Polska w złotym wieku przedstawiona wyimkami z Dziejów Rzeczypospolitej Polskiej Jędrzeja Moraczewskiego - ebook

ROZ­KŁAD PI­SMA.

Stron­ni­ca.

ROZ­DZIAŁ I. KRA­JE POL­SKI.

I. Pro­win­cye. Czę­ści Ko­ro­ny: Inf­lan­ty, Li­twa, przy­le­gło­ści i len­na. Na­zwy po­tocz­ne kra­jów. Sia­ki ta­tar­skie… 1

II. Przy­ro­dze­nie. Drze­wa. Wody. Zwie­rzę­ta… 7

III. Na­ro­do­wo­ści. Po­la­cy, Niem­cy i Ru­si­ni. Or­mia­nie. Li­twi­ni. Wo­ło­cho­wie i Wę­grzy­ni. Szko­ci. Wło­si. Ta­la­rzy. Ży­dzi. Cy­ga­ni. Uży­wa­nie ję­zy­ków. 12

ROZ­DZIAŁ II. mia­sta.

I. Po­stać miast. Mia­sta mu­ro­wa­ne, drew­nia­ne. Pru­skie i inf­lanc­kie. Kra­ków i Po­znań… 29

II. Miesz­cza­nie. Zna­cze­nie miesz­czan. Upa­dek zna­cze­nia. Obo­wiąz­ki oby­wa­tel­skie… 32

ROZ­DZIAŁ III. pra­wo miej­skie.

I. Jak się, roz­wi­nę­ło? Pra­wo mag­de­bur­skie i pra­wo sa­skie ziem­skie. Zmia­ny praw sa­skich w Niem­czech i w Pol­sce… 41

II. Urzą­dze­nie mia­sta we­dług Sa­xo­nu. Za­kła­da­nie mia­sta. Wła­dza miej­ska. Mia­sta wol­ne i len­ne. Wójt dzie­dzicz­ny, raj­cy, bur­mi­strze, ław­ni­cy, go­gra­bia, woź­ny… 44

III. Pra­wo miej­skie spo­lsz­cza­łe. Jego pod­staw­ne za­sa­dy… 47

IV. O oso­bach. Ry­ce­rze i lu­dzie pro­ści. Len­ni­cy i pa­no­wie feu­dal­ni. Słu­żeb­ni­cy. Wła­dza oj­cow­ska. Mat­ka. Bra­cia. Bę­kar­ci. Mał­żen­stwo. Spo­so­bie­nie i przy­bra­nie. Opie­ka. Do­zór (cu­ra­te­la)… 49

V. O Rze­czach. Wła­sne i len­nie po­sia­da­ne. Zwie­rzę­ta… do­mo­we, oswo­jo­ne, pta­ki ło­wiec­kie. Psz­czo­ły. Łowy. Ryby. Drze­wo. Gien­gwet. Gie­ra­da. Straw­ne rze­czy… 57

VI. O na­by­wa­niu wła­sno­ści. Od­kry­ty skarb i kru­szec.

Po­sia­da­nie go­dzi­we i w zlej wie­rze. Daw­ność. Za­da­tek (ślub­ny). Szczo­dro­bli­wość mał­żeń­ska. Da­ro­wi­zna. Te­sta­ment. Spa­dek i po­sag. Kup­no i przedaż… 62

VII. Pra­wo do rze­czy cu­dzych. Na­jem. Po­życz­ka. Wie­rzy­ciel i dłuż­nik. Zle­ce­nie… 67

VIII. Za­bez­pie­cze­nia i za­pła­ty praw­ne. Gwar. War­gielt. Na­gro­da… 69

IX. Prze­stęp­stwa i spo­sób są­dów. Za­bój­stwo. Kary na za­bój­ców. Wy­świe­ce­nie. Pasz­kwi­le. Uciecz­ka do świę­te­go miej­sca. Zło­dzie­je. Kara na skó­rze i wło­siech. Sąd Boży. Lic i od­da­nie są­do­wi zło­dzie­ja. Szran­ki czy­li po­je­dy­nek. Po­zew za­wi­ty. Sądy jed­na­ne… 70

X. Pra­wo cheł­miń­skie. Pra­wo z Lu­be­ki i Mag­de­bur­ga. Pra­wo cheł­miń­skie w Pru­sach, na Ma­zow­szu, na Żmu­dzi. Pra­wo got­blandz­kie. Upa­dek praw miej­skich… 75

ROZ­DZIAŁ IV. RZĄ­DY MIEJ­SKIE.

