Pokolenie (nie)obecne. Uwarunkowania i procesy obywatelskiej aktywności i bierności młodych dorosłych - ebook

1
WPROWADZENIE

Coraz liczniejsze badania wskazują na deficyt obywatelskości (bądź indyferentyzm) jako cechę charakteryzującą młodzież i młodych dorosłych Polaków. Ma się on przejawiać m.in. wysokim poziomem absencji w wyborach oraz bardzo niskim wskaźnikiem legitymizacji systemu (Domański 2005; Słomczyński 2002), relatywnie niskim poziomem przynależności do stowarzyszeń, organizacji, partii (Bartkowski, Jasińska-Kania 2002; Marody 2005; Domański 2014; Bukowska, Wnuk-Lipiński 2009), niskim poziomem wiedzy obywatelskiej i niskim poziomem rozumienia przekazów dotyczących sfery publicznej (Wiłkomirska, Zielińska, Dolata, Koseła 2004), niewielkim zainteresowaniem polityką (Bukowska, Wnuk-Lipiński 2009) lub niechęcią do niej i alienacją (Wnuk-Lipiński 1996), niskim poziomem zaufania do instytucji publicznych (Koseła 2007) i do innych ludzi (Domański 2018; Czapiński 2002; Wojciszke 1999).

Celem niniejszej publikacji jest z jednej strony weryfikacja tej diagnozy oraz ustalenie powodów prezentowanych tu zjawisk: jakie cechy systemowe i polityczne, kulturowe i strukturalne, socjalizacyjne/rozwojowe blokują partycypację obywatelską, co powoduje wykluczenie, a co sprzyja samowykluczeniu młodych ze sfery publicznej, z drugiej – praca ma służyć także poszukiwaniu uśpionego (utraconego?) potencjału obywatelskości oraz odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki mogą ten potencjał wyzwolić.

Przyjęto w tej publikacji założenie Norberta Eliasa, że tylko dzieci i szaleńcy są całkowicie zaangażowani lub całkowicie neutralni (obojętni), a „normalnie zachowanie osób dorosłych plasuje się na skali gdzieś pomiędzy tymi dwoma skrajnościami” (Elias 2003, s. 87). Podjęto więc próbę odpowiedzi na pytania, gdzie na kontinuum między pełnym zaangażowaniem a całkowitą neutralnością lokują się postawy młodych Polaków, oraz jakiego rodzaju zjawiska społeczne, gospodarcze i polityczne mogą sprowokować ich przesunięcie się na tym kontinuum.

Odwołano się tutaj do dwóch podstawowych kategorii: sfery publicznej, w której młodzi dorośli mają być obecni (lub nieobecni) na różne sposoby, oraz obywatelskości. Są one niejednoznaczne i jako takie wymagają wyjaśnienia i wskazania relacji między nimi a kategoriami pokrewnymi.

Sfera publiczna może być charakteryzowana jako obszar niezakłóconej komunikacji oraz miejsce dyskursu obywatelskiego (Habermas 2007), które jednak wymaga szczególnych kompetencji poznawczych i moralnych (Kohlberg 1971 za Trempała 2002). Nieco podobne ujęcie wskazuje, że sfera publiczna to miejsce między przestrzeniami prywatną a publiczną (polityczną), w której możliwy jest dyskurs o dobru wspólnym (Eisenstadt 2006; Wnuk-Lipiński 2005). Innym szeroko akceptowanym ujęciem sfery publicznej jest traktowanie jej jako obszaru działań społecznych (Rheingold 1993) charakterystycznego dla społeczeństw otwartych (Popper 1987), w którym dostęp do debaty publicznej jest swobodny, obywatele uczestniczą na zasadzie dobrowolności, a uczestnictwo jest możliwe także poza rolami instytucjonalnymi. To sfera, w której ujawniają się nieposłuszeństwo obywatelskie i działania środowisk faktycznie zainteresowanych danym problemem. Można też postrzegać sferę publiczną jako zbiór inicjatyw oddolnych, niezależnych od władzy politycznej. W tym wypadku interesy i opinie prywatne przekształcają się w publiczne, wyznaczając cele do realizacji przez społeczeństwo obywatelskie (Buksiński 1996). To także miejsce, w którym krystalizują się wartości, następuje realizacja idei dobra wspólnego oraz cnót obywatelskich, obszar uruchomienia powszechnej gotowości do działania na rzecz dobra ogółu i aktywizacji zmysłu moralnego (Seligman 1992).

