Pokolenie czasu upadku Rzeczpospolitej w polskich kazaniach okolicznościowych z lat 1795-1830 - ebook

Wstęp

W socjologii za pokolenie – według jednej z koncepcji – uważa się grupę ludzi prezentujących pewne wspólne postawy i wspólną hierarchię wartości, będące wynikiem ważnych doświadczeń, które przyczyniły się do takiego, a nie innego ukształtowania osobowości tych ludzi. Bywa, że w tak definiowanym pokoleniu granice czasowe ulegają rozluźnieniu. Nie metryka (urodzenie w tym samym przedziale czasowym, ok. 30 lat) decyduje przede wszystkim o tym, czy przynależy się do tego czy innego pokolenia, ale właśnie określone postawy i wartości1. Przy czym taka definicja pokolenia nie oznacza, że stanowi ono monolit. Jego reprezentanci różnią się pod względem społecznym, ekonomicznym, politycznym i kulturowym. Łączy ich jednak świadomość odrębności od poprzedników i następców oraz wspólnota losów historycznych2. Przykład generacji Polaków, która jako pierwsza doświadczyła skutków rozbiorów Rzeczpospolitej, przez niektórych badaczy określanej pierwszą generacją porozbiorową, może być na to znamiennym dowodem.

Jej przedstawiciele zasadniczo rodzili się w trzeciej ćwiartce XVIII w. (wśród nich byli także urodzeni nieco wcześniej i później). Umierali w pierwszych trzech dekadach XIX stulecia. To zaś, co ich pokoleniowo określało i wyróżniało, wynikało z zawirowań, które przeżyli jako wspólnota narodowa. Stali się świadkami ważkich wydarzeń końca XVIII i początku XIX w. Najpierw starając się uratować państwo zagrożone przez ościenne mocarstwa, a następnie, kiedy to państwo zostało wymazane z mapy Europy, podejmując próby zmierzające do jego odbudowy, ale także ucząc się funkcjonować w zaistniałych warunkach politycznych pod panowaniem nowych władców. Przeżywali w związku z tym chwile nadziei, czasy rozterek i okresy rozczarowań, dając początek swoistej sztafecie pokoleń Polaków mierzących się z dramatem nieposiadania własnego, suwerennego państwa.

Tym właśnie dramatem zainteresowali się badacze przeszłości, którzy skupili swoją uwagę na jego różnorakich aspektach. Na przykład Tomasz Kizwalter pisał o ukształtowaniu tej generacji przez idee oświecenia. Zdaniem uczonego, pokolenie to wierzyło, iż postęp oświecenia i rozwój cywilizacji stanie się lekarstwem na kryzys ogarniający społeczeństwa europejskie – zarówno rewolucję, jak i reakcję. W latach dwudziestych XIX w. wielu z tego pokolenia weszło jednak w konflikt z rewolucyjnym demokratyzmem, przeobrażając się w politycznych konserwatystów i pogrobowców „wieku świateł”3. O tym zaś, jak generacja ta podchodziło do kwestii narodu i państwa rozważali Ireneusz Ihnatowicz4, Bogusław Leśnodorski5 i Stefan Kieniewicz6. O jej walce o niepodległość opowiadali Stanisław Herbst7 i Jan Pachoński8. Moment stania u progu nowoczesności opisywali Jerzy Kowecki9, Tadeusz Łepkowski10, Maciej Janowski11 czy wspominany już Tomasz Kizwalter12. Ryszard Przybylski z kolei wskazywał na niechęć tego pokolenia do przekraczania owego progu. Zaznaczał, iż ludzie tej generacji nie akceptowali zachodzących zmian albo ich nie zauważali. Bezwarunkowo za to obstawali za Królestwem Polskim. Obarczeni kompleksem łaski i dojmującym poczuciem klęski, żywili nadzieję, że Królestwo Kongresowe zostanie przekształcone na podobieństwo dawnej Rzeczpospolitej. W konsekwencji tracili kontakt z tworzącym się „nowym narodem” (reprezentowanym głównie przez spiskującą młodzież, niezależnych publicystów lewicy społecznej i parlamentarną liberalną opozycję), który nie zgadzał się z istniejącą rzeczywistością polityczną, w jego przekonaniu zgubną dla sprawy polskiej13. Z tą postawą prezentowanego pokolenia wiązała się naturalnie kwestia jego relacji z władzami zaborczymi. Temat ten podjął Jarosław Czubaty, który nie pomijając oporu, patriotyzmu, niezłomności ówczesnych Polaków, ukazał ich trudne wybory, dylematy i wahania. Wskazywał przy tym na zagubienie tej generacji wynikające początkowo z braku ustalonych norm postępowania względem zaborców oraz jak z biegiem czasu te normy były wypracowywane14.