I. Rada. Rada kra­kow­ska. Bur­mi­strze kra­kow­scy. Sąd ra­dziec­ki. Pi­sarz rady. Słu­ga rady… 79

II. Ła­wi­ca i sądy. Wójt i ław­ni­cy. Sądy ga­jo­ne. Po­stę­po­wa­nie są­do­we. Syn­dik. Ape­la­cye. Bur­gra­bio­wie miej­scy… 82

III. Po­spól­stwo. Pro­po­zy­cye. Wil­kie­rze… 86

IV. Od­mien­ność urzą­dzeń. Rzą­dy miej­skie we Lwo­wie. Rzą­dy miej­skie w Po­zna­niu. Lan­dwójt. Dzie­się­ciu mę­żo­wie. Czte­rej mę­żo­wie… 89

V. Niż­si urzęd­ni­cy. Lon­he­ro­wie. Pan wod­ny. Woj­sko miej­skie. Hut­man. Po­bor­cy. Sza­fa­rze. Pro­wi­zo­ro­wip… 92

VI. Do­zo­ry róż­ne. Do­zór zdro­wia. Aedi­les. Wier­tel­ni­cy albo Wier­tel­mi­strze. Tut­na­ro­wie. Cze­ladź ra­tusz­na… 94

ROZ­DZIAŁ V. za­wo­dy miesz­czań­skie.

I. Brac­twa. Sta­tu­ta bractw. Star­si. Na­uka rze­mieśl­ni­cza… 97

II. Mi­strze i to­wa­rzy­sze. Bur­gat­ty. Sto­su­nek mię­dzy mi­strza­mi. Do­zór rze­miosł. Par­ta­cze… 107

III. Sądy rze­mieśl­ni­cze. Ich od­by­wa­nie. Winy. Za­bi­cie psa. Za­le­ty i wady ce­chów. 105

IV. Kup­cy. Po­wód brac­twa. Do­zo­ry wina. Ceny to­wa­rów. 107

V. Rze­mio­sła i za­kła­dy. Wy­li­cze­nie rze­mieśl­ni­ków. Ko­mo­ra mi­ło­sier­dzia. Że­brac­two. Babi wójt. Łaź­nia dla ubo­gich… 108

VI. Oby­cza­je. Po­miesz­ka­nia. Po­miesz­cze­nie przy­je­znych. Roz­rzut­ność miesz­czań­ska. Ubiór. Ogra­ni­cze­nie w ubio­rze ko­biet słu­żeb­nych. Opil­stwo. Cza­ry… 110

ROZ­DZIAŁ VI. LUD WIEJ­SKI.

I. Chło­pi. Kmie­cie. Ogrod­ni­cy. Olan­dro­wie. Wsie wa­ła­skie. Wsie na ło­wiech. Nie­wol­ni­cy i luź­ni. Hul­la­je…. 115

II. Po­ło­że­nie chło­pów. Wła­dza dwor­ska. Ka­ra­nie. Głow­czy­zna chło­pa. Wójt, soł­tys, lan­dwójt. Wa­ta­ma­ni i ty­wo­no­wie. Wła­sność grun­to­wa chło­pów. 118

III. Ży­cie chło­pów. Ubiór i ja­dło. Trzeź­wość… 122

IV. Po­miesz­ka­nie. W kra­jach pol­skich. W kra­jach ru­skich. IN a Żmu­dzi. Po­stać wsi pol­skiej… 124

ROZ­DZIAŁ VII. SZLACH­TA.

I. Rów­ność i nie­rów­ność. Szcze­gó­ło­we czte­ry wol­no­ści.

Dą­że­nia do ustop­nio­wa­nia szlach­ty. Ksią­żę­ta i hra­bio­wie. Or­di­na­cye. Szlach­ta len­nie pod­da­na. Szlach­ta li­tew­ska. Wy­zwa­la­nie się z len­nic­twa szlach­ty ru­skiej. Szlach­ta czyn­szo­wa… 127

II. Po­sia­dło­ści i szla­chec­two. Wy­zwo­le­nie. Ko­pal­nie wy­szły ze sto­sun­ku len­ne­go. Usu­wa­nie szlach­ty od wój­to­stwa i so­łec­twa. Nada­wa­nie szla­chec­twa. Two­rze­nie się ro­dów szla­chec­kich. Her­by… 132

III. Nad­uży­cia. Za­cze­pia­nie ob­cych państw (gu­er­rae). Na­pa­dy na dro­gach. Spo­ry z mia­sta­mi. Po­se­sy­onat i go­ło­ta… 134

IV. Cha­rak­ter. Re­pu­bli­ka­nizm i po­słu­szeń­stwo. Skrom­ność. Na­śla­dow­nic­two i wszech­świa­do­mość. Ta­lent… 136

V. Oby­cza­je pań­skie. Cią­głe po­dró­że po kra­ju. Gro­no po­kre­wień­stwa. Pie­niac­two. Pa­ja­ce i kom­na­ty. Sto­ły i ce­re­mo­nie. Ja­dło. Na­po­je… 138

VI. Dwo­ry. Mar­sza­łek i inni wy­żsi urzęd­ni­cy. Ka­pe­lan. Le­karz. Pi­sarz. Służ­ba. Dwo­ry Ma­cie­jow­skie­go i Ostrog­skie­go. Po­cho­dy i wjaz­dy pa­nów. Dwo­ry szla­chec­kie… 143

VII. Ubiór. Męz­ki, żeń­ski… 147

ROZ­DZIAŁ VIII. PRA­WO­DAW­STWO SZLA­CHEC­KIE.

