Pokuta po polsku - ebook

POKUTA PO POLSKU

TEN grób nocami równano z ziemią - opowiadają do dzisiaj w Autustowie. - Ziemię rozsypywano dookoła.Ksiądz z Janówki zna tę historię i potwierdza:

- Grób był bezczeszczony po śmierci Jana Szostaka.

Do Henryka Milewskiego, który kieruje pracami koła rencistów i emerytów przy Międzyzakładowej Komisji Koordynacyjnej „Solidarności”, znajomy powiedział:

- Skurwysyn był. To i nie zazna spokoju.

W radzieckim filmie „Pokuta” Tengiza Abuładze córka zakatowanego ojca nie może pogodzić się z niepamięcią zbrodni. Wykopuje z grobu burmistrza miasta, Warłama, odpowiedzialnego za śmierć niewinnych ludzi. Jan Szostak, polski brat Warłama, był szefem Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Augustowie w latach pięćdziesiątych, które odcisnęły się w pamięci ludzi terrorem, fanatyzmem i donosem. Szostak zasłużył się wtedy tak bardzo, że został później burmistrzem „perły wśród jezior”.

- Zmiłowania boskiego my wszyscy czekali. Był wielki strach - wspomina lata pięćdziesiąte stara kobieta na cmentarzu w Augustowie.

Na jasnym marmurze nagrobka obok nazwiska Szostak data - 1986 rok. Gdy zmarł, ludzie poczuli ulgę. W tych czasach już nie bali się tak jak kiedyś. Mówili głośno na przystankach, w autobusach, w sklepach tylko o jednym - śmierci „Wielkiego Łba”, jak go nazywano.

Lokalna prasa pełna była nekrologów i wspomnień o żołnierzu podziemia, który zasłużył się po wojnie, w walce o utrwalenie władzy ludowej. Przypominano, że był działaczem społecznym i artystą.

Oficjalnie głoszony szacunek dla zmarłego budził gniew tych, którzy pamiętali, że skazywał na śmierć ludzi. I to tych najlepszych, którzy walczyli o Polskę. W mieście naklejano odręcznie pisane plakaty: „Z radością zawiadamiamy, że zmarł kat Ziemi Augustowskiej Jan Szostak”.

- Pogrzeb był wspaniały. Wielka pompa, orkiestra, wieńce i delegacje - przypomina sobie Henryk Milewski.

Milicjanci trzymali wartę wzdłuż drogi pilnując spokojnego przemarszu konduktu. Ludzie stali na chodnikach z rękami zaciśniętymi w pięści w kieszeniach.

Izydora Malinowskiego, emerytowanego nauczyciela, ZBOWiD poprosił, aby pełnił wartę honorową przy trumnie zmarłego. Pan Izydor, żołnierz Armii Krajowej, należał do ZBoWiD-u tak jak Szostak. Były szef bezpieki pełnił w tej organizacji funkcję wiceprezesa.

- Nie tylko nie zgodziłem się stać na warcie, ale w ogóle na ten pogrzeb nie poszedłem.

Ten, którego niesiono przy dźwiękach Chopina i bez księdza, przyszedł aresztować Izydora Malinowskiego w 1945 roku.

- Zastukali do drzwi naszego domu w Zarnowie. Był wśród nich Szostak. Żaden nie wiedział, że przeniosłem się do Pomian, bo tam uczyłem w szkole. Zabrali mojego brata Franciszka, który też był w AK. Zamknięto go w piwnicach „domu Turka”, gdzie mieściło się więzienie bezpieki. Przed wojną w tym domu była znana w mieście ciastkarnia. Po wojnie niewielu udało się z tego domu wrócić... Mój brat należał do tych niewielu. Wyciągniętym z parapetu gwoździem odginał nocami kratę, a że był szczupły, prześliznął się i uciekł. Ukrywał się tak, jak i ja w innych okolicach Polski. Wróciliśmy tu po latach. Moja matka mówiła, że ocaliły nas jej modlitwy.