O tym pokoleniu traktuje także niniejsza praca. Podjęta w niej została próba ukazania jego wizerunku, jaki w wygłaszanych kazaniach okolicznościowych z lat 1795–1830 pozostawili kaznodzieje. Naturalnie, kazanie przynależy do tworów tzw. literatury stosowanej. Skonstruowane według reguł stylistyki i wygłoszone zgodnie z zasadami retoryki, zawiera objaśnienia prawd objawionych przez Boga. Służy pogłębieniu relacji ze Stwórcą i inspiruje do postępowania zgodnego z wymogami chrześcijaństwa. Ale może być zarazem źródłem badawczym dla wielu dyscyplin naukowych, w tym dla historii15. Dlatego też wielu historyków z rozmysłem po nie sięga. Kazania bowiem obok treści stricte religijnych zawierały informacje na temat aktualnego życia społecznego, politycznego i kulturowego. Były środkiem komunikacji społecznej, zmieniającym w poszczególnych okresach historycznych swoją specyfikę wraz z indywidualną refleksją samych kaznodziejów. Powiązane z wydarzeniami i faktami historycznymi nie tylko opisywały, ale i kształtowały świadomość społeczną, rzeczywistość obyczajową oraz religijną wrażliwość. Poddając więc je analizie, odkrywać można, jak „stałe prawdy wiary były głoszone i w jaki sposób uzasadniano w nich słuszność i aktualność głoszonej nauki Chrystusa”16. Można też śledzić procesy zmian zachodzących na różnych płaszczyznach ludzkiej egzystencji. Obserwować przyjmowane postawy, lansowane opinie, funkcjonujące stereotypy, przejawy mentalności. Słowem, można ujrzeć odbicie dawnych dziejów i ludzi je tworzących.

Takie podejście do kazań zaowocowało w rodzimej historiografii chociażby pracami na temat (przykłady w przypisach) staropolskich obyczajów17, zagadnień społeczno-politycznych18, wzorców osobowych polskiej szlachty19 czy życia codziennego w dawnej Polsce20. W pracach tych odtworzenie zawartego w kazaniach przekazu historycznego wymagało od badaczy specjalnego podejścia. Przede wszystkim ów przekaz należało wydobywać spod osobnej warstwy retorycznej, umieścić w określonym miejscu i czasie, wziąć pod uwagę adresatów, do których był on kierowany oraz uwzględnić to, kim był wygłaszający go mówca kościelny21.

Najwięcej informacji interesujących historyka zawierały kościelne oracje należące do grupy kazań tematycznych. Do tych zalicza się kazania okolicznościowe, tj. sejmowe, trybunalskie, obozowe, pogrzebowe, związane z aktualnymi wydarzeniami politycznymi, edukacyjno-moralne. W okresie staropolskim na ich popularność wpływało przekonanie, iż zachodzi ścisłe połączenie wszystkich przejawów ludzkiej egzystencji z wiarą; że zasadom chrześcijaństwa podlegać winien zarówno wymiar indywidualny życia człowieka, jak i jego publiczne zaangażowanie. Przekonanie to wyprowadzano z ksiąg starotestamentalnych, opisujących dzieje narodu wybranego i dających bogate możliwości odniesień do wydarzeń współczesnych. Rozwój zaś tego rodzaju kaznodziejstwa nastąpił w epoce stanisławowskiej, kiedy to kazania okolicznościowe stosunkowo szybko ukazywały się drukiem. W ten sposób docierano do szerszego kręgu odbiorców z oświeceniowym przekazem ideowym. Proste w formie, zrozumiałe, nastawione na potrzeby wychowania obywatelskiego, kazania te służyć miały reformie Rzeczpospolitej22. Po jej upadku okolicznościowe wystąpienia kaznodziejów, choć zanurzone w dobrze znanym oświeceniowym nurcie, sprostać musiały nowym czasom. Na pierwszy plan wybije się w nich problematyka narodowa, kwestia utraconego państwa, czemu będą sprzyjać wciąż pojawiające się nadzieje na odrodzenie bytu narodowego – związane z powstaniem Księstwa Warszawskiego, a później Królestwa Polskiego – ale także konieczność ułożenia relacji z zaborcami23. Lecz co istotne, w owych wystąpieniach zawarta została opowieść o tych, którym tego wszystkiego przyszło doświadczać.