Te ujęcia sfery publicznej prowokują pytania o naturę demokracji. Idea sfery publicznej w prezentowanych tu ujęciach bliższa jest rozumieniu demokracji jako deliberatywnej i partycypacyjnej, a nie proceduralnej i elitystycznej.

Spór o naturę demokracji jest w niniejszej publikacji uzasadniony o tyle, o ile można go wiązać z możliwościami udziału w niej młodych dorosłych (czy mają właściwe kompetencje poznawcze, komunikacyjne, moralne, czy system demokratyczny stwarza przestrzeń, w której uczestnictwo młodych obywateli jest pożądane) lub z poziomem akceptacji jej formuły przez ludzi młodych. Kwestią wymagającą rozważenia jest to, jak generacja porzucona (Giroux 2004) czy odrzucona przez system postrzega projekt państwa demokratycznego, na ile podziela przekonanie, że idea demokracji się wyczerpuje (Žižek 2009; Mouffe 2005; Laclau 2009; Balibar 2003), to znaczy staje się pustą ideą i jest traktowana jako arena walki wyborczej. Ponadto czy scentrowanie sceny politycznej (które ma być konsekwencją takiego traktowania demokracji), lekceważenie nierówności społecznych oraz tworzenie złudzenia wyeliminowania konfliktów wiążących się z tymi nierównościami sprzyja podejmowaniu przez ludzi młodych działań kontrdemokratycznych (Rosanvallon 2011) lub poszukiwaniu rozwiązań dla doświadczanych/obserwowanych nierówności w populizmach (Laclau 2009).

Podobnie nieostrą kategorią wymagającą doprecyzowania jest pojęcie obywatelskości, przez niektórych postrzegane jako anachroniczne i nieadekwatne do opisu udziału w sferze publicznej. Obywatelskość jest tu rozumiana jako postawa, której elementami są: nastawienie prospołeczne (Pacześniak 2007), przeświadczenie na temat istotności wartości takich jak solidarność, akceptacja równości praw, zaufanie, respektowanie dobra wspólnego, współpracy, przestrzegania wspólnie ustalonych reguł, podmiotowego traktowania współobywateli, a demonstrowanego jako zamiar odgrywania roli aktywnego, odpowiedzialnego, kooperującego przy tworzeniu dóbr publicznych podmiotu. Z obywatelskością łączą się takie cechy jak podmiotowość, aktywność, inkluzyjność, pluralizm, poczucie wspólnoty (uwspólnotowienie), uniwersalizm, odpowiedzialność, sprawstwo, zaufanie, krytycyzm, zaangażowanie, przeciwieństwem natomiast są uprzedmiotowienie, pasywność, ekskluzywność, partykularyzm, autorytaryzm, alienacja, bezradność, nieufność, bezrefleksyjność, wycofanie.

Ważnym obszarem niniejszej publikacji jest część diagnostyczna będąca próbą rozstrzygnięcia, jaki jest poziom uczestnictwa obywatelskiego w sferze publicznej młodych dorosłych oraz co blokuje tego rodzaju aktywność. Zostały w niej przedstawione trzy podstawowe źródła indyferentyzmu młodych dorosłych: systemowe, kulturowe i socjalizacyjne.

Idea demokracji, jak już wskazano, według grupy lewicowych myślicieli się wyczerpuje. Przekonanie to jest oparte na obserwacji takich zjawisk, jak zredukowanie polityki do eksperckiej dziedziny zarządzania systemem, uznanie postaw antykapitalistycznych za irracjonalne i wrogie demokracji, odrzucenie związku między partią polityczną a jej społeczną bazą, czyli grupami społecznymi, których interesy partia miała reprezentować (Mouffe 2005; Laclau 2009). Procesy te powodują, że wrażliwi na nierówności młodzi ludzie nie mają możliwości (lub mają poczucie niemożności) oddziaływania na system.