* * *

- Zaraz po wojnie wystarczyło palcem wskazać, że akowiec - zabrali, uwięzili - opowiada Sławomir Kowal, dzisiaj mieszkaniec Białegostoku, który pamięta Augustów z młodzieńczych lat. - Matka dawała mi chleb do torby i zakradałem się pod dom, gdzie ich więziono. Próbowałem przerzucić jedzenie.

- Szostak - twierdzi Henryk Milewski - był typem karierowicza, który bez wewnętrznych rozterek idzie za silniejszym.

Władzę sprawował w budynku UB. Długi korytarz kończył się drzwiami prowadzącymi na podwórze, gdzie strzelano w tył głowy i zrzucano do dołu. Niektórzy mówią, że pod wybetonowanym dziedzińcem do dzisiaj leżą ludzkie kości.

Zanim został szefem UB i mógł wydawać rozkazy, podpisywać wyroki, musiał się dobrze zasłużyć zwierzchnikom. W lipcu 1945 roku odbyła się na tych terenach wielka obława urządzona przez radzieckie wojsko i NKWD, razem z polskimi pomocnikami. Jan Szostak, który jak wszyscy na tych terenach należał do Armii Krajowej, po wojnie odwrócił się od chłopców z lasu. Rosjanom, w obławie, pomagał w sporządzaniu list, wskazywał ofiary. „Wielki Łeb” znał świetnie nazwiska, adresy kolegów, toteż mógł bezbłędnie wywiązywać się z zadań powierzonych przez mocodawców. W czasie tej wielkiej akcji wyciągano z domów mężczyzn podejrzanych o przynależność do Armii Krajowej. Niektórych zastrzelono na miejscu. Aresztowano tysiące. Setki ludzi nigdy nie wróciły.

- Cała prawda o tragedii mieszkańców tej ziemi musi zostać powiedziana - mówił Bronisław Geremek w czasie przedwyborczego wiecu w 1989 roku na spotkaniu z mieszkańcami Suwalszczyzny. Ekshumacja grobów w Gibach nie potwierdziła przypuszczeń, że szczątki pomordowanych Polaków tam właśnie spoczywają. Do dzisiaj nie jest znane miejsce ich śmierci.

- To drugi Katyń - mówią tutaj.

Prokurator Waldemar Monkiewicz, kierujący pracami Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich - Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku podaje:

- W obławie zginęło około 600 osób. Rzeczywiście, do tej pory nie wiadomo, gdzie są ich groby. 0 Szostaku wiem, że był miejscowym oprawcą, ale jego sprawę mam jeszcze słabo udokumentowaną.

Komisja, w której pracuje prokurator Monkiewicz, w ciągu dwudziestu jeden minionych lat zbierała relacje o zbrodniach hitlerowskich we wschodniej Polsce. W tym czasie przesłuchano 15 tysięcy osób.

- Od dwóch lat zaczęliśmy dokumentować zbrodnie sowieckie, do tej pory przesłuchaliśmy 1500 ludzi - opowiada prokurator Monkiewicz. - Podkreśla się w niektórych wypowiedziach legalizm działania komunistów. Mówi się, że byli w zgodzie z obowiązującym prawem. Ale jakie było to prawo? Przecież barbarzyńskie!

* * *

Weronika Bartoszewicz, z domu Truszkowska, z Janówki nie widziała filmu „Pokuta”. Ale czuje to samo co Ketewan, bohaterka filmowego studium tyranii - gorycz życia bez ojca.

- Zabrali go w obławie. Z czyich rąk zginął, dobrze zapamiętałam. Kiedy przyjechała jedna pani z Augustowa namawiać męża, żeby wstąpił do partii, powiedziałam - to się nigdy nie stanie, mojego ojca zabili komuniści.

Weronika Bartoszewicz płacze. Zachowała w pamięci słowa partyjnej towarzyszki:

- Widocznie z ojca był zbój. Porządnych nie aresztowali.

