-
W empik go
Polska literatura postkolonialna. Od sarmatyzmu do migracji poakcesyjnej - ebook
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
PDF
czytaj
na laptopie
czytaj
na tablecie
Format e-booków, który możesz odczytywać na tablecie oraz
laptopie. Pliki PDF są odczytywane również przez czytniki i smartfony,
jednakze względu na komfort czytania i brak możliwości skalowania
czcionki, czytanie plików PDF na tych urządzeniach może być męczące dla
oczu. Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników
e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i
tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji
znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji
multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka
i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej
Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego
tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na
karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją
multiformatu.
czytaj
na laptopie
Pliki PDF zabezpieczone watermarkiem możesz odczytać na dowolnym
laptopie po zainstalowaniu czytnika dokumentów PDF. Najpowszechniejszym
programem, który umożliwi odczytanie pliku PDF na laptopie, jest Adobe
Reader. W zależności od potrzeb, możesz zainstalować również inny
program - e-booki PDF pod względem sposobu odczytywania nie różnią
niczym od powszechnie stosowanych dokumentów PDF, które odczytujemy
każdego dnia.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
LUB
24,99 zł za tytuł
Tytuł dostępny w abonamencie Empik Go już od 24,99 zł / 30 dni
Sprawdź
Słuchaj i czytaj w abonamencie Go Standard już za 24,99 zł / 30 dni. Subskrypcja Go Standard daje możliwość dodania do biblioteki 3 dowolne tytuły w danym okresie rozliczeniowym (30 dni). Wybierasz z ponad 200 tys. audiobooków, ebooków i podcastów.
Polska literatura postkolonialna. Od sarmatyzmu do migracji poakcesyjnej - ebook
Tytuł Polska literatura postkolonialna niesie za sobą trzy znaczenia. Po pierwsze, odzwierciedla podjętą w historycznych rozdziałach tomu próbę odczytania literatury polskiej od czasu rozbiorów w XVIII wieku do migracji poakcesyjnej w XXI stuleciu za pomocą heurystyki postkolonialnej. Po drugie, poddaje krytycznej rewizji polską literaturę badawczą zainspirowaną przez anglojęzyczną naukę postkolonialną. Po trzecie, głosi, że literaturę polską po 1795 roku cechują znamiona kolonialne i postkolonialne nie bardziej metaforyczne niż w wypadku literatury krajów z tradycjami kolonii zamorskich.
Dirk Uffelmann studiował slawistykę i germanistykę na uniwersytetach w Tybindze, Wiedniu, Konstancji i Warszawie. Pracował w katedrach slawistyki i religioznawstwa w Erfurcie, Bremie, Edynburgu i Pasawie. Obecnie jest profesorem literatur słowiańskich na Uniwersytecie im. Justusa Liebiga w Gießen i prezesem Niemieckiego Stowarzyszenia Slawistów. Jest autorem książek Die russische Kulturosophie (1999), Der erniedrigte Christus – Metaphern und Metonymien in der russischen Kultur und Literatur (2010), Vladimir Sorokin’s Discourses (2020) oraz współwydawcą czasopisma „Zeitschrift für Slavische Philologie” i serii książkowych Postcolonial Perspectives on Eastern Europe i Polonistik im Kontext.
Spis treści
Polska literatura postkolonialnie. Wstęp
I. Po rozbiorach
Przedmioty z importu i tożsamość wyobrażona. Osmańskie „sarmatica” w Polsce epoki oświecenia
II. W stronę kompensacji
„Ja bym mój naród jak pieśń żywą stworzył”. Literatura romantyczna w obliczu badań postkolonialnych
Litwo! Wschodzie mój!