Chcąc to doświadczenie odtworzyć, w niniejszej dysertacji poddane zostały analizie kazania wygłaszane i opublikowane w języku polskim w zaborze rosyjskim, austriackim i pruskim, w okresie Księstwa Warszawskiego i w czasach Królestwa Polskiego. W przeważającej większości były to kazania pogrzebowe24, ale również sejmowe, wygłaszane z okazji uroczystości państwowych i kościelnych, przeznaczone dla wojska czy uczącej się młodzieży. Ich autorzy, duchowni, reprezentanci pokolenia, pochodzili z różnych środowisk kościelnych – zakonów i diecezji. Posiadali różnorakie godności oraz zajmowali rozmaite stanowiska kościelne, a niektórzy pełnili także funkcje publiczne. Był wśród nich zwany „księciem kaznodziejów” biskup wigierski Michał Karpowicz, słynny biskup-poeta Jan Paweł Woronicz, wyróżniający się orator biskup płocki Adam Michał Prażmowski, akademik wileński o. Filip Nareusz Golański, pierwszy rektor Uniwersytetu Warszawskiego Wojciech Anzelm Szweykowski, wykładowca na wszechnicy krakowskiej i archiprezbiter mariacki Józef Wincenty Łańcucki, pijar Wincenty Jakubowski czy znany z pracy z dziećmi głuchoniemymi ks. Jakub Falkowski.

Wydawane przez nich kazania zawierały przeważnie zwięzłą, lecz jakże wymowną informację, że na druk musieli uzyskać (co było nieodzownym wymogiem) akceptację władz zwierzchnich. Zyskał na przykład takową ks. Teodor Mietelski na kazanie wygłoszone w 1803 r. w trakcie pogrzebu bpa Karpowicza. Oficjał generalny wigierski, później biskup wigierski i sejneński, Jan Gołaszewski, zezwalał na publikację tego wystąpienia, uzasadniając swoją decyzję tym, iż nie znalazł w upublicznianym tekście „nic zdrożnego ani przeciw religii, ani moralności, ani prawom krajowym”25. Wydrukowanie zaś tego kazania, jak i pozostałych służących tej książce za bazę źródłową, dawało szansę na dotarcie z przekazem religijno-społeczno-politycznym do szerszego grona odbiorców. Mogło też mieć, jak w przypadku kazania Woronicza wygłoszonego w 1814 r. w Warszawie na pogrzebie księcia Józefa Poniatowskiego, wymiar chrześcijańskiego miłosierdzia. Sprzedawano je bowiem w odbitkach po 2 zł, a dochód ze sprzedaży przeznaczono na „wsparcie ubogich, sierot i wdów wojskowych”26.

Na korzyść tej kaznodziejskiej twórczości oprócz druku, który sprzyjał większej dostępności, przemawiał również jej wydawniczy format. Kazania ukazywały się w postaci niewielkich broszur poręczniejszych w upowszechnianiu. Ale były też i takie, które zostały umieszczane w zbiorach kazań.

Zazwyczaj rozpoczynały się myślą przewodnią, cytatem z Pisma Św., a w niektórych wprowadzany był wyraźny podział na trzy części. Nierzadko także kościelni mówcy tytułowali swoje oracje jako mowy lub przemowy. Te jednak spełniały wszystkie wymogi formalne odnoszące się do kazań. Często też zamieszczane były w publikowanych kolekcjach kaznodziejskich.

W oddawanej do rąk czytelnika rozprawie uzupełnienie źródeł podstawowych (kazań drukowanych) stanowią wybrane kazania rękopiśmienne, nadto wspomnienia pamiętnikarskie i utwory literackie, jak również opracowania właściwe dla poruszanego tematu. Wśród tych ostatnich znalazły się wyniki badań naukowych – osiągniętych przy wykorzystaniu kazań jako źródła historycznego z okresu Księstwa Warszawskiego – Moniki Hamanowej27 oraz Ewy Ziółek28. Uwzględnione zostały także pozycje bibliograficzne ukazujące sylwetki reprezentantów omawianego pokolenia oraz prace z historii kaznodziejstwa, jak kanoniczny dla tejże historii Zarys dziejów kaznodziejstwa w Polsce (Kraków 1917), autorstwa bpa Józefa Sebastiana Pelczara, opracowania dotyczące przepowiadania Woronicza29, czy analiza podejścia do kwestii narodowej kaznodziejów katedry wawelskiej z przełomu XVIII i XIX w.30.