ZABRALI ojca Andrzeja Gruszewskiego. Byłemu akowcowi, nadleśniczemu ze Studziennej związali ręce i zawieźli samochodem do Augustowa. Nikt go więcej nie zobaczył. Bożena Jaroszewska, z domu Kondracka, miała trzy lata, gdy straciła ojca w obławie.

Ketewan z „Pokuty” zdobiąc torty w misterne budowle i róże marzyła o sądzie nad katem ojca, aby cała prawda została wypowiedziana. Stefan Maksimowski poświęcił siły ojcowiźnie i hodowli tytoniu Virginia, którego różowe kwiaty pachną słodko, wabiąc roje pszczół:

- Nie zapomnę jak ojca wywlekli z domu. To było 26 października 1946 roku. Miałem sześć lat. Przyszli w nocy. Otwierać! - krzyczeli. Rzucili granat. Zapaliły się wozownia, dwa chlewy, stodoła.

Stanisław Maksimowski, rok przed śmiercią z rąk rodaków, wrócił z niemieckiego obozu. Wiedział, że niszczeni są ci, którzy nie chcieli sowieckiej władzy. Jego brat Lucjan, który był w AK, ukrywał się.

Syn wspomina:

- Nie mogli znaleźć Lucjana, przyszli po ojca. Prosił, zostawcie mnie. Dajcie się nacieszyć dziećmi. Strzelał do niego Szostak. Nie wiem na pewno czy Jan, czy też Piotr, który był bratem szefa bezpieki. Ojciec stał między domem a tym drzewem. Rano znaleźliśmy go martwego na łące sąsiadów.

Wdowę po Stanisławie, która została z czworgiem małych dzieci UB nachodziło kilkakrotnie.

- Spokój nastał, gdy zabili Lucjana. Ale matka przez to wszystko nie miała siły. Zmarła dwa lata po śmierci ojca - opowiada Stefan.

Wujowie i ciotka planowali - dom kołkiem podeprzeć, osierocone dzieci oddać do ochronki. Stefan Maksimowski zaparł się, że ojcowiznę utrzyma. Nie tylko utrzymał, ale i nowy dom postawił. A gdy z żoną godzinami nawlekali na sznury brązowe i żółte liście tytoniu do suszenia mówili i o zadośćuczynieniu. Żeby chociaż o wszystkim co się stało, można głośno powiedzieć.

- I taki czas nadszedł. Pani redaktor przyjechała w ważny dzień. Dzisiaj Stanisława. Imieniny mojego zamordowanego ojca.

* * *

Pamięć wybuchła po czerwcowym wyborach do parlamentu w 1989 roku. Książka „Polegli w walce o utrwalenie władzy ludowej na Białostocczyźnie. Materiały z weryfikacji osób pomordowanych przez bandy reakcyjnego podziemia w latach 1944-1953” przestała być jedyną i obowiązującą prawdą.

- Poczułam, że drętwieją mi palce i staje serce - mówi żona, Zofia Szostak. W niewielkiej książeczce pod znaczącym tytułem „Nie tylko Katyń” wydanej w l990 roku, Ireneusz Sewastianowicz i Stanisław Kulikowski napisali: „Szostak wyróżniał się wyjątkowym bestialstwem. Wszystko wskazuje na to, że przynajmniej kilku więźniów zamordował osobiście lub przy pomocy podwładnych”.

- Nie wiedziałam, że tak było. Myślałam - aresztował, pomagał Rosjanom. To prawda. Ale że krzyże ze ścian zdejmował? Mordował ludzi? Ja w to nie wierzę. Ludzie mówią, że żyło nam się świetnie? Owszem, byłam przewodniczącą Ligi Kobiet, wybrali mnie do rady narodowej. Wszystko przez ten prestiż. Ale przestrzegałam - ja fryzjerka, ty stolarz, nie nadajemy się do władzy. Tak sobie tłumaczę, on miał ciężkie dzieciństwo, bieda w domu aż piszczała. Jak poszedł do kościoła ze święconką, to zjadł ją z głodu po drodze. Nie lubił przedwojennej Polski, chciał lepszej, to i uwierzył w komunizm. Są tacy, którzy mówią, że był dla nich dobry. Jednych przez bagna przeprowadził. Innym doradził, żeby Stalina na ścianie powiesili, to ich nie rozstrzelają. Dla rodziny też był dobry. Pani wie, że kiedyś podniósł mnie na rękach, chociaż już 95 kilo ważyłam? Są dzieci, wnuki. Czy trzeba do tego wracać? Ja swoje odpokutowałam.