Demokracja reprezentacyjna ma też inną wadę. Jest nią interpasywność, która polega na dobrowolnej i samorzutnej rezygnacji z wkraczania do przestrzeni publicznej z powodu poszukiwania sposobu zastępowania własnego odpowiedzialnego uczestnictwa za pomocą innych ludzi, instytucji (reprezentacja parlamentarna) oraz powszechnego przekonania, że takie wycofanie nie zagraża statusowi ani bezpieczeństwu socjalnemu. Tę naturę demokracji reprezentacyjnej wzmacnia też intensywna obecność mediów. Przekazy medialne są traktowane, jakby były aktem performatywnym, a nie lokucyjnym (Chmielewski 2006). Zakłada się, że samo wypowiedzenie faktów (bądź opinii) ma moc sprawczą i zastępuje działania.

Blokad aktywności obywatelskiej młodych dorosłych można też szukać w naturze zmian społecznych w Polsce, które miały charakter elitystyczny (nie włączano obywateli do projektu zmian z powodu ich skali i ciężaru społecznego – (Gliński, Palska 1997)). Co więcej, ze względu na imitacyjny charakter zmian w Polsce (Ziółkowski 1999) silnie ugruntowane jest też poczucie bezalternatywności – przekonanie, że wobec demokracji reprezentacyjnej nie ma alternatyw bądź alternatywy są radykalne i populistyczne. Nie mamy też możliwości sięgania po przydatne dziś wzory aktywności obywatelskiej, wcześniejsze miały bowiem charakter antysystemowy – antypolityki lub parallel polis (Havel 2009; Geremek 1994).

Wycofaniu z aktywności mogą też sprzyjać obserwowane przejawy niskiej kultury obywatelskiej (np. amoralnego familizmu – (Putnam 1993; Banfield 1958)), znaczne ograniczenie możliwości skutecznego wprowadzania projektów obywatelskich, brak struktur pośrednich oddziaływania na politykę oraz poczucie ograniczonej kontroli świata polityki (Nowak M. 2015) i związane z tym wrażenie bezradności społecznej.

Blokad uczestnictwa obywatelskiego można szukać w cechach kultury współczesnej. W pracy została sformułowana hipoteza kumulatywnego moratorium rozwoju społecznego. Nie tylko wydłuża się moratorium naturalne (związane z wiekiem), ale także dzieje się to w świecie zamętu normatywnego, blokad rozwoju społecznego (hipoteza izomorfizmu rozwoju społecznego Habermasa) i zmian na rynku pracy. Młodzi poszukują trankwilizatorów, które pomogą im przezwyciężyć lęki związane z wchodzeniem w niepewny i niezrozumiały świat dorosłych. Jednym z takich środków może być karta kredytowa otwierająca możliwości kupowania (również tożsamości), a zarazem – na chwilę – zawieszająca napięcie dotyczące możliwości konsumpcji.

Przyczyn wycofania się w świat prywatny można poszukiwać również w charakterze socjalizacji i działań edukacyjnych, które służą raczej oduczeniu obywatelskości niż jej wdrukowaniu (Koseła, Wilkomirska).

Czy mimo tych blokad młodych dorosłych charakteryzuje uśpiony (utracony?), dziś nieaktywny potencjał obywatelskości? O pewnych przejawach takiego potencjału może świadczyć kilka racji, które w niniejszej pracy będą weryfikowane. Po pierwsze, młodzi dorośli definiują aktywność obywatelską jako angażowanie się w sprawy, które są dla nich ważne (prawa kobiet, prawa zwierząt, działania lokalne, działania proekologiczne), a nie jako konwencjonalną aktywność polityczną. To aktywność typu argumentacyjnego, face-to-face, niepowstająca pod wpływem inżynierii społecznej (Mouffe 2012). Młodzi ludzie nie tylko zgłaszają problem niemożności wyboru (nie mam na kogo głosować), ale także poszukują dla siebie przedstawicielstwa poza głównym nurtem polityki, też w propozycjach populistycznych – co oznacza, że sprawy (dobro) wspólne nie są im obojętne. Młodzi dorośli mobilizują się, gdy ich interesy lub wartości są zagrożone (ruch oburzonych, protesty dotyczące ACTA, w Polsce protesty przeciwko zmianom wprowadzanym przez Romana Giertycha, gdy był ministrem edukacji, akcje typu „kto nie skacze, broni krzyża”).