W oparciu o tę podstawę źródłową podjęta została próba nakreślenia zbiorowego portretu pokolenia dotkniętego rozbiorami. Uchwycenia, jak wpłynęła na nie utrata państwa?; jak na nią zareagowało?; z jakimi wyzwaniami przyszło mierzyć się tej generacji? Próba ta zrealizowana została w pięciu rozdziałach. W pierwszym z nich ukazano tło wydarzeń politycznych z lat 1795–1830, tj. podział Rzeczpospolitej dokonany przez Rosję, Prusy i Austrię, powstanie Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego. Na tym tle została też przedstawiona sytuacja Kościoła katolickiego, który musiał odtąd funkcjonować w nowej rzeczywistości politycznej narzucanej przez zaborcze rządy oraz zaprezentowane zostały sylwetki kaznodziejów. Ich twórczość posłużyła do napisania tej pracy. W rozdziale drugim bohaterowie tej rozprawy będą się jawili jako inicjatorzy reform mających ocalić przeżywające ostry kryzys państwo polsko-litewskie, spadkobiercy chwalebnej przeszłości szlacheckiej Rzeczpospolitej, społeczność doświadczana niezgłębionymi wyrokami Opatrzności oraz wspólnota świadoma ciążącej na niej odpowiedzialności za przetrwanie narodu pozbawionego państwa. Trzeci rozdział to zapis wojennych perypetii omawianego pokolenia – pomimo wyczerpania ofiarnie walczącego, zaznającego tułaczego losu, bijącego się dla odzyskania ojczyzny pod obcymi sztandarami i wiernego jej do końca, wydającego bohaterów, którzy staną się wzorcami dla przyszłych pokoleń Polaków, budującymi ich narodową świadomość. Część czwarta dotyczy zrodzonych w tej generacji nadziei na odzyskanie państwa, ucieleśnianych w takich tworach politycznych, jak Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie. Dotyka ona również przeżytych rozczarowań. Przede wszystkim zawiedzionej ufności pokładanej najpierw w cesarzu Napoleonie Bonapartem, a następnie imperatorze rosyjskim i królu Polski Aleksandrze I. Ostatni rozdział traktuje natomiast o przystosowaniu pokolenia do zaistniałych warunków politycznych – okazywaniu lojalności (zarówno wymuszanej, jak i dobrowolnej) nowym władcom, szukania u nich monarszej łaski, ale także o zaangażowaniu w życie publiczne.

Oddając w ręce czytelników tę książkę, szczerze i serdeczne dziękuję tym wszystkim, którzy przyczynili się do jej powstania. Przede wszystkim księdzu profesorowi Jackowi Urbanowi oraz doktor Magdalenie Ślusarskiej za cierpliwe przeanalizowanie tej pracy oraz cenne uwagi i wskazówki.

Przypisy:

1 Zob. M. Ossowska, Koncepcja pokolenia, „Studia Socjologiczne” (dalej: SS) 1963, nr 2, s. 49–50. Kazimierz Wyka podkreślał, iż „pokolenie egzystuje jako zjawisko formalno-socjologiczne, ale treści nabiera dopiero przez związanie z wartościami konkretnej epoki”. K. Wyka, Rozwój problemu pokolenia, „Przegląd Socjologiczny” (dalej: PS) 1939, t. 7, z. 1–2, s. 188.

2 Zob. J. Maciejewski, Kategoria pokolenia w badaniach literackich, w: Przedburzowcy. Z problematyki przełomu między romantyzmem a pozytywizmem, Kraków 1971, s. ­335–358.

3 Zob. T. Kizwalter, Kryzys oświecenia a początki konserwatyzmu polskiego, Warszawa 1987.

4 Zob. I. Ihnatowicz, Od rozbiorów do pierwszej wojny światowej, w: Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, red. W. Staśkiewicz, Warszawa 1988, s. 535–550.

5 Zob. B. Leśnodorski, Państwo polskie na przełomie dwu stuleci, w: Polska w epoce oświecenia. Państwo–społeczeństwo–kultura, red. B. Leśnodorski, Warszawa 1971, s. 412–439.