Hermetyzm, polityka, analogia. O hermeneutyce widzeń w Dziadach drezdeńskich Adama Mickiewicza
Nadkompensacja wymuszonej emigracji. Księgi Adama Mickiewicza, czyli jeszcze raz o resentymencie antykolonialnym
III. Wobec kolonializmu
Indianin w cyrku, czyli historia niemieckiej klaunady. Sachem Henryka Sienkiewicza jako świadectwo polskiej literatury kolonialnej
Burowie i Polacy. O retoryce relacji międzykulturowych u Henryka Sienkiewicza
Henryk Sienkiewicz brnie przez metonimie i metaforę afrykańskiej pustyni i puszczy
„Biały uled wie więcej od nich wszystkich”. Kolonialna/skolonizowana wiedza i niewiedza o Afryce
IV. Spory międzywojenne
Wojna i krytyka literacka. Od wojny polsko-radzieckiej do polskiej teoretycznoliterackiej debaty o oryginalności (1919–1922)
Postimperialna „europeizacja” w zachodniosłowiańskiej krytyce literackiej po 1918 roku (František Xaver Šalda, Štefan Krčméry i Karol Irzykowski)
„Nie spolszczono ich”. Łagodzenie rygorów w kulturze polskiej XX wieku (futuryzm na tle literatury rosyjskiej, czeskiej i słowackiej)
V. Wobec komunizmu
Niemiecko-polski transfer ludności w latach 1944–1950jako przedmiot literaturoznawstwa transnarodowego. Dezyderaty heurystyki postkolonialnej
Literackie i kulturalne przestrzenie podwójnej emigracji. Andrzej Bobkowski i Gustav Regler (we współautorstwie z Mieczysławem Dąbrowskim)
Zbigniewa Herberta antyk postkolonialny
„Czy takie jest pytanie? Kiedy wycofam swoje czołgi?” Kontrowersje wokół pojęcia „Europa Centralna” na konferencji w Lizbonie w 1988 roku
VI. W obliczu migracji
Autoidentyfikacja ze Wschodem w narracjach polskich migrantów
Czy polski migrant potrafi przemówić? Londyn w brytyjskim i polskim filmie, literaturze i muzyce
(we współautorstwie z Joanną Rostek)
Wrong Sex and the City. Polska migracja zarobkowa i męskość podrzędna
Autoproletaryzacja w prozie Polaków migrujących do Niemiec, Irlandii i Wielkiej Brytanii w XXI wieku
VII. W stronę teorii
Problem pamięci o kresach w polskich studiach postkolonialnych
Teoria postkolonialna jako praktyka pamięci. Debata o dwóch wektorach postkolonialności Polski
Teoria postkolonialna jako post-kolonialny nacjonalizm
Polonistyka w napięciu. Posłowie (Dariusz Skórczewski)
Nota wydawnicza
Indeks osób
| Kategoria: | Polonistyka |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-242-6475-9 |
| Rozmiar pliku: | 3,3 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
Polska literatura postkolonialnie. Wstęp
Począwszy od późnego XVIII wieku życie po klęskach, rozbiorach, wojnach, okupacjach i próbach kolonizacji kulturowej pojawiło się w literackim samoopisie Polaków jako stały topos. Jednak dopiero od połowy pierwszej dekady XXI wieku narracja ta została osadzona w postkolonialnych pojęciach teorii literatury i kultury oraz zdefiniowana jako wiedza (p)o krzywdach historycznych (szerzej o tym w części siódmej – W stronę teorii – prezentowanego zbioru). Teksty zamieszczone w niniejszym tomie, powstałe między 1997 a 2017 rokiem, odzwierciedlają proces zakorzeniania się teorii postkolonialnej w polskim literaturoznawstwie, któremu to zjawisku (krytycznie) towarzyszyły.
Tytuł Polska literatura postkolonialna, który Dariuszowi Skórczewskiemu – w napisanym przez niego posłowiu Polonistyka w napięciu – wydaje się tchnąć pewnością teoretycznoliteracką autora, niesie ze sobą trzy znaczenia. Po pierwsze, odzwierciedla podjętą w historycznych rozdziałach tomu próbę odczytania literatury polskiej od czasu rozbiorów w XVIII wieku do migracji poakcesyjnej w XXI stuleciu za pomocą heurystyki postkolonialnej. Po drugie, poddaje krytycznej rewizji polską literaturę badawczą zainspirowaną przez anglojęzyczną naukę postkolonialną. Po trzecie, głosi – i to jest domyślna teza spostrzeżona przez Skórczewskiego – że literaturę polską po 1795 roku cechują różne znamiona kolonialne i postkolonialne, nie bardziej metaforyczne niż literatury krajów z tradycjami kolonii zamorskich.
Odczytywanie literatury polskiej ostatnich dwustu dwudziestu pięciu lat przez pryzmat teorii postkolonialnej wymusza koncentrację na kilku wątkach przewodnich, tak czy inaczej związanych z kwestiami hegemonii kulturalnej. Głównym zwornikiem są szeroko pojęte stosunki międzykulturowe i międzyliterackie. Ze względu na trudne położenie geopolityczne i tragiczną historię Polski od XVIII do XX wieku w każdym niemal rozdziale czytelnik natknie się na odniesienia do relacji polsko-niemieckich i polsko-rosyjskich, które, jak u Henryka Sienkiewicza i Dariusza Muszera, nierzadko są ze sobą powiązane, przy czym niemiecko-polskie stosunki literackie (Adam Mickiewicz – Friedrich Schlegel) ustępują porównaniom rosyjsko-polskim oraz polsko-czesko-słowackim (futuryzm, międzywojenna krytyka literacka). W centrum mojego zainteresowania znajdują się rozmaite konstrukcje tego, co „swoje”, w odróżnieniu od stereotypowej konstrukcji tego, co „obce”. Starcie z cudzą hegemonią kulturalną, na przykład dominacją radziecką, skłaniało zarówno poetów (Zbigniew Herbert), jak i teoretyków (Ewa Thompson) do obronnego nacjonalizmu intelektualnego. Nawet procesy zapożyczeń z innych literatur doprowadzały do wartościującej metarefleksji o „wpływach” intertekstualnych (Wacław Borowy, Karol Irzykowski).
