Polska demonologia ludowa - ebook

SŁOWO WSTĘPNE

W tradycyjnym archetypie słowiańskich kultur ludowych bardzo wyraźnie zarysowują się tendencje do mitologiczno-symbolicznej personifikacji zjawisk i procesów zachodzących w otaczającej człowieka rzeczywistości przyrodniczej i społecznej. Tendencje te wyrastały na podłożu społeczno-poznawczych i wartościująco-oceniających jego wysiłków w zakresie oglądu i interpretacji świata, określenia swojego w nim miejsca. Odzwierciedleniem tego faktu w sferze świadomości ludowej stało się ukształtowanie szerokiego kręgu fantastycznych wyobrażeń demonicznych. Pierwotnie występowały między nimi zasadnicze różnice pod względem przypisywanego im rodowodu, postaci, zakresu działania oraz stosunku do człowieka. Z biegiem czasu różnice te ulegały stopniowej niwelacji w ramach procesów przeobrażeń i przewartościowań zachodzących w tej sferze wierzeń ludowych. Źródłem danych procesów były determinanty i uwarunkowania wynikające z dialektycznej zmienności modelu życia społeczno-gospodarczego wsi oraz postaw i zachowań jej mieszkańców.

Również w tradycjach polskiej kultury ludowej wiele miejsca zajmują wierzenia demoniczne. Wprawdzie nasz rodzimy świat istot demonicznych i pokrewnych im postaci półdemonicznych zasadniczo pozbawiony jest obudowy kultowej w klasycznym tego słowa rozumieniu, to jednak występuje on w ścisłych relacjach z całym systemem praktyk i działań magiczno-religijnych mających głównie charakter profilaktyczno-obronny (ofiary symboliczne, zaklęcia, przestrzeganie określonych nakazów i zakazów itp.). Inną cechą naszej demonologii ludowej jest jej stosunek do przejętych z religii rzymskokatolickiej wątków wierzeń w diabły i czarownice. W trakcie wielowiekowych działań chrystianizacyjnych wyobrażenia tych postaci przeniknęły do sfery wierzeń ludowych, gdzie uległy procesom asymilacji i polonizacji. Doszło w ten sposób do ukształtowania się specyficznie polskich wyobrażeń diabłów ludowych, szlacheckich i miejskich (np. łęczycki Boruta czy rzeszowski Rokita), stanowiących połączenie dawnych postaci demonów leśnych i błotnych (wszelakich biesów, borowców czy leśnych) z wizją chrześcijańskiego diabła. Analogicznie przedstawia się kwestia ukształtowania ludowo-chrześcijańskiego obrazu czarownicy. Na liczne ślady tego typu procesów adaptacyjnych natrafić także można w sferze praktyk i zabiegów magicznych powiązanych z ludowymi wierzeniami demonicznymi, jak np. odwoływanie się do symboliki chrześcijańskiej, określonych tekstów modlitw czy święconego ziela i soli. Tak więc obraz wierzeń demonicznych stanowiących element składowy naszej kultury ludowej jest wielowątkowy i silnie zróżnicowany. Dlatego też przed podjęciem rozważań w tym zakresie niezbędne jest przyjęcie następujących założeń:

1. Wyobrażenia demoniczne oraz związane z nimi praktyki o charakterze magiczno-religijnym zajmują poczesne miejsce w wierzeniach i tradycyjnej kulturze obyczajowej społeczności wiejskich, rozpatrywane zaś w kontekście aksjologicznym ujawniają one bardzo silne powiązania z całym systemem wartości i kontroli społecznej regulującym – głównie na zasadzie inercji tradycji – stosunki międzyludzkie.

2. Wierzenia demoniczne zawierają w swych treściach różnorodne aspekty personifikacji poszczególnych zjawisk i procesów występujących w świecie przyrody i życia społecznego. Ujawniająca się w ten sposób demoniczna personifikacja realnej rzeczywistości przyrodniczej i społecznej stanowi zmitologizowaną formę odzwierciedlenia w świadomości chłopskiej konkretnych warunków bytu oraz społecznego charakteru procesów produkcji i wymiany towarowej.

3. Wierzenia demoniczne w swojej mitologicznej wykładni świata zawierają także pewne wskazania praktyczne, do których odwołuje się człowiek przy modelowaniu, klasyfikacji i interpretacji przyrody, społeczeństwa oraz własnej drogi życiowej.

Przyjęcie tych założeń pozwala na ukierunkowanie refleksji nad sferą wierzeń demonicznych w kontekście przeobrażeń zachodzących w wypełnianych przez nie funkcjach społecznych.