6 Zob. S. Kieniewicz, Wizja Polski niepodległej, w: Polska XIX wieku. Państwo–społeczeństwo–kultura, red. S. Kieniewicz, Warszawa 1977, s. 163–166.

7 Zob. S. Herbst, Żołnierze niepodległości, w: Polska w epoce oświecenia. Państwo–społeczeństwo–kultura, dz. cyt., s. 392–411.

8 Zob. J. Pachoński, Legiony polskie. Prawda i legenda 1794–1807, t. 1, Działalność niepodległościowa i zaczątki legionów 1794–1797, Warszawa 1969; tenże, Legiony polskie. Prawda i legenda 1794–1807, t. 4, „Z ziemi włoskiej do Polski” 1800–1807, Warszawa 1979; tenże, Oficerowie Legionów Polskich 1796–1807, t. 1, Korpus oficerski Legionów Polskich ­1796–1807, Kraków 1999.

9 Zob. J. Kowecki, U początku nowoczesnego narodu, w: Polska w epoce oświecenia. Państwo–społeczeństwo–kultura, dz. cyt., s. 106–170.

10 Zob. T. Łepkowski, Polska – narodziny nowoczesnego narodu 1764–1870, Warszawa 1967.

11 Zob. M. Janowski, Narodziny inteligencji 1750–1831. Dzieje inteligencji polskiej do roku 1918, red. J. Jedlicki, t. 1, Warszawa 2008.

12 Zob. T. Kizwalter, O nowoczesności narodu. Przypadek Polski, Warszawa 1999.

13 Zob. R. Przybylski, Klasycyzm, czyli prawdziwy koniec Królestwa Polskiego, Warszawa 1983.

14 Zob. J. Czubaty, Zasada „dwóch sumień”. Normy postępowania i granice kompromisu politycznego Polaków w sytuacjach wyboru (1795–1815), Warszawa 2005.

15 Zob. M. Rzeszewski, Kaznodziejstwo. Zagadnienia wybrane, Warszawa 1957, s. 18, 50; J.S. Pasierb, Pionowy wymiar kultury, Kraków 1983, s. 91–92; tenże, Kaznodziejstwo w religijnej i narodowej strukturze polskiego Tysiąclecia, „Collectanea Theologica” (dalej: CT) 1968, R. 38, f. 2, s. 105; P. Siller, Das Predigtgespräch, in: Die Fremdsprache der Predigt Kommunikationsbarrieren der religiösen Mitteilung, red. G. Biemer, Düsseldorf 1970, s. 91–92.

16 Zob. J. Związek, Rzeczywistość historyczna w kazaniach, Częstochowa 2009, s. 19–20; J. Walkusz, Portret duchowieństwa w świetle przepowiadania funeralnego księży pomorskich i wielkopolskich w drugiej połowie XIX i pierwszej XX wieku, „Rocznik Gdański (dalej: RG) 2003, t. 63, z. 1–2, s. 57.

17 Zob. J. Chrościcki, Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974; M. Brzozowski, Kulturowe i historyczne uwarunkowania kaznodziejstwa Tomasza Młodzianowskiego, Lublin 1988.

18 Zob. J. Związek, Katolickie poglądy polityczno-społeczne w Polsce na przełomie XVI i XVII wieku w świetle kazań, Lublin 1977; R. Kościelny, Kazania barokowe jako źródło do badań nad mechanizmami kształtowania postaw mieszkańców Rzeczypospolitej, „NP” 2002, t. 97, s. 89–124; A.J. Zakrzewski, Idee Oświecenia w kazaniach polskich. Studium literacko-socjologiczne, Częstochowa 1986; M. Ślusarska, Problematyka polityczno-społeczna w polskim kaznodziejstwie okolicznościowym w latach 1775–1795, msp, Warszawa.

19 Zob. U. Kicińska, Wzorzec szlachcianki w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych w XVII wieku, Warszawa 2013; J. Tazbir, Wzorce osobowe szlachty polskiej w XVII wieku, „Kwartalnik Historyczny” (dalej: KH) 1976, t. 73, nr 4, s. 784–797.

20 Zob. J. Drob, Trzy zegary. Obraz czasu i przestrzeni w polskich kazaniach barokowych, Lublin 1998.

21 Zob. J. Związek, Rzeczywistość historyczna w kazaniach, dz. cyt., s. 49; D. Olszewski, Kazanie jako źródło badań dziejów kultury i mentalności religijnej (na przykładzie rękopisów biskupa kieleckiego Macieja Majerczaka 1800–1870), w: Studia z historii kaznodziejstwa i homiletyki, red. W. Wojdecki, t. 3, Warszawa 1982, s. 80.