* * *

Po październiku 1956 roku wyrzucono Szostaka z partii.

- Rozpił się wtedy - opowiada żona. - Nie mógł znaleźć pracy.

Zdjęcia z tego okresu pokazują otyłego mężczyznę z wielką twarzą. Pomysł na nową życiową rolę podsunęło Szostakowi wspomnienie z lasu. W czasie wojny towarzysz z partyzantki Fin Peter rzeźbił małym kozikiem. To on uczył Szostaka cierpliwości dla drewna. I jeśli radziecki Warłam z „Pokuty” tylko aspirował do tego, żeby należeć do świata sztuki - śpiewał arie operowe i czytał Szekspira - to Szostak z Augustowa był twórcą obdarzonym przez naturę talentem i wrażliwością artysty.

- W człowieku tak blisko sąsiadują dobro i zło - mówi ksiądz z Janówki - okrucieństwo i uczciwość, że to aż niepojęte. Czy można zrozumieć, że właśnie Szostak przechowywał w domu żurawia ze złamanym skrzydłem?

Dom, w którym mieszkali Szostakowie nad rzeką Nettą, ozdobił napis „Muzeum Osobliwości”. Dookoła stanęły rzędy wielkich, drewnianych figur, zawisły rzeźbione w drewnie indiańskie totemy. „Tu mieszka i tworzy artysta - pisali dziennikarze. W pracowni Szostaka półki wypełniły drewniane świeczniki, diabły tancerki, dyskobole, ptaki, Don Kichoty. Herkulesy i Atlasy podtrzymujące ziemię. „Te rzeźby są ekspresyjne jak krzyk” - pisano. Szostak nadawał swoim dziełom przejmujące tytuły: „Demon zła”, „Pożegnanie”, „Przestrach”.

Stawał się sławny. W latach sześćdziesiątych prestiżowy tygodnik „Świat” nazywał go z szacunkiem „mistrzem Janem”, a także „mistrzem konwersacji i refleksji”. Dom Szostaka był pełen gości. Najbardziej rojno było tu w czasie wakacji, gdy zjeżdżały się drużyny harcerskie z całej Polski, które ustawiały się w kolejce do zwiedzania wystaw tego gadatliwego i pełnego humoru pana.

Szostak stał się jedną z atrakcji Augustowa. Składali mu wizyty turyści i dziennikarze, którym opowiadał o swojej oświęcimskiej Piecie „widać wyraźnie, syn umiera z głodu na rękach ojca. Cierpienie wyraża twarz, oczy, cale ciało”.

Swoje rzeźby sprzedawał, ale i rozdawał. Zdobiły okoliczne muzea, zakłady pracy, świetlice, turystyczne zajazdy i Urząd Miasta.

- Wiele rzeźb podarował ojciec także kościołom - wspomina jedna z córek Szostaka. - W pewnym okresie swojej twórczości zaczął rzeźbić postacie znanych Polaków: Piłsudskiego, Jana Pawła II, a także Madonny, frasobliwe Chrystusiki, betlejemskie szopki.

- Czy mógł być zły, skoro tyle świętych figur wyrzeźbił? - pyta żona.

LUDZIE w Augustowie rzeczowo oceniają plejadę świętych i wielkich Szostaka.

- Był niewierzący - mówią. - Po prostu miał wyczucie rynku, wiedział, co się dobrze sprzedaje.

Sprzedawał coraz więcej. Można go było spotkać na długich wyprawach w głąb Puszczy Augustowskiej, którą tak dobrze znał. Powtarzał: „trzeba być pokornym wobec natury, podpatrywać ją, rozumieć”. Przyglądał się drzewom i korzeniom, o których mówił: „świerkowe wyrażają radość, sosnowe smutek”.