I. Pra­wo pol­skie Zmia­ny pra­wa w XVI wie­ku. Osia­dły i go­ło­ta. Wy­gna­nie i wy­wo­ła­nie. Od­mia­ny co do po­sa­gu. Opie­kun zda­je ra­chun­ki. Po­tio­ri­tas. Wy­de­rek. Za­ko­py­wa­nie czyn­szu. Uła­pie­nie. Gwał­tow­ni­cy. Ru­śni­ce. Tak­sa ran. Głow­ni­cy. Głow­czy­zna. Śledz­twa. Spra­wy daw­niej są­dzo­ne przez du­chow­nych. Po­zwy. Rok za­wi­ty. Di­la­cya. Prze­zy­ski. Rok przy­po­wiesz­czo­ny. Pięt­na­dzie­sta. Prze­są­dy. Siedm­na­dzie­sta… 149

II. Sta­tut li­tew­ski. Sta­tut są­do­wy. Wady są­dow­nic­twa li­tew­skie­go. Sto­su­nek praw­ny szlach­ty li­tew­skiej. Sta­tut pod­no­si wol­ność szla­chec­ką. Nie­wol­ni­cy. Ta­ta­rzy. Czwar­ty grosz. Po­sag. Ma­ło­let­ni. Opie­ka. Te­sta­men­ta. Za­sta­wy. Zło­dziej­stwo. Rany. Za­bój­stwo. Sądy. Pre­su­dy. Winy. Eg­ze­ku­cyą…. 159

III. Pra­wo pru­skie. Daw­niej­sze pra­wa w Pru­sach. Kor­rek­tu­ra pru­ska. Sy­no­wie. Po­sag. Do­ży­wo­cie. Spa­dek. Te­sta­ment. Opie­ka. Daw­ność. Sądy wo­je­wo­dziń­skie, po­dwo­je­wódz­kie, ziem­skie. Po­zwy. Excep­cya. Świad­ko­wie. Prze­zy­ski. Sądy gra­nicz­ne. Pra­wo w Inf­lan­tach. Ogól­ne uwa­gi o pra­wach szla­chec­kich w Pol­sce… 167

ROZ­DZIAŁ IX. WOJ­SKO.

I. Po­spo­li­te ru­sze­nie. Kto do nie­go na­le­ży i jak się­zbie­ra. Oka­zo­wa­nie… 177

II. Kwar­cian­ni i na­dwor­ni. Lezę, roty i star­szy­zna. Żołd. Li­sty przy­po­wied­nie. Po­cho­dy. Pie­cho­ta. Haj­du­cy… 179

III. Wy­bran­ce. Lu­stra­cya. Ar­ti­le­ria i woj­ska pa­nów. Woj­ska miej­skie: lwow­skie, po­znań­skie, kra­kow­skie… 184

IV. Ko­za­cy. Re­je­stro­wi. Kosz. Ko­rzeń. Na­jaz­dy ko­zac­kie… 186

V. Służ­ba i kar­ność. Ar­ti­ku­ly li­tew­skie. Woj­sko­we ucie­mię­że­nia kra­ju. Wy­mu­sza­nia za­le­głych za­sług. Od­pór Rze­czy­po­spo­li­tej. Het­ma­ni… 188

ROZ­DZIAŁ X. KRÓL..

I. Sta­no­wi­sko kró­la. Obie­ral­ność. Obór. Ko­ro­na­cyą. Przy­się­ga kró­la. Stron­nic­twa obo­ro­we. Cha­ła­sy przy obo­rze. Za­twier­dze­nie przy­wi­le­jów. 193

II. Pac­ta con ven­ta Obo­wią­zek pierw­szy wy­da­wa­nia wszel­kich li­stów rzą­do­wych z wia­do­mo­ścią kanc­le­rza. W czem król nie sta­no­wi bez se­na­tu, a w czem bez sej­mu. Mniej waż­ne wa­run­ki… 198

III. Do­cho­dy i dwór. Nie­pew­ność do­cho­dów. Dwór Zyg­mun­ta Au­gu­ta, Kró­lo­wej Bar­ba­ry, Zyg­mun­ta III… 200

ROZ­DZIAŁ XI. se­nat.