22 Zob. M. Nesteruk, Z. Rejman, Wstęp, w: J.P. Woronicz, Pisma wybrane, oprac. M. Nesteruk, Z. Rejman, Wrocław–Warszawa–Kraków 2002, s. LXII–LXIII.

23 Na wagę kaznodziejstwa polskiego w okresie zniewolenia wskazywał Daniel Olszewski. Ten badacz kultury i mentalności religijnej pisał: „W latach niewoli narodowej ambona była miejscem upowszechniania treści ideowych, które wyrażały to, co naród myślał i czego pragnął, zarówno w sprawach religijnych, jak i związanych z nimi ściśle sprawach narodowych i patriotycznych”. D. Olszewski, Kazanie jako źródło badań dziejów kultury i mentalności religijnej, dz. cyt., s. 78; por. Kazania w kulturze polskiej. Edycje kolekcji tematycznych, red. K. Panuś, t. 2, Kazania funeralne, wyd. i oprac. K. Panuś, M. Skwara, Kraków 2014, s. 14.

24 O kształtowaniu się kazań pogrzebowych pod względem formy, treści, stosowanej retoryki oraz o funkcji uroczystości funeralnych zob. Kazania w kulturze polskiej. Edycje kolekcji tematycznych, dz. cyt., s. 7–18; D. Platt, Kazania pogrzebowe z przełomu XVI i XVII wieku. Z dziejów prozy staropolskiej, Wrocław 1992; M. Skwara, O dowodzeniu retorycznym w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII wieku, Szczecin 1999.

25 T. Mietelski, Kazanie miane na pogrzebie Jaśnie Wielmożnego Jmę Księdza Michała Franciszka Karpowicza, pierwszego biskupa wigierskiego Orderu S. Stanisława kawalera, dnia 12 grudnia 1803, Białystok , s. 2.

26 Zob. G.P. Bąbiak, Funeralia narodowe. Pogrzeby patriotyczne Polaków w czasach niewoli, Warszawa 2016, s. 67.

27 Zob. M. Hamanowa, Treści społeczne w kazaniach z okresu Księstwa Warszawskiego, w: Historia, idee, polityka. Księga dedykowana Profesorowi Janowi Baszkiewiczowi, Warszawa 1995, s. 201–209; por. taż, Obraz śmierci w kazaniach z czasów Księstwa Warszawskiego, „Napis” 1999, Seria V, s. 169–175.

28 E.M. Ziółek, Kwestia włościańska w listach pasterskich i kazaniach w Księstwie Warszawskim, „Roczniki Humanistyczne” (dalej: RH) 2015, t. 63, z. 2, s. 137–152; taż, O cnotliwym urzędniku i dobrym obywatelu kanonika Augusta Lipińskiego filozofia sprawowania władzy (Na kanwie kazania wygłoszonego 8 maja 1810 roku w Krakowie), RH 2013, t. 61, z. 2, s. 283–293.

29 Zob. A. Jougan, Ks. prymas Woronicz, cz. 1, Lwów 1908; tenże, Ks. prymas Woronicz, cz. 2, Lwów 1908; tenże, Z kazań politycznych ks. Woronicza o odbudowie państwa polskiego, „Przegląd Powszechny” (dalej: PP) 1917, R. 34, t. 136, z. 4, s. 433–456; J.M. Mazur, Język kazań pogrzebowych prymasa Jana Pawła Woronicza, w: Studia z historii kaznodziejstwa i homiletyki, red. W. Wojdecki, t. 3, Warszawa 1982, s. 92–117; J. Szczypa, Jan Paweł Woronicz – kerygmat narodowy i patriotyczny, Lublin 1999; tenże, Wychowanie do patriotyzmu według Jana Pawła Woronicza, w: Z zagadnień współczesnej homiletyki, red. W. Przyczyna, Kraków 1993, s. 221–237; por. K. Panuś, Bóg i historia w kazaniu J.P. Woronicza wygłoszonym 3 maja 1807 roku, AC 1993, t. 25, s. 325–331.

30 K. Panuś, Uratować naród! Głos z ambony katedry wawelskiej okresu niewoli narodowej 1795–1918, Kraków 1996, s. 129–271.