Skutki kolonizacji i hegemonii kulturowej nie ograniczyły się do wystąpienia kryzysu państwowości, szkolnictwa i gospodarki, lecz owocowały także nadkompensacją w konstrukcjach historiozoficznych i martyrologicznych (przede wszystkim u Adama Mickiewicza). Rzutowały również na kryzysy własnego wizerunku w zestawieniu z cudzym i na stosunki między płciami (jak to się dzieje w najnowszej literaturze migracyjnej z Wysp Brytyjskich). Znamienne jest to, że pozaeuropejskie doświadczenia literackie służyły w dużej mierze jako metafory i metonimie stosunków hegemonicznych znanych ze środkowoeuropejskiej historii i kultury (Henryk Sienkiewicz), co pozwala na nowo odczytać również stenogram jednego z pierwszych spotkań klasycznych pisarzy postkolonialnych, między innymi Salmana Rushdiego, z czołowymi przedstawicielami ówczesnej literatury polskiej i rosyjskiej (Czesław Miłosz, Josif Brodski) na konferencji lizbońskiej w 1988 roku. W ramach przyswajania anglo-amerykańskiej teorii postkolonialnej reperkusje tego starcia doprowadziły do gorączkowych debat wokół pytania, kto w wypadku Polski (i kiedy) był kolonizowany (przez Niemców, Rosjan – Sowietów albo rzekomo ostatnio przez „zastępczych hegemonów” zachodnich) oraz kto (i kiedy) był kolonizatorem (terenów z ludnością litewską, białoruską, ukraińską albo „Ziem Odzyskanych”).
Rozdziały prezentowanego tomu są uporządkowane właściwie chronologicznie. W części pierwszej – Po rozbiorach – skupiam się na oświeceniowej krytyce sarmatyzmu (jako wyjątkowego w skali europejskiej pozytywnego zabiegu „samoorientalizacji”) w czasie rozbiorów, u Franciszka Zabłockiego i Franciszka Karpińskiego. Część druga – W stronę kompensacji – pokazuje, jak Adam Mickiewicz zdołał wykorzystać mizerię utraconej państwowości i negatywne skutki wymuszonej emigracji do kreacji dalekosiężnych historiozoficznych i hermetycznych wizji przyszłego zbawienia. Część trzecia – Wobec kolonializmu – jest poświęcona doświadczeniom zamorsko-kolonialnym Henryka Sienkiewicza w Ameryce Północnej i Afryce oraz pytaniu, jakiego rodzaju relacje międzyetniczne konstruują jego listy, opowiadania i młodzieżowa powieść W pustyni i w puszczy w kontekście podobieństw z zabiegami kolonizacyjnymi, które spostrzega w centrum Europy.
Spory międzywojenne, które są tematem części czwartej, przenoszą to, co w tekstach Henryka Sienkiewicza było zawarte implicite, na płaszczyznę dyskusji metaliterackich, toczących się wokół wpływów intertekstualnych pochodzących albo z Rosji radzieckiej (futuryzm), albo z literatur zachodnich, przy czym jedne i drugie są, jak przyjmuję, nierozerwalnie związane z „geopolityką krytyczno-literacką” po wojnie polsko-radzieckiej. Z podobnej „pozycji po wojnie”, tym razem po drugiej wojnie światowej, wychodzi pierwszy rozdział części piątej – Wobec komunizmu – proponujący postkolonialną heurystykę do paralelnego czytania polskiej i niemieckiej literatury o wymuszonym transferze ludności po 1945 roku i na temat emigracji (Andrzej Bobkowski, Gustav Regler). Dalsze rozdziały tej części badają wpływ komunizmu, rozumianego jako radziecka kolonizacja kulturowa, na postawy intelektualne w PRL-u (Zbigniew Herbert, Czesław Miłosz, Krzysztof Michalski). Postsocjalistyczna literatura migracyjna, której poświęcone są rozdziały części szóstej – W obliczu migracji – podmienia perspektywę zmagań z obcym hegemonem kulturowym na problemy klasowe i genderowe (kryzysy męskości), z którymi borykają się polscy migranci zarobkowi w Niemczech, Wielkiej Brytanii i Irlandii, wypracowujący w reakcji na nie subwersywne mechanizmy samoorientalizacji i autoproletaryzacji.
Wszystkie te literackie (czy teoretyczno-literackie) formy zmagania się ze Wschodem i z kolonizacją interpretuję nie z punktu widzenia pozycji wiktymistycznej, jak to czyni znaczna część polskich teoretyków postkolonialnych i „postzależnościowych”, których koncepcje omawiam w ostatniej, siódmej części tomu – W stronę teorii – lecz jako kreatywne formy literackiego przepracowania doświadczeń przemocy i kryzysu. W odróżnieniu od polskiej recepcji teorii postkolonialnej, skoncentrowanej uporczywie na jej wariancie w rozumieniu Edwarda Saida, zwracam uwagę na zdolność „skolonizowanych” i „podrzędnych” do działania (agency) przez wielorakie strategie literackie i kulturowe, polegające na paradoksalnym przyswajaniu, świadomej mimikrze i niepokornej samoorientalizacji.