Razem z synem Józefem godzinami żeglował po jeziorach. Szostak wiedział, że podczas budowy Kanału Augustowskiego, ponad wiek temu, podniesiono poziom jezior. Woda zalała puszczę, zatapiając modrzewie, dęby, sosny. Józef wkładał strój płetwonurka i zanurzał się w wodzie. Wyciągał przedziwne korzenie, osobliwe sągi drzew, które stawały się artystycznym tworzywem. „Drzewo, które przeleżało w wodzie - mówił Szostak - jest pełne ekspresji, ma oryginalną fakturę.”

Odkryła go zagranica. Pierwsze wystawy w Szwecji i Wielkiej Brytanii. Do domu nad Nettą zaczynają przychodzić zamówienia na rzeźby z Francji, Belgii, Holandii, RFN-u, USA, Związku Radzieckiego. „Rzeźby Szostaka trafiły do 27 krajów świata” - podliczyli dziennikarze. W Polsce rzeźbiarz otrzymał pierwszą nagrodę w konkursie twórców ludowych zorganizowanym przez telewizję poznańską w 1963 roku. W katedrze etnografii Uniwerytetu Poznańskiego powstała praca o rzeźbach Szostaka. Wśród wycinków prasowych powklejanych w albumie widać zdjęcie szczupłego chłopca wśród rzeźb. - „To mój następca - syn Józef” - mówił Szostak dziennikarzowi „Świata”.

W trzech tomach kroniki domu tysiące słów zachwytu i nazwisk tych, którzy zwiedzili „Muzeum Osobliwości”. Wśród nich i ten z 1964 r.: „Przychodzę tu codziennie. Podglądam, podziwiam. Prawdziwy artyzm, prawdziwa sztuka. Oryginalność, cudowność. Zazdroszczę talentu”. I podpis: „Maria Dąbrowska, pisarka”.

Szostakowi powodziło się bardzo dobrze. Ale przychodzili tu podziwiać rzeźby ci, którzy nie znali jego przeszłości.

* * *

Miejscowi nie zapomnieli. Wieczór. Wkoło domu Szostaka jasno jak w dzień.

- Drzwi się palą - wspomina żona Szostaka - wybiegam przed dom. Czuję benzynę. Straż zdążyła ugasić pożar.

W 1984 roku w biały dzień pożar znowu ogarnął dom. Szostak biegał naokoło krzycząc.

- Zwariował - mówili ludzie.

Dom spłonął. Razem z nim wszystkie rzeźby.

Mówiono, że wreszcie udało się podpalić dom Szostaka. Oficjalna wersja głosiła, że pożar wybuchł od zwarcia w instalacji elektrycznej. Lokalne władze pomogły znanej osobistości miasta w odbudowie domu. A Szostak zaczął odtwarzać to, co zniszczył ogień.

- Rzeźbił jak w obłędzie. Wstawał o trzeciej nad ranem i pracował - opowiada żona. - Aż znaleźliśmy go leżącego. Zawał.

W rok później znowu upadł. Nie wstał więcej.

Szostakowi pisane było pokutować i po śmierci. Jego następcę, syna Józefa, którego nauczył rzeźbić, opuściła żona.

- Nie chciał żyć. Pochowałam go w rok po śmierci męża - mówi Szostakowa.

* * *

Najstarsza córka rzeźbi w wolnych cwilach, naśladując ojca. Strapione świątki i zamyślonych rybaków sprzedaje Szostakowa w domu nad Nettą, gdy przyjdą wakacje i turyści zjadą do Augustowa. Średnia córka prowadzi warsztat stolarski. Najmłodszej nie ciągnie do drewna.

W „Pokucie” syn zrzuca trupa ojca w przepaść, żeby pozbyć się brzemienia odpowiedzialności. Średnia córka chce usprawiedliwić ojca:

- Wierzył w Stalina jak w Boga. Czy on jeden? Nie czytam tego, co piszą o ojcu. Nie słucham tego, co o nim mówią.