I. W ogól­no­ści. Licz­ba se­na­to­rów. Nie­se­na­to­ro­wie ma­ją­cy wstęp do se­na­tu. Rada do spraw po­tocz­nych. Nie­obec­ność se­na­to­ra… 203

II. Wo­je­wo­da. Jego obo­wiąz­ki, wła­dza są­do­wa, do­cho­dy, do­zór nad mia­ra­mi… 204

III. Kasz­te­lan. Obo­wiąz­ki zwy­kłe i wy­jąt­ko­we… 205

IV. Do­stoj­ni­cy se­na­to­wi. Wo­gó­le. Mar­szał­ko­wie. Kanc­le­rze. Pod­skar­bio­wie… 206

ROZ­DZIAŁ XII. sej­my.

I. Izba po­sel­ska. Mar­sza­łek po­sel­ski. Spo­sób ra­dze­nia.

Ro­zu­mie­nie w rze­czy. Re­da­go­wa­nie kon­sti­tu­cyi. Miej­sce i czas trwa­nia. Pie­nią­dze straw­ne. Nie­zgo­da i zgo­da… 209

II. Je­ne­ra­ły i sej­mi­ki. Miej­sca je­ne­ra­łów. Ich ob­ra­dy. Sej­mi­ki… 211

Za­koń­cze­nie o urzę­dach wyż­szych a głów­nie wiel­kich god­no­ści se­na­tor­skiej… 213

ROZ­DZIAŁ XIII. SĄDY.

1. Sądy naj­wyż­sze. Wcze­śniej­sze są­dow­nic­two i po­trze­ba zmia­ny. Sąd za­dwor­ny. Sąd sej­mo­wy i jego po­pra­wa… 215

U. Tri­bu­nał. Jego sta­no­wi­sko. De­pu­ta­ci świec­cy i du­chow­ni. Tri­bu­nał ru­ski. Zjazd i spo­sób są­dów tri­bu­nal­skicb. Gło­so­wa­nie… 219

III. Wie­ce i sądy ziem­skie. Wie­ce daw­niej­sze i póź­niej­sze z de­pu­ta­ta­mi. Spra­wy do wie­ców na­le­żą­ce. Zie­mie bez wie­ców. Sądy ziem­skie. Kan­di­da­ci urzę­dów ziem­skich. Pi­sarz i pod pi­sek. Spo­sób są­dów ziem­skich. Miej­sca są­dów. 222

IV. Sądy gra­nicz­ne. Pod­ko­mo­rzy jako sę­dzia. Bieg spraw gra­nicz­nych. Ko­mi­sye gra­nicz­ne… 227

V. Sądy grodz­kie. Sta­ro­sta jako sę­dzia. Gro­dy wiecz­ne. Schadz­ki w gro­dzie. Za­kres są­dow­nic­twa grodz­kie­go. Sąd do­raź­ny sta­ro­sty… 228

VI. Sądy kap­tu­ro­we. Ich po­czą­tek i trwa­nie jed­na­ko­we… 231

VII. Sądy w Li­twie i Pru­sach. Sądy w Li­twie na wzór pol­ski. Sądy w Pru­sach grodz­kie są wo­je­wódz­kie­mi. Miej­sca są­dów wo­je­wódz­kich w Pru­sach… 233

ROZ­DZIAŁ XIV. URZĘ­DY ZIEM­SKIE.

I. Czyn­ne. Pod­ko­mo­rzy. Sta­ro­sto­wie i po­dział ad­mi­ni­stra­cyj­ny, oraz są­do­wy kra­ju na sta­ro­stwu grodz­kie… 235

II. Ti­tu­lar­ne. Ich na­zwy i stop­nie. Utra­ta. Skła­da­nie.

W ogó­le o urzę­dach w Pol­sce… 239

ROZ­DZIAŁ XT. SKARB

I. Fun­du­sze. Przy­chód skar­bo­wy w daw­niej­szych cza­sach.

Po­dat­ki zwy­kłe. Po­bo­ry. Po­bór cią­żył chło­pów, miesz­czan i naj­niż­szą szlach­tę. Du­cho­wień­stwo ka­to­lic­kie i lu­dzie na­uko­wi wol­ni… 243

II. Po­bór. Roz­kład po­bo­ru na miesz­kań­ców wiej­skich. Na du­cho­wień­stwo ru­skie. Szos po mia­stach. Po­da­tek szy­prów. Po­głów­ne ży­dow­skie… 246

III. Cła i czo­po­we. In­struk­tarz. Cło od by­dła, zbo­ża, drze­wa. Czo­po­we, Czas i spo­sób ścią­ga­nia po­bo­ru… 250

IV. Kwar­ta. Pro­wi­zo­ro­wie i re­wi­zo­ro­wie. Lu­stra­cje. Skła­da­nie kwar­ty i jej od­da­wa­nie woj­sku… 254

V. Sól i men­ni­ca. Sól po ni­skich ce­nach. Sól za­mor­ska, to jest z Hal­li do Gdań­ska spro­wa­dza­na. Zupy po kra­ju dla soli kra­kow­skiej i ru­skiej. Men­ni­ca… 257

VI. Pod­wo­dy. Zwol­nie­nia od nich. Cena od ko­nia. Po­moc przy bu­dow­li zam­ków i twierdz. 259

ROZ­DZIAŁ XVI. KO­ŚCIÓŁ.