Nie byłoby tego zbioru bez życzliwej inicjatywy Marka Zybury, redaktora naczelnego serii Polonica leguntur. Dariuszowi Skórczewskiemu dziękuję za niezwykle wnikliwą próbę rekonstrukcji motywacji stojącej za moimi pracami polonistycznymi, którą przedstawia w Posłowiu.
Kilka tekstów zawartych w niniejszym tomie zostało napisanych przeze mnie po polsku i opracowanych przez Katarzynę Fohrer, Monikę Hilbert, Michała Mrugalskiego i Marka Zyburę. Dziesięć artykułów z języka niemieckiego przetłumaczył Jacek Dąbrowski, pojedyncze przełożyły Zuzanna Ossowska i Ewa Wodzisz, dwa rozdziały z języka angielskiego przetłumaczył Mikołaj Deckert, pojedyncze przełożyli Katarzyna Kołakowska, Michał Lachman i Paweł Marcinkiewicz. Przekłady trzynastu nieopublikowanych wcześniej w języku polskim tekstów sfinansował Uniwersytet w Pasawie (Universität Passau).
Jestem szczególnie wdzięczny moim wspaniałym sekretarkom – Monice Hilbert na Uniwersytecie w Pasawie i Magdalenie Szych na Uniwersytecie im. Justusa Liebiga w Giessen – za sprawdzenie różnych wersji tekstów, pomoc w przeformatowaniu bibliografii oraz przygotowanie spisu nazwisk do indeksu osób, do którego przyczynił się również Lukas Pohl. Dziękuję Joannie Rostek i Mieczysławowi Dąbrowskiemu, współautorom dwóch rozdziałów, za zgodę na przedruk w tym zbiorze naszych wspólnych refleksji o literaturze emigracyjnej i migracyjnej.
Mieczysław Dąbrowski, będąc lektorem języka polskiego i literatury polskiej na Uniwersytecie im. Eberharda Karola w Tybindze, od 1990 roku wspierał moje pierwsze kroki polonistyczne, później był moim stałym mentorem na tej niwie i został bliskim przyjacielem. Trzydzieści lat po moich polonistycznych początkach, którym patronował, Jemu tę książkę dedykuję.
Dirk Uffelmann
Berlin, 2 stycznia 2020 rokuSpis treści
Polska literatura postkolonialnie. Wstęp
I Po rozbiorach
Przedmioty z importu i tożsamość wyobrażona. Osmańskie „sarmatica” w Polsce epoki oświecenia
II W stronę kompensacji
„Ja bym mój naród jak pieśń żywą stworzył”. Literatura romantyczna w obliczu badań postkolonialnych
Litwo! Wschodzie mój!
Hermetyzm, polityka, analogia. O hermeneutyce widzeń w Dziadach drezdeńskich Adama Mickiewicza
Nadkompensacja wymuszonej emigracji. Księgi Adama Mickiewicza, czyli jeszcze raz o resentymencie antykolonialnym
III Wobec kolonializmu
Indianin w cyrku, czyli historia niemieckiej klaunady. Sachem Henryka Sienkiewicza jako świadectwo polskiej literatury kolonialnej
Burowie i Polacy. O retoryce relacji międzykulturowych u Henryka Sienkiewicza
Henryk Sienkiewicz brnie przez metonimie i metaforę afrykańskiej pustyni i puszczy
„Biały uled wie więcej od nich wszystkich”. Kolonialna/skolonizowana wiedza i niewiedza o Afryce
IV Spory międzywojenne
Wojna i krytyka literacka. Od wojny polsko-radzieckiej do polskiej teoretycznoliterackiej debaty o oryginalności (1919–1922)
Postimperialna „europeizacja” w zachodniosłowiańskiej krytyce literackiej po 1918 roku (František Xaver Šalda, Štefan Krčméry i Karol Irzykowski)
„Nie spolszczono ich”. Łagodzenie rygorów w kulturze polskiej XX wieku (futuryzm na tle literatury rosyjskiej, czeskiej i słowackiej)
V Wobec komunizmu
Niemiecko-polski transfer ludności w latach 1944–1950 jako przedmiot literaturoznawstwa transnarodowego. Dezyderaty heurystyki postkolonialnej
Literackie i kulturalne przestrzenie podwójnej emigracji. Andrzej Bobkowski i Gustav Regler (we współautorstwie z Mieczysławem Dąbrowskim)
Zbigniewa Herberta antyk postkolonialny
„Czy takie jest pytanie? Kiedy wycofam swoje czołgi?” Kontrowersje wokół pojęcia „Europa Centralna” na konferencji w Lizbonie w 1988 roku
VI W obliczu migracji
Autoidentyfikacja ze Wschodem w narracjach polskich migrantów
Czy polski migrant potrafi przemówić? Londyn w brytyjskim i polskim filmie, literaturze i muzyce (we współautorstwie z Joanną Rostek)
Wrong Sex and the City. Polska migracja zarobkowa i męskość podrzędna