Można argumentować, że wskazywane tu formy uczestnictwa obywatelskiego mają charakter nie tylko niekonwencjonalny, ale także akcyjny (incydentalny) i jako takie nie mogą jeszcze świadczyć o poziomie gotowości młodych dorosłych do stałego zaangażowania i działania obywatelskiego. Można jednak założyć, że nawet ten typ działań wpływa na wyzwolenie potencjału obywatelskiego, ponieważ pozwala na transformację systemu wartości, stanowi praktykę emancypacyjną i swoisty trening odpowiedzialności (orientacja aktywna, rozumienie konsekwencji własnych działań, doświadczenie możliwości wpływania na rzeczywistość i dokonywania wyborów), jest też ćwiczeniem (się) w demokracji performatywnej (Matynia 2009).

W tej pracy jest poszukiwana odpowiedź na pytanie, czy rozszerzenie kategorii obywatelskości w taki sposób, żeby obejmowała działania nie tylko o charakterze politycznym, ale także pozapolityczne (o ile są wyrazem myślenia o dobru wspólnym), zmienia obraz młodego pokolenia, w większości badań ukazywanego jako indyferentne. Rozważane są też czynniki, które sprzyjają uczestnictwu w sferze publicznej, zarówno po to, by lepiej te zachowania zrozumieć, jak i po to, aby dotrzeć do rezerw obywatelskości i zidentyfikować potencjał obywatelski młodego pokolenia. Aby zwiększyć trafność ocen, charakterystyki młodych ludzi zostaną zestawione z charakterystykami reprezentantów starszego pokolenia.

1.1. Źródła analiz

Podstawą źródłową analiz jest badanie prowadzone według schematu pokoleniowych badań podłużnych zapoczątkowanych w 1973 roku. Toruńskie badania dynamiczne należą do grupy metod zwanych longitudinal study. Towarzyszą drogom życiowym kohorty rocznika ’57, reprezentującej ciekawe socjologicznie pokolenie, które Krystyna Szafraniec nazywa pokoleniem historycznej zmiany. Obserwacja ich losów od 15. roku życia do dzisiaj odbywa się równolegle do zmian historycznych i jednocześnie tworzy własną historię, a samo badanie od strony metodologicznej należy do wyjątkowych. Pierwotnie badano pełną kohortę piętnastolatków (osób urodzonych w 1957 roku) – uczniów klas ósmych szkół w ówczesnych powiatach toruńskim i włocławskim. Wracano do nich wielokrotnie w momentach rozwidlania się ich dróg szkolnych i życiowych: pięciokrotnie w okresie nauki szkolnej, trzykrotnie, gdy byli dorośli – mieli lat: 30 (1987/1988), 40 (1997/1998) i 60 (2017).

Włączenie w 1998 roku do badań kilkunastoletniej młodzieży dorastającej w nowych realiach ustrojowych pozwalało na znaczące rozszerzenie pola analiz. Można nie tylko obserwować zmiany, jakim wraz z upływem czasu ulegała zasadnicza kohorta badanych (rocznik ’57), czy różnice pokoleniowe (między rodzicami/dorosłymi a dziećmi/młodzieżą), lecz także (choć z pewnymi ograniczeniami) poddawać analizie te same fazy życia obu pokoleń przypadające na różne okresy historyczne i różne konteksty społeczno-kulturowe.

Rysunek 1. Schemat toruńskich badań longitudinalnych – kontynuacje (2016)
Źródło: opracowanie Krystyna Szafraniec.