* * *

Kawiarnia „Ptyś” znajduje się przy ulicy 3 Maja w Augustowie, niedaleko domu, w którym było więzienie UB. W kawiarni są drewniane żyrandole z kinkietami z kory, które wykonał Szostak, a na półkach, jeszcze niedawno, stały jego rzeźby. Ale rzeźb już nie ma.

- Interesują panią? - pyta kelnerka. - Stoją w magazynie. Możemy sprzedać. Nam już niepotrzebne. Zmieniamy wystrój.

* * *

W radzieckiej „Pokucie” przeciwko przeszłości buntują się wnuki przerażone zbrodniami dziadków i milczeniem ojców. Poczucie winy doprowadza wnuka Warłama do samobójstwa.

Co ma do powiedzenia wnuk Szostaka? Już wieczór. Na jednej z augustowskich ulic, w jednorodzinnym domu uroczysta kolacja. Małe święto. Chłopak, który postanowił zostać księdzem, dzisiaj po raz pierwszy włożył sutannę: Widmo dziadka powraca razem z pytaniem - czy czuje się pan winien?

- Zbyt mało wiem i zbyt mało doświadczyłem. Daleki jestem od kategorycznych sądów. Nie chciałbym, żeby to brzmiało, jak ucieczka.

Młody ksiądz kiedyś będzie udzielał rozgrzeszenia w ciszy konfesjonału. Ludzie na ulicy powtarzają:

- Dopóki usprawiedliwiamy zbrodniarza, on żyje.DUSZNOŚĆ

CO DOLEGA? - pyta pacjentów doktor Barbara Witkowska.

- Całe moje życie - słyszy.

Pan Tadeusz przyjechał do Nałęczowa z Wielenia koło Stargardu Szczecińskiego. Wydawałoby się, że leśnik, który całe dnie przebywa na powietrzu, nie powinien chorować na serce. A tymczasem ciśnienie skacze, maszynka w piersiach klekocze.

Pan Tadeusz idzie nad staw, w którym przegląda się dziewiętnastowieczny budynek sanatorium numer jeden. W parku pamiętającym spacery Prusa i Żeromskiego drzewa sięgają nieba.

- Brzozy - mówi leśnik - są bardzo przyjazne człowiekowi. Wystarczy rękę przyłożyć do pnia. Poczujesz siłę.

Pan Janek, akowiec, więzień Dachau, codziennie zatrzymuje się pod brzozą.

- I żadnej zmiany nie czuję. Miażdżyca spowodowała zakrzep centralny żyły oka, wciąż pękają mi naczynia. Nie mogę brać leczniczych kąpieli ani chodzić na gimnastykę. Zostają spacery i leczenie klimatyczne.

- Miażdżyca - mówi doktor Wtkowska - dokucza też całkiem młodym ludziom. Źle żyją, fatalnie się odżywiają.

Reżim sanatorium wymusza zdrowy tryb życia. Pensjonariuszowi przyłapanemu na wódeczce albo papierosku grozi wydalenie do domu. Stołówka serwuje nienagannie właściwe potrawy. Dziś chude mięso w jarzynach i rosołek pozbawiony koloru.

- A co miał człowiek jeść w kraju, który nie ma błogosławieństwa od Boga - zastanawia się pani Stanisława, sprzątaczka magazynu w gdańskim Nowym Porcie. Zapalenie wsierdzia, na które zapadła po grypie - nie miało się czasu chorować - uszkodziło jej serce.

Sprzątaczka magazynu wie, że jeśli skończyłeś szkołę podstawową i straciłeś siły w pracy fizycznej, to chociaż nazywano cię solą ziemi i hegemonem w kraju realnego socjalizmu, miałeś małe szanse, żeby zdrowo się odżywiać.

- Jak szłam o piątej rano do kolejki i udało mi się kupić kawałek mięsa, to nie myślałam, czy ma tyle tłuszczu, ile wymaga dietetyka.

To niestety koniec bezpłatnego fragmentu. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.