę więk­szość – prze­ka­zuje ko­lej­nym po­ko­le­niom. Abor­cja staje się an­ty­kon­cep­cją, sta­rzy lu­dzie stają się ba­la­stem, a mło­dzi eg­zy­stują w więk­szo­ści je­dy­nie ma­te­rią. Gdzie tu jest miej­sce na po­ezję? Po­ezja tu­taj jest śmie­chu wartą fa­na­be­rią dla nie­udacz­ni­ków i nie­przy­sto­so­wa­nych do walki o byt. Po­ezja sta­nowi tu dy­so­nans, dys­har­mo­nię po­ję­ciową, jest czymś śmiesz­nym, nie­zro­zu­mia­łym, pu­stym, gdyż nie­ma­ją­cym prze­ło­że­nia na żadną „za­rad­ność” czy uży­tecz­ność. Nie warto się nad nią na­wet po­chy­lić.

Jest i inny aspekt. Owych od­szcze­pień­ców, dzi­wa­ków, dzi­wo­lą­gów po­ezją ży­ją­cych. Oni się sku­piają, kon­cen­trują, spo­ty­kają. Two­rzą na­wet swoje pi­semka, ga­zetki, pu­bli­ka­cje. Nie znam ni­kogo – i po­wtó­rzę to do­bit­nie, z peł­nym prze­ko­na­niem – nie znam ni­kogo, kto się­gnąłby po te tre­ści z wła­snej, nie­przy­mu­szo­nej woli, bę­dąc kimś cał­ko­wi­cie spoza „tej bajki”. Bo to, że znaj­dziemy Ko­wal­skiego z No­wa­kiem, któ­rzy po­twier­dzą (przy­kła­dowo) taką lek­turę i aku­rat speł­nią wa­ru­nek „by­cia kimś spoza tej bajki”, nie zna­czy, że nie są oni wła­śnie krew­nymi, zna­jo­mymi albo kimś ge­ne­ral­nie z sze­ro­kiego kręgu ma­ją­cego kon­takt z ja­kimś li­te­ra­tem czy po­etą. Każde bo­wiem śro­do­wi­sko wy­twa­rza kręgi wtórne, kręgi lu­dzi bli­żej bądź da­lej z nim zwią­za­nych, któ­rzy czę­sto w imię za­cho­wa­nia re­la­cji z nami, twór­cami, z li­to­ści od­da­dzą się lek­tu­rze tego czy owego „dzieła”. Nie znam ni­kogo, na­prawdę ni­kogo, kto przy wej­ściu na te­mat po­ezji po­wie­działby: – O tak, ostat­nio czy­ta­łem... Mam na my­śli lu­dzi wy­kształ­ca­nych, świa­tłych – le­ka­rzy, praw­ni­ków, biz­nes­me­nów, psy­cho­lo­gów, du­chow­nych, ban­kie­rów, ale i tych mniej świa­tłych – ro­bot­ni­ków, ma­tu­rzy­stów, osób ze śred­nim, czy na­wet pod­sta­wo­wym wy­kształ­ce­niem... Więk­szość nie czyta ni­czego, a po­ezji – wła­ściwe nikt. Jest na­wet go­rzej. Kie­dyś jesz­cze funk­cjo­no­wała świa­do­mość, że po­ezja to coś „wyż­szego”, coś nie­sły­cha­nego, pięk­nego, wznio­słego, a po­przez to god­nego sza­cunku oraz czci wsze­la­kiej... Dziś za­miera i to. Czę­ściej spo­tkamy dumne zdzi­wie­nie, w lep­szym wy­padku po pro­stu zdzi­wie­nie. Przez ostat­nie ćwierć wieku ktoś za­bił w tym na­ro­dzie na­wet po­czu­cie tego, że po­ezja... to coś wię­cej. Coś spoza (tego świata)... Oskar­żam tu sze­roko po­jęty prze­mysł edu­ka­cyjny. Bo edu­ka­cja stała się prze­my­słem. Prze­my­słem, któ­rego pro­duk­tem stał się czło­wiek. Ujęty bar­dzo prag­ma­tycz­nie.

To też pe­wien ob­raz świata. Świata co­raz pry­mi­tyw­niej­szego i na taką mo­dłę w mło­dych po­ko­le­niach kształ­to­wa­nego. Jest tu, rzecz ja­sna, ele­ment sta­ty­stycz­nej, ale i ob­ser­wa­cyj­nej ge­ne­ra­li­za­cji. Są jesz­cze na szczę­ście wy­jątki od re­guły. Można je li­czyć na pal­cach jed­nej ręki. Jak się uda. W ta­kim świe­cie – świe­cie uty­li­za­cji mi­ło­ści, od­hu­ma­ni­zo­wa­nia wraż­li­wo­ści, uni­ce­stwia­nia du­cho­wo­ści – py­ta­nie: komu po­trzebna jest dziś po­ezja staje się dra­ma­tycz­nym py­ta­niem bez od­po­wie­dzi.

------------------------------------------------------------------------

Za­pra­szamy do za­kupu peł­nej wer­sji książki

------------------------------------------------------------------------