Autoproletaryzacja w prozie Polaków migrujących do Niemiec, Irlandii i Wielkiej Brytanii w XXI wieku
VII W stronę teorii
Problem pamięci o kresach w polskich studiach postkolonialnych
Teoria postkolonialna jako praktyka pamięci. Debata o dwóch wektorach postkolonialności Polski
Teoria postkolonialna jako post-kolonialny nacjonalizm
Polonistyka w napięciu. Posłowie (Dariusz Skórczewski)
Nota wydawnicza
Indeks osóbTomy Wydane
Tom l: Krzysztof Huszcza, Polska i Polacy w pracach Ottona Forst de Battaglii
Tom 2: „Patagończyk w Berlinie”. Witold Gombrowicz w oczach krytyki niemieckiej
Tom 3: „Nasz nauczyciel Tadeusz”. Tadeusz Różewicz i Niemcy
Tom 4: Magdalena Marszałek, „Życie i papier”. Autobiograficzny projekt Zofii Nałkowskiej: „Dzienniki” 1899–1954
Tom 5: Beata Halicka, „Niektórzy lubią poezję”. Wiersze Wisławy Szymborskiej w Niemczech
Tom 6: Olaf Kühl, Gęba Erosa. Tajemnice stylu Witolda Gombrowicza
Tom 7: Brigitte Schultze, „Z chłopa król”. Cztery wieki tradycji tematu literackiego w Polsce
Tom 8: Uta Schorlemmer, Magia zbliżenia i tajemnica dystnasu. Krystiana Lupy poszukiwania „nowych mitów” w teatrze
Tom 9: Gerhard Bauer, Radość pytania. Wiersze Wisławy Szymborskiej
Tom 10: Heinrich Kunstmann, Pisma wybrane
Tom 11: Brigitta Helbig-Mischewski, Strącona bogini. Rzecz o Marii Komornickiej
Tom 12: Alfred Gall, Humanizm performatywny. Polemika z filozofią w praktyce literackiej Gombrowicza
Tom 13: German Ritz, Poeta romantyczny i nieromantyczne czasy. Juliusz Słowacki w drodze do Europy – pamiętniki polskie na tropach narodowej tożsamości
Tom 14: Hans-Jürgen Bömelburg, Polska myśl historyczna a humanistyczna historia narodowa (1500–1700)
Tom 15: Karl Dedecius, Szkiełko tłumacza i oko poety. Eseje
Tom 16: Andreas Lawaty, Intelektualne wizje i rewizje w dziejach stosunków polsko-niemieckich XVIII–XXI wieku
Tom 17: Heinrich Olschowsky, Klucze do kultury. Literatura polska z perspektywy niemieckiej
Tom 18: Witold Wirpsza, Heinrich Kunstmann, „Salut Henri! Don Witoldo!” Witold Wirpsza – Heinrich Kunstmann. Listy 1960–1983
Tom 19: Matthias Freise, Czesław Miłosz i historyczność kultury
Tom 20: Karl Dedecius, Tadeusz Różewicz, Karl Dedecius – Tadeusz Różewicz. Listy 1961–2013, t. I–II
Tom 21: „Bardzo potrzebna mi jest przyjaźń Pana” – Zbigniew Herbert, Heinrich Kunstmann. Listy 1958–1970
Tom 22: Alois Woldan, Studia galicyjskie
Począwszy od późnego XVIII wieku życie po klęskach, rozbiorach, wojnach, okupacjach i próbach kolonizacji kulturowej pojawiło się w literackim samoopisie Polaków jako stały topos. Jednak dopiero od połowy pierwszej dekady XXI wieku narracja ta została osadzona w postkolonialnych pojęciach teorii literatury i kultury oraz zdefiniowana jako wiedza (p)o krzywdach historycznych (szerzej o tym w części siódmej – W stronę teorii – prezentowanego zbioru). Teksty zamieszczone w niniejszym tomie, powstałe między 1997 a 2017 rokiem, odzwierciedlają proces zakorzeniania się teorii postkolonialnej w polskim literaturoznawstwie, któremu to zjawisku (krytycznie) towarzyszyły.
Tytuł Polska literatura postkolonialna, który Dariuszowi Skórczewskiemu – w napisanym przez niego posłowiu Polonistyka w napięciu – wydaje się tchnąć pewnością teoretycznoliteracką autora, niesie ze sobą trzy znaczenia. Po pierwsze, odzwierciedla podjętą w historycznych rozdziałach tomu próbę odczytania literatury polskiej od czasu rozbiorów w XVIII wieku do migracji poakcesyjnej w XXI stuleciu za pomocą heurystyki postkolonialnej. Po drugie, poddaje krytycznej rewizji polską literaturę badawczą zainspirowaną przez anglojęzyczną naukę postkolonialną. Po trzecie, głosi – i to jest domyślna teza spostrzeżona przez Skórczewskiego – że literaturę polską po 1795 roku cechują różne znamiona kolonialne i postkolonialne, nie bardziej metaforyczne niż literatury krajów z tradycjami kolonii zamorskich.