Ostatnia, ósma fala badania zrealizowana w latach 2016–2017 wynikała już tylko z chęci domknięcia – również ze względu na kontekst społecznej zmiany i logiki zmian transformacyjnych – losów obu intrygujących socjologicznie pokoleń: tego, które schodzi ze sceny politycznej, i tego, które na nią wkracza. Badanie zastało respondentów w wieku sześćdziesięciu lat (w przedsenioralnej fazie życia), ich dzieci zaś w wieku 30+, porównywalnym z fazą życia rodziców z końca okresu PRL. Celem tego badania było z jednej strony dopełnienie charakterystyk i losów pokoleń czasu zmiany ustrojowej, określenie ich miejsca i ruchów wykonanych w społecznej strukturze, z drugiej – opisanie relacji między nimi w kontekście nowych wyzwań, jakie niesie faza późnej transformacji systemu (naznaczona ekspansywnym konsumpcjonizmem, kryzysem światowym i nierównowagą demograficzną).

Badanie obejmowało szerokie spektrum zagadnień pozwalających opisywać sytuację życiową, kariery i postawy polityczne ludzi objętych badaniem. Obywatelskie uczestnictwo stanowiło jedno z nich. Główną analizowaną tutaj zbiorowością są młodzi dorośli z ostatniego badania (N = 260), a ich charakterystyki będą odnoszone do starszego z analizowanych pokoleń (N = 360).

Badanie posłużyło do podjęcia próby rozstrzygnięcia kilku kwestii:

• Jaki jest styl obecności w sferze publicznej młodych ludzi?

➢ Jakie są formy i obszary politycznego uczestnictwa młodych dorosłych?

➢ Od czego zależy wybór formy i obszarów uczestnictwa społecznego/politycznego?

➢ W jaki sposób w sferze publicznej uwidaczniają się aktywni, a w jaki bierni?

• Co mobilizuje do aktywności, a co ją blokuje?

• Czym wyjaśnić odmienne style funkcjonowania młodych dorosłych (socjalizowanych w tym samym kontekście systemowym)?

➢ Jaka jest specyfika orientacji obywatelskich ze względu na kontekst socjalizacyjny, cechy położenia społeczno-ekonomicznego i ich konsekwencje dla świata wartości (i ich prospołecznego charakteru) oraz dla stylu uczestnictwa społecznego?

- Mapy społeczno-mentalne aktywności/bierności politycznej/obywatelskiej

• Jak styl obecności młodych w sferze publicznej będzie zmieniał się w przyszłości (wraz z wiekiem)?

➢ Jak styl obecności młodych różni się od zachowań pokolenia ich rodziców?

- Czy należy spodziewać się zmian postaw obywatelskich młodych dorosłych (politycznego dojrzewania)?

• Jakie cechy kontekstu politycznego, społecznego, ekonomicznego, kulturowego wpływają (i będą wpływały) mobilizująco (katalizatory), a co blokująco (inhibitory) na aktywność?

➢ Jaki jest potencjał zaangażowania obywatelskiego?

➢ W jaki sposób (pod wpływem jakich czynników) potencjał aktywności pozapolitycznej lub parapolitycznej (obywatelskiej) lub parapolitycznej (społecznej) może przyczynić się do aktywizacji politycznej?

Badanie prowadzono w 2017 roku, w którym nadal obserwowano poruszenie społeczne dotyczące spraw (zagrożenie praworządności i demokracji proceduralnej), które uprzednio zmobilizowały starsze z analizowanych pokoleń do wzmożonej aktywności politycznej. Mogłoby to powodować, że w badaniu został uchwycony moment obywatelskiego wzmożenia lub – przeciwnie – okres wycofania innych. Jednocześnie jego wyniki są publikowane po przetoczeniu się przez Polskę wielomiesięcznych manifestacji młodych ludzi, co pozwala na weryfikację postawionych tutaj tez.

Badanie prowadzono w ramach koncepcji ,,Projekty życiowe, projekty społeczne i solidarność międzypokoleniowa w okresie późnej transformacji systemowej. Kontynuacja badań longitudinalnych”, finansowanej przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie decyzji Dec-2014/15/B/HS6/03158.