I. Ro­ze­rwa­nie w ko­ście­le. Cza­sy przed Lu­th­rem. Wnik­nię­cie na­uki Lu­th­ra do Prus, do Li­twy, do Wiel­ko­pol­ski, do. Ma­ło­pol­ski. Za­po­bie­ga­nia no­wo­ściom re­li­gij­nym ze stro­ny du­cho­wień­stwa. Jed­no­cze­nie się od­cie­niów po­wsta­łych w no­wo­ściach re­li­gij­nych. Le­gat pa­piez­ki Li­po­ma­ni. Po­cząt­ki Aria­nów. 261

II. Prze­wa­ga ka­to­li­ków. Za­koń­cze­nie so­bo­ru tri­denc­kie­go. Po­wsta­nie za­ko­nu je­zu­ic­kie­go i osie­dle­nie się w Pol­sce. Zjazd dis­si­denc­ki w San­do­mi­rzu. Opa­no­wa­nie wpły­wów rzą­do­wych i dwor­skich przez je­zu­itów, upa­dek no­wych wy­znań… 273

III. Sta­no­wi­sko po­li­ticz­ne ko­ścio­ła. Sto­su­nek kró­lów pol­skich do Rzy­mu. Osa­dze­nie pre­bend we­dług In­dul­tu. Kor­te­zo­wa­nie. An­na­ty. Pra­łac­twa i ka­no­nie tum­skie. Ka­no­ni­cy dok­to­ro­wie. Du­chow­ni niem­cy. Opa­ci. Pre­zen­to­wa­nie ple­ba­nów. Sądy du­chow­ne. Oby­cza­je du­cho­wień­stwa… 277

IV. Ko­ściół ru­ski w daw­nych wie­kach. Róż­ni­ca ko­ścio­ła w Xl wie­ku. Unia na zbo­rze lug­duń­skim. Usta­wy w Ho­ro­dle. Ogól­ne po­ni­że­nie du­cho­wień­stwa wschod­nie­go. Unia flo­renc­ka. Zrów­na­nie bi­sku­pów ru­skich z ła­ciń­ski­mi. Za­bie­gi prze­ciw di­su­ni­tom. Za­bie­gi cara Wa­si­la mię­dzy di­su­ni­ta­mi li­tew­ski­mi. Gliń­ski… 282

V. Ko­ściół ru­ski w XVI wie­ku. Znie­sie­nie ustaw ho­ro­del­skich. Kon­fe­de­ra­cya wa­ru­ją­ca bra­ter­stwo mię­dzy wy­ma­nia­mi chrze­ściań­skiem!… Po­ni­że­nie się pa­triar­cha­tu ca­ro­grodz­kie­go. Pa­triar­chat mo­skiew­ski utwo­rzo­ny. Sy­nod

Stron­ni­ca… w Brze­ściu li­tew­skim. Po­sel­stwo do Rzy­mu. Po­wtór­ny sy­nod w Brze­ściu i na­jazd Ostrog­skie­go. Wy­klę­cie unii w Mo­skwie i Ca­ro­gro­dzie… 285

VI. Sto­su­nek ko­ściel­ny Rusi czer­wo­nej. Na­miest­ni­ko­wie ko­ścio­ła ru­skie­go – Przy­wró­ce­nie bi­skup­stwa ru­skie­go dla czer­wo­nej Rusi i Po­do­la. Za­tar­gi bi­sku­pów Ba­ła­ba­nów. Zrów­na­nie Ru­si­nów z ka­to­li­ka­mi przez kon­fe­de­ra­cyą bra­ter­stwa mię­dzy wy­znaw­ca­mi chrze­ściań­skiem!… Kłót­nie z po­wo­du ka­len­da­rza… 291

ROZ­DZIAŁ XVII. OŚWIA­TA.

I. Szko­ły. Upa­dek aka­de­mii kra­kow­skiej. Za­wią­zek aka­de­mii za­moj­skiej. Ko­lo­nie aka­de­mii kra­kow­skiej. Za­kła­da­nie szkół je­zu­ic­kich. Szko­ły i no­wi­cy­aty za­ko­nów. Aka­de­mia je­zu­ic­ka w Wil­nie. Urzą­dze­nie szkół je­zu­ic­kich. Po­wsta­wa­nie se­mi­na­ryi du­chow­nych. Szko­ły dis­si­denc­kie. Szko­ły żeń­skie. Wy­cho­wa­nie ru­skie. Se­mi­na­ry­um uniac­kie. Szko­ła di­su­nic­ka wyż­sza w Ostro­gu… 297