Odczytywanie literatury polskiej ostatnich dwustu dwudziestu pięciu lat przez pryzmat teorii postkolonialnej wymusza koncentrację na kilku wątkach przewodnich, tak czy inaczej związanych z kwestiami hegemonii kulturalnej. Głównym zwornikiem są szeroko pojęte stosunki międzykulturowe i międzyliterackie. Ze względu na trudne położenie geopolityczne i tragiczną historię Polski od XVIII do XX wieku w każdym niemal rozdziale czytelnik natknie się na odniesienia do relacji polsko-niemieckich i polsko-rosyjskich, które, jak u Henryka Sienkiewicza i Dariusza Muszera, nierzadko są ze sobą powiązane, przy czym niemiecko-polskie stosunki literackie (Adam Mickiewicz – Friedrich Schlegel) ustępują porównaniom rosyjsko-polskim oraz polsko-czesko-słowackim (futuryzm, międzywojenna krytyka literacka). W centrum mojego zainteresowania znajdują się rozmaite konstrukcje tego, co „swoje”, w odróżnieniu od stereotypowej konstrukcji tego, co „obce”. Starcie z cudzą hegemonią kulturalną, na przykład dominacją radziecką, skłaniało zarówno poetów (Zbigniew Herbert), jak i teoretyków (Ewa Thompson) do obronnego nacjonalizmu intelektualnego. Nawet procesy zapożyczeń z innych literatur doprowadzały do wartościującej metarefleksji o „wpływach” intertekstualnych (Wacław Borowy, Karol Irzykowski).
Skutki kolonizacji i hegemonii kulturowej nie ograniczyły się do wystąpienia kryzysu państwowości, szkolnictwa i gospodarki, lecz owocowały także nadkompensacją w konstrukcjach historiozoficznych i martyrologicznych (przede wszystkim u Adama Mickiewicza). Rzutowały również na kryzysy własnego wizerunku w zestawieniu z cudzym i na stosunki między płciami (jak to się dzieje w najnowszej literaturze migracyjnej z Wysp Brytyjskich). Znamienne jest to, że pozaeuropejskie doświadczenia literackie służyły w dużej mierze jako metafory i metonimie stosunków hegemonicznych znanych ze środkowoeuropejskiej historii i kultury (Henryk Sienkiewicz), co pozwala na nowo odczytać również stenogram jednego z pierwszych spotkań klasycznych pisarzy postkolonialnych, między innymi Salmana Rushdiego, z czołowymi przedstawicielami ówczesnej literatury polskiej i rosyjskiej (Czesław Miłosz, Josif Brodski) na konferencji lizbońskiej w 1988 roku. W ramach przyswajania anglo-amerykańskiej teorii postkolonialnej reperkusje tego starcia doprowadziły do gorączkowych debat wokół pytania, kto w wypadku Polski (i kiedy) był kolonizowany (przez Niemców, Rosjan – Sowietów albo rzekomo ostatnio przez „zastępczych hegemonów” zachodnich) oraz kto (i kiedy) był kolonizatorem (terenów z ludnością litewską, białoruską, ukraińską albo „Ziem Odzyskanych”).
Rozdziały prezentowanego tomu są uporządkowane właściwie chronologicznie. W części pierwszej – Po rozbiorach – skupiam się na oświeceniowej krytyce sarmatyzmu (jako wyjątkowego w skali europejskiej pozytywnego zabiegu „samoorientalizacji”) w czasie rozbiorów, u Franciszka Zabłockiego i Franciszka Karpińskiego. Część druga – W stronę kompensacji – pokazuje, jak Adam Mickiewicz zdołał wykorzystać mizerię utraconej państwowości i negatywne skutki wymuszonej emigracji do kreacji dalekosiężnych historiozoficznych i hermetycznych wizji przyszłego zbawienia. Część trzecia – Wobec kolonializmu – jest poświęcona doświadczeniom zamorsko-kolonialnym Henryka Sienkiewicza w Ameryce Północnej i Afryce oraz pytaniu, jakiego rodzaju relacje międzyetniczne konstruują jego listy, opowiadania i młodzieżowa powieść W pustyni i w puszczy w kontekście podobieństw z zabiegami kolonizacyjnymi, które spostrzega w centrum Europy.
Spory międzywojenne, które są tematem części czwartej, przenoszą to, co w tekstach Henryka Sienkiewicza było zawarte implicite, na płaszczyznę dyskusji metaliterackich, toczących się wokół wpływów intertekstualnych pochodzących albo z Rosji radzieckiej (futuryzm), albo z literatur zachodnich, przy czym jedne i drugie są, jak przyjmuję, nierozerwalnie związane z „geopolityką krytyczno-literacką” po wojnie polsko-radzieckiej. Z podobnej „pozycji po wojnie”, tym razem po drugiej wojnie światowej, wychodzi pierwszy rozdział części piątej – Wobec komunizmu – proponujący postkolonialną heurystykę do paralelnego czytania polskiej i niemieckiej literatury o wymuszonym transferze ludności po 1945 roku i na temat emigracji (Andrzej Bobkowski, Gustav Regler). Dalsze rozdziały tej części badają wpływ komunizmu, rozumianego jako radziecka kolonizacja kulturowa, na postawy intelektualne w PRL-u (Zbigniew Herbert, Czesław Miłosz, Krzysztof Michalski). Postsocjalistyczna literatura migracyjna, której poświęcone są rozdziały części szóstej – W obliczu migracji – podmienia perspektywę zmagań z obcym hegemonem kulturowym na problemy klasowe i genderowe (kryzysy męskości), z którymi borykają się polscy migranci zarobkowi w Niemczech, Wielkiej Brytanii i Irlandii, wypracowujący w reakcji na nie subwersywne mechanizmy samoorientalizacji i autoproletaryzacji.
Wszystkie te literackie (czy teoretyczno-literackie) formy zmagania się ze Wschodem i z kolonizacją interpretuję nie z punktu widzenia pozycji wiktymistycznej, jak to czyni znaczna część polskich teoretyków postkolonialnych i „postzależnościowych”, których koncepcje omawiam w ostatniej, siódmej części tomu – W stronę teorii – lecz jako kreatywne formy literackiego przepracowania doświadczeń przemocy i kryzysu. W odróżnieniu od polskiej recepcji teorii postkolonialnej, skoncentrowanej uporczywie na jej wariancie w rozumieniu Edwarda Saida, zwracam uwagę na zdolność „skolonizowanych” i „podrzędnych” do działania (agency) przez wielorakie strategie literackie i kulturowe, polegające na paradoksalnym przyswajaniu, świadomej mimikrze i niepokornej samoorientalizacji.
Nie byłoby tego zbioru bez życzliwej inicjatywy Marka Zybury, redaktora naczelnego serii Polonica leguntur. Dariuszowi Skórczewskiemu dziękuję za niezwykle wnikliwą próbę rekonstrukcji motywacji stojącej za moimi pracami polonistycznymi, którą przedstawia w Posłowiu.
Kilka tekstów zawartych w niniejszym tomie zostało napisanych przeze mnie po polsku i opracowanych przez Katarzynę Fohrer, Monikę Hilbert, Michała Mrugalskiego i Marka Zyburę. Dziesięć artykułów z języka niemieckiego przetłumaczył Jacek Dąbrowski, pojedyncze przełożyły Zuzanna Ossowska i Ewa Wodzisz, dwa rozdziały z języka angielskiego przetłumaczył Mikołaj Deckert, pojedyncze przełożyli Katarzyna Kołakowska, Michał Lachman i Paweł Marcinkiewicz. Przekłady trzynastu nieopublikowanych wcześniej w języku polskim tekstów sfinansował Uniwersytet w Pasawie (Universität Passau).
Jestem szczególnie wdzięczny moim wspaniałym sekretarkom – Monice Hilbert na Uniwersytecie w Pasawie i Magdalenie Szych na Uniwersytecie im. Justusa Liebiga w Giessen – za sprawdzenie różnych wersji tekstów, pomoc w przeformatowaniu bibliografii oraz przygotowanie spisu nazwisk do indeksu osób, do którego przyczynił się również Lukas Pohl. Dziękuję Joannie Rostek i Mieczysławowi Dąbrowskiemu, współautorom dwóch rozdziałów, za zgodę na przedruk w tym zbiorze naszych wspólnych refleksji o literaturze emigracyjnej i migracyjnej.
Mieczysław Dąbrowski, będąc lektorem języka polskiego i literatury polskiej na Uniwersytecie im. Eberharda Karola w Tybindze, od 1990 roku wspierał moje pierwsze kroki polonistyczne, później był moim stałym mentorem na tej niwie i został bliskim przyjacielem. Trzydzieści lat po moich polonistycznych początkach, którym patronował, Jemu tę książkę dedykuję.
Dirk Uffelmann
Berlin, 2 stycznia 2020 rokuSpis treści
Polska literatura postkolonialnie. Wstęp
I Po rozbiorach
Przedmioty z importu i tożsamość wyobrażona. Osmańskie „sarmatica” w Polsce epoki oświecenia
II W stronę kompensacji
„Ja bym mój naród jak pieśń żywą stworzył”. Literatura romantyczna w obliczu badań postkolonialnych
Litwo! Wschodzie mój!
Hermetyzm, polityka, analogia. O hermeneutyce widzeń w Dziadach drezdeńskich Adama Mickiewicza
Nadkompensacja wymuszonej emigracji. Księgi Adama Mickiewicza, czyli jeszcze raz o resentymencie antykolonialnym
III Wobec kolonializmu
Indianin w cyrku, czyli historia niemieckiej klaunady. Sachem Henryka Sienkiewicza jako świadectwo polskiej literatury kolonialnej
Burowie i Polacy. O retoryce relacji międzykulturowych u Henryka Sienkiewicza
Henryk Sienkiewicz brnie przez metonimie i metaforę afrykańskiej pustyni i puszczy
„Biały uled wie więcej od nich wszystkich”. Kolonialna/skolonizowana wiedza i niewiedza o Afryce
IV Spory międzywojenne
Wojna i krytyka literacka. Od wojny polsko-radzieckiej do polskiej teoretycznoliterackiej debaty o oryginalności (1919–1922)
Postimperialna „europeizacja” w zachodniosłowiańskiej krytyce literackiej po 1918 roku (František Xaver Šalda, Štefan Krčméry i Karol Irzykowski)
„Nie spolszczono ich”. Łagodzenie rygorów w kulturze polskiej XX wieku (futuryzm na tle literatury rosyjskiej, czeskiej i słowackiej)
V Wobec komunizmu
Niemiecko-polski transfer ludności w latach 1944–1950 jako przedmiot literaturoznawstwa transnarodowego. Dezyderaty heurystyki postkolonialnej
Literackie i kulturalne przestrzenie podwójnej emigracji. Andrzej Bobkowski i Gustav Regler (we współautorstwie z Mieczysławem Dąbrowskim)
Zbigniewa Herberta antyk postkolonialny
„Czy takie jest pytanie? Kiedy wycofam swoje czołgi?” Kontrowersje wokół pojęcia „Europa Centralna” na konferencji w Lizbonie w 1988 roku
VI W obliczu migracji
Autoidentyfikacja ze Wschodem w narracjach polskich migrantów
Czy polski migrant potrafi przemówić? Londyn w brytyjskim i polskim filmie, literaturze i muzyce (we współautorstwie z Joanną Rostek)
Wrong Sex and the City. Polska migracja zarobkowa i męskość podrzędna
Autoproletaryzacja w prozie Polaków migrujących do Niemiec, Irlandii i Wielkiej Brytanii w XXI wieku
VII W stronę teorii
Problem pamięci o kresach w polskich studiach postkolonialnych
Teoria postkolonialna jako praktyka pamięci. Debata o dwóch wektorach postkolonialności Polski
Teoria postkolonialna jako post-kolonialny nacjonalizm
Polonistyka w napięciu. Posłowie (Dariusz Skórczewski)
Nota wydawnicza
Indeks osóbTomy Wydane
Tom l: Krzysztof Huszcza, Polska i Polacy w pracach Ottona Forst de Battaglii
Tom 2: „Patagończyk w Berlinie”. Witold Gombrowicz w oczach krytyki niemieckiej
Tom 3: „Nasz nauczyciel Tadeusz”. Tadeusz Różewicz i Niemcy
Tom 4: Magdalena Marszałek, „Życie i papier”. Autobiograficzny projekt Zofii Nałkowskiej: „Dzienniki” 1899–1954
Tom 5: Beata Halicka, „Niektórzy lubią poezję”. Wiersze Wisławy Szymborskiej w Niemczech
Tom 6: Olaf Kühl, Gęba Erosa. Tajemnice stylu Witolda Gombrowicza
Tom 7: Brigitte Schultze, „Z chłopa król”. Cztery wieki tradycji tematu literackiego w Polsce
Tom 8: Uta Schorlemmer, Magia zbliżenia i tajemnica dystnasu. Krystiana Lupy poszukiwania „nowych mitów” w teatrze
Tom 9: Gerhard Bauer, Radość pytania. Wiersze Wisławy Szymborskiej
Tom 10: Heinrich Kunstmann, Pisma wybrane
Tom 11: Brigitta Helbig-Mischewski, Strącona bogini. Rzecz o Marii Komornickiej
Tom 12: Alfred Gall, Humanizm performatywny. Polemika z filozofią w praktyce literackiej Gombrowicza
Tom 13: German Ritz, Poeta romantyczny i nieromantyczne czasy. Juliusz Słowacki w drodze do Europy – pamiętniki polskie na tropach narodowej tożsamości
Tom 14: Hans-Jürgen Bömelburg, Polska myśl historyczna a humanistyczna historia narodowa (1500–1700)
Tom 15: Karl Dedecius, Szkiełko tłumacza i oko poety. Eseje
Tom 16: Andreas Lawaty, Intelektualne wizje i rewizje w dziejach stosunków polsko-niemieckich XVIII–XXI wieku
Tom 17: Heinrich Olschowsky, Klucze do kultury. Literatura polska z perspektywy niemieckiej
Tom 18: Witold Wirpsza, Heinrich Kunstmann, „Salut Henri! Don Witoldo!” Witold Wirpsza – Heinrich Kunstmann. Listy 1960–1983
Tom 19: Matthias Freise, Czesław Miłosz i historyczność kultury
Tom 20: Karl Dedecius, Tadeusz Różewicz, Karl Dedecius – Tadeusz Różewicz. Listy 1961–2013, t. I–II
Tom 21: „Bardzo potrzebna mi jest przyjaźń Pana” – Zbigniew Herbert, Heinrich Kunstmann. Listy 1958–1970
Tom 22: Alois Woldan, Studia galicyjskie
więcej..