Przedmiotem rozważań przedstawionych w tej pracy jest analiza procesów przeobrażeń i stopniowego obumierania wierzeń demonicznych w naszej kulturze ludowej okresu ostatniego stulecia (od połowy XIX w. po lata sześćdziesiąte XX w.). W tym czasie zaszły bardzo istotne zmiany w społeczno-produkcyjnych i kulturowych warunkach życia ludu polskiego. Przemiany te musiały również znaleźć swoje odbicie w jego kulturze duchowej i tym samym w sferze wierzeń demonicznych. Odrzuceniu uległy te ich elementy, które nie odpowiadały zmienionym układom życia społeczności wiejskiej i tym samym nie były zdolne nadal wypełniać swoich dotychczasowch funkcji: utraciły więc one rolę czynnika inspirującego w ludowym systemie wartości i norm obyczajowych. Natomiast w reliktowej postaci wiele wątków tych wierzeń odnalazło schronienie w folklorze słownym (baśnie, podania, opowieści, przysłowia) oraz w sztuce ludowej. Tradycja ludowa zachowała jednak bardzo liczne echa dawnych wierzeń demonicznych, które jednakże powoli zamierają w świadomości społecznej współczesnych mieszkańców wsi polskiej. Stąd też wynika społeczna potrzeba prac ukazujących pewne fragmenty dziedzictwa kulturowego ludu polskiego. Szczególnie istotne znaczenie ma to w odniesieniu do dziedziny kultury duchowej, a tym samym do sfery wierzeń demonicznych. Należy bowiem uchronić od zapomnienia ów bajeczny świat wyobrażeń demonicznych naszych dziadów i obraz jego zachować dla potomności.

Nakreślony w tej pracy obraz naszej demonologii ludowej, zamknięty w ramach określonego okresu historycznego, powstał na zasadzie konfrontacji i porównania ze sobą materiałów uzyskanych ze współczesnych badań terenowych z dokumentacją faktograficzną zawartą w pracach badaczy polskiej kultury ludowej XIX i początków XX w. Do aktualnych źródeł faktograficznych zaliczyć tu należy przede wszystkim materiały uzyskane z badań terenowych przeprowadzonych przez Zakład Etnografii i Etnologii Uniwersytetu im. M. Curie-Skłodowskiej pod kierunkiem prof. dr. Romana Reinfussa. Badaniami tymi objęte zostały w latach 1962–1965 wsie położone we wschodnich regionach Polski (regiony: białostocki, lubelski i rzeszowski). Uzupełnienie i rozwinięcie tego materiału uzyskano z opracowań B. Baranowskiego, B. Bazińskiej, W. Drozdowskiej, J. Grodzkiej, F. Kotuli i A. Szyfer. Stanowią one zobiektywizowany przekaz wyników badań terenowych prowadzonych przez ich autorów na terenie Podhala, Polski środkowej oraz Warmii i Mazur. Z kolei dla rekonstrukcji stanu wierzeń demonicznych z okresu połowy XIX w. odwołano się głównie do dokumentacji faktograficznej, zebranej przez O. Kolberga i opublikowanej w jego monografiach regionalnych, jak również do prac Z. Glogera, M. Przywary, L. Siemieńskiego, K.W. Wójcickiego i innych. Ponadto przy dokonywaniu niniejszej analizy odwołano się do materiału folklorystycznego w postaci licznych zbiorów baśni, podań i opowieści ludowych z różnych stron kraju oraz podań i porzekadeł regionalnych. Dokonana na powyższym materiale historycznym i faktograficznym analiza przemian, jakim w ciągu XIX i XX w. uległy nasze rodzime wyobrażenia demoniczne, zaprezentowana została według następującego schematu:

1. Ukazanie ogólnego obrazu słowiańskich i polskich wierzeń demonicznych oraz zarysu ich funkcjonowania w naszej kulturze ludowej do końca XVIII w.

2. Przedstawienie w sposób genetyczno-problemowy (na podstawie uprzednio przyjętych założeń typologii i klasyfikacji) głównych bloków wyobrażeń demonicznych funkcjonujących w naszej kulturze ludowej XIX i XX w. oraz dokonanie ich prezentacji w kontekście powiązania fenomenologiczno-genetycznego z ujęciem funkcjonalnym. Czy przyjęcie tego schematu pozwala na wydobycie całej dynamiki przeobrażeń stanowiących przedmiot niniejszych rozważań? Odpowiedzi na to pytanie udzielić winna przedstawiona pod osąd czytelników praca.

Znaczna część materiału przedstawionego w pracy zebrana została w trakcie badań terenowych we wschodnich regionach kraju od licznego kręgu informatorów – mieszkańców okolicznych wsi. Im to jako bezimiennym współtwórcom niniejszego opracowania należą się serdeczne słowa podzięki. Szczególnie jednak serdecznie pragnę podziękować prof. dr. Romanowi Reinfussowi i prof. dr. Bohdanowi Baranowskiemu za inspirację w podjęciu przeze mnie danej problematyki badawczej i udzielanie życzliwej pomocy w toku jej realizacji.