II. Pi­śmien­nic­two. Spo­ry re­li­gij­ne pod­no­szą ję­zyk pol­ski. Po­eci. Hi­sto­ri­cy. Je­ogra­fo­wie. Po­li­ti­cy. Mów­cy. Praw­ni­cy. Fi­lo­zo­fo­wie. Ma­te­ma­li­cy i astro­no­mo­wie. Al­che­mi­cy. Na­tu­ra­li­ści – Sztu­ka le­kar­ska. Teo­lo­gia Ję­zy­ki sta­ro­żyt­ne. Ję­zy­ki nowe – Wi­do­wi­ska te­atral­ne… 304

III. Dru­kar­nie, cen­zu­ra i bi­blio­te­ki. Wzrost dru­kar­ni i miej­sca w któ­rych były. Usu­nię­cie się dru­ka­rzy i księ­ga­rzy z pod wła­dzy aka­de­mii. Cen­zu­ra z po­sta­no­wień kró­lew­skich i so­bo­ru tri­denc­kie­go. Bi­blio­te­ki klasz­tor­ne i aka­de­micz­ne… 312

ROZ­DZIAŁ XVIII, PRZE­MYSŁ.

I. Han­del. Han­del prze­cho­do­wy, wy­cho­do­wy i przy­cho­do­wy. Bo­gac­two kup­ców w mia­stach por­to­wych. Naj­han­dlow­niej­sze mia­sta nie­po­rto­we… 317

II. Dro­gi. Obo­wią­zek do­zwa­la­nia dróg. Za­cho­wa­nie się na nieb. Dro­gi wy­sa­dza­ne drze­wa­mi. Zdzier­stwo na dro­gach. Ogra­ni­cze­nie fur­ma­nów. 321

III. Pie­nią­dze i pro­cen­ta. Czer­wo­ne zło­te, zło­tów­ki czy­li ta­la­ry, gro­sze, ru­ble, sze­lą­gi, pie­niąż­ki. Zmia­na kur­su zło­ta i ta­la­rów. Pro­cent praw­ny, pro­cent we­xlo­wy… 322

IV. Mia­ry i ceny. Mia­ry dłu­go­ści, ob­ję­to­ści, cięż­ko­ści. Obo­wią­zek wo­je­wo­dów. Ceny wina… 324

V. Gór­nic­two. Sa­li­ny kra­kow­skie. Sa­li­ny ru­skie. Sól we Wiel­ko­pol­sce i wy­wa­rza­nie soli w Gdań­sku. Ko­pal­nie krusz­co­we w Ol­ku­szu. Gwa­rec­twa. Fri­sth. Żup­ni­cy. Men­ni­ca ol­ku­ska. Ko­pal­nie pod Chę­ci­na­mi, Kiel­ca­mi, Trze­bi­nią, Sław­ko­wem, Chrza­no­wem, Nową górą, Tu­sta­nem. Że­la­zo, siar­ka, ko­per­wa­ser. Bursz­tyn, mar­mur, ala­ba­ster. Urzę­dy, wła­dze i ro­bot­ni­cy… 326

VI. Go­spo­dar­stwo wiej­skie. Za­rząd kmie­cy i fol­warcz­ny. Upra­wa. Rol­nic­two na Bia­łej Rusi. Sprzęt. Od­byt na zbo­ża. Cho­do­wa­nie in­wen­ta­rza ży­we­go. Pro­pi­na­na­cya. Gło­dy… 331KRA­JE POL­SKI.

I. PRO­WIN­CYE.

Głów­ny po­dział zjed­no­czo­nej rze­czy­po­spo­li­tej pol­skiej był na ko­ro­nę i Li­twę.

Wzglę­dem nie­któ­rych ziem po­ka­za­ły się spo­ry Ko­ro­ny z Li­twą, a mia­no­wi­cie o Wo­łyń, o Po­do­le wraz z Bra­cław­skiem, o Ki­jow­skie, o Inf­lan­ty i o Pod­la­sie.

Ko­ro­nę dzie­lo­no na pięć czę­ści: Wiel­ko­pol­skę, Ma­ło­pol­skę, Ruś, Ma­zow­sze i Pru­sy.

Wiel­ko i Ma­ło­pol­skę bra­no w tro­istej roz­cią­gło­ści i w tro­ja­kiem zna­cze­niu.

Wiel­ko­pol­ska naj­star­sza i sej­mi­ko­wa skła­da­ła się z dwóch wo­je­wództw: po­znań­skie­go z zie­mią wschow­ską i z ka­li­skie­go. Wiel­ko­pol­ska wal­nych zjaz­dów czy­li je­ne­ra­łów od­by­wa­nych zwy­kle w mie­ście Kole zaj­mo­wa­ła jesz­cze wo­je­wódz­twa sie­radz­kie z zie­mią wie­luń­ską, łę­czyc­kie, wło­cław­skie czy­li ino­wro­cław­skie, brze­sko­ku­jaw­skie i raw­skie, do któ­re­go aż So­cha­czew na­le­żał. Wiel­ko­pol­ska naj – póź­niej­sza albo try­bu­nal­ska roz­cią­ga­ła się i przez całe Ma­zow­sze (1).

Małą Pol­skę naj­star­szą sej­mi­ko­wą sta­no­wi­ły tyl­ko Kra­kow­skie i San­do­mir­skie; zjaz­du zaś wal­ne­go czy­li je­ne­ra­ła od­by­wa­ne­go zwy­kle w No­wem mie­ście Kor­czy­nie tak­że Lu­bel­skie, Bełz­kie i Po­dol­skie; naj­póź­niej­szą zaś czy­li try­bu­nal­ską skła­da­ło jesz­cze i Pod­la­sie.

Do Ma­ło­pol­ski w ob­szer­niej­szem lecz już tyl­ko je­ogra­ficz­nem zna­cze­niu przy­li­czał się pol­ski Szląsk, któ­ry do try­bu­na­łu udzia­łu nie brał, ani w nim swo­ich spraw nie­są­dził; skła­da­ły go zaś księ­stwa oświę­cim­skie i za­tor­skie, tu­dzież księ­stwo sie­wier­skie, na któ­rem pa­no­wał bi­skup kra­kow­ski. Przy­li­cza­no i sta­ro­stwo spi­skie ze zam­kiem Lu­bow­lą i trzy­na­stu mia­sta­mi wpraw­dzie tyl­ko zo­sta­wio­ne od Wę­gier, ale w XVI wie­ku, jak twier­dzi Kro­mer ta­kich rze­czy do­brze świa­do­my, już też przez układ Pol­sce na wła­sność przy­zna­ne (2).

Mało i Wiel­ko­pol­skę po­ka­za­li­śmy w kil­ko­ra­kiem zna­cze­niu, na­zwa Ruś po­dob­nież była roz­ma­itą.

Pod Ru­sią albo zie­mia­mi ru­skie­mi ro­zu­mia­no na­przód samo wo­je­wódz­two ru­skie, czy­li lwow­skie, po­tem i wo­je­wódz­two bełz­kie; da­lej trzy wo­je­wódz­twa a wszyst­kie inne to jest ki­jow­skie, wo­łyń­skie i bra­cław­skie, któ­re do roku 1589 czy­li usta­no­wie­nia try­bu­na­łu ru­skie­go są­dzi­ły się – (1) Ma­zow­sze jed­nak­że włą­czo­ne było do Wiel­ko­pol­ski r. 1529. na sej­mie piotr­kow­skim, a za­tem na wie­le lat przed usta­no­wie­niem try­bu­na­łu. Włą­cze­nie to ato­li roz­cią­ga­ło się pew­nie tyl­ko do wspól­ne­go ra­dze­nia na sej­mie przy roz­dzia­le na Ma­ło­pol­ską i Wiel­ko­pol­skę.

(2) De situ Po­lo­niae lib. I

przez ob­ra­nych de­pu­ta­tów i sta­no­wi­ły od­dziel­ną Ruś są­do­wą (1).

Do Rusi w naj­ob­szer­niej­szem zna­cze­niu, to jest jak da­le­ko lud był ru­ski i ko­ściół ru­ski prze­ma­gał, do­da­wa­no całą Li­twę z wy­jąt­kiem tyl­ko Wi­leń­skie­go, Troc­kie­go i Żmu­dzi.

O szcze­gó­ło­wych na­zwach Rusi nie po­li­tycz­nych, lecz po­tocz­nych po­wie się ni­żej.

Ma­zow­sze nowa część ko­ro­ny od r. 1525, to jest od wcie­le­nia jego ostat­ków do ko­ro­ny o tyle było in­a­czej rzą­dzo­ne, iż na cze­le władz mia­ło kró­lew­skie­go na­miest­ni­ka (vi­ces ge­rens). Sejm ato­li r. 1576 usu­nął na za­wsze ten urząd w sło­wach: każ­dy wo­je­wo­da ma­zo­wiec­ki ta­kąż wła­dzę i po­win­ność na so­bie nieść i do­syć jej czy­nić ma i po­wi­nien bę­dzie, jako in­szy wo­je­wo­do­wie w ko­ro­nie pol­skiej nio­są i mają i któ­ra w sta­tu­ciech pol­skich jest opi­sa­na.

W po­tocz­nej mo­wie do Ma­zow­sza za­li­cza­ły się jako daw­ne jego czę­ści, tak­że wo­je­wódz­two płoc­kie i raw­skie, ale nig­dy nie w pi­smach urzę­do­wych

Pru­sy bez­po­śred­nio do Rze­czy­po­spo­li­tej wcie­lo­ne, a jak je zwa­no kró­lew­skie pią­ta i ostat­nia część ko­ro­ny skła­da­ły się z wo­je­wódz­twa cheł­miń­skie­go z zie­mią mi­cha­łow­ską, mal­bor­skie­go i po­mor­skie­go (gdań­skie­go), tu­dzież z War­mii kra­ju bi­sku­pa war­miń­skie­go.

Li­twa obej­mo­wa­ła wo­je­wódz­twa wi­leń­skie, troc­kie, brze­sko-li­tew­skie, no­wo­grodz­kie, miń­skie, mści­sław­skie, wi­tep­skie, po­łoc­kie, smo­leń­skie lubo sam Smo­leńsk od­padł był – (1) Kon­sty­tu­cya war­szaw­ska r. 1578. Wo­je­wódz­twa ki­jow­skie, wo­łyń­skie i brac­law­skie.

do Mo­skwy r. 1514. Żmudź sta­no­wi­ła od­dziel­ne sta­ro­stwo i słusz­nie ucho­dzi­ła za część Li­twy. Nad­to Li­twi­ni cią­gle się sprze­cza­li z Ko­ro­ną o Wo­łyń­skie i Ki­jow­skie.

Inf­lan­ty w sku­tek po­ko­ju za­war­te­go z Mo­skwą pod wpły­wem Po­sse­vi­nie­go na­le­ża­ły do Rze­czy­po­spo­li­tej z wy­łą­cze­niem tyl­ko pół­noc­niej­szej czę­ści Es­to­nii, któ­rą za­trzy­ma­li Szwe­dzi i z wy­łą­cze­niem wy­spy Oesel opa­no­wa­nej przez Da­nią. Roku 1582 po­dzie­lo­no je na trzy ob­wo­dy pod sta­ro­sta­mi (pre­zy­den­ta­mi), z któ­rych każ­dy miał po­moc­ni­ka. Pierw­szy ob­wód wen­deń­ski czy­li kie­ski roz­cią­gał się po­mię­dzy rze­ka­mi, Dźwi­ną, Go­wią i tak do gra­ni­cy mo­skiew­skiej, że jesz­cze obej­mo­wał zam­ki Ma­rien­hau­sen, Lu­cen i Ro­si­ten; dru­gi do­rpat­ski czy­li derpt­ski od Go­wii i gra­nic mo­skiew­skich się­gał do je­zio­ra Vil­scher, a trze­ci par­naw­ski le­żał mię­dzy Go­wią, mo­rzem i je­zio­rem Vil­scher. Na sej­mie r. 1598 ob­wo­dy te na­zwa­no już wo­je­wódz­twa­mi; ich wo­je­wo­do­wie za­sie­dli w se­na­cie Rze­czy­po­spo­li­tej na ostat­nich miej­scach wo­je­wódz­kich, a kasz­te­la­no­wie na ostat­nich miej­scach kasz­te­lań­skich. Bi­skup wen­deń­ski ostat­ni z bi­sku­pów pol­skich uzna­ny był za pierw­sze­go se­na­to­ra inf­landz­kie­go i miał obo­wią­zek prze­wod­ni­cze­nia sej­mi­ko­wi inf­landz­kie­mu w Kie­si, a przy­najm­niej kanc­le­rze od­se­ła­li do nie­go pro­po­zy­cye kró­lew­skie. Sej­mik ten wy­bie­rał po­słów na sejm wal­ny Rze­czy­po­spo­li­tej. Miast i zam­ków inf­landz­kich wcie­lo­nych do Pol­ski wy­li­czył Striy­kow­ski pięć­dzie­siąt (1).

Przy­le­gło­ścia­mi i len­na­mi Rze­czy­po­spo­li­tej były księ­stwo pru­skie, księ­stwo kur­landz­kie, oraz Po­mo­rze ka­szub­skie z mia­sta­mi By­to­wem i Lau­en­bur­giem.

–- (1) Sar­ma­tia Eu­ro­pa­ea na sa­mym koń­cu dzie­ła.

W Li­twie zaś był nie­ja­ko mo­nar­chą len­nym, ksią­żę słuc­ki. Prócz bo­wiem wła­snych wojsk, któ­re wol­no było każ­de­mu panu cho­wać, miał ksią­żę słuc­ki nad­to za­rząd skar­bo­wy wła­sny i sta­no­wił pra­wa. Jego sto­su­nek do kró­la był pra­wie ten sam, co ksią­żąt nie­miec­kich do ce­sa­rza. Prze­szło ono z ostat­nią z ksią­żąt słuc­kich do Ra­dzi­wił­łów, ale już tyl­ko jak każ­de do­bra szla­chec­kie.

Mul­ta­ny i Wo­łosz­czy­zna po wzro­ście po­tę­gi tu­rec­kiej i za­ję­ciu od suł­ta­na więk­szej czę­ści Wę­gier, uszły z pod wła­dzy Rze­czy­po­spo­li­tej, a w sa­mem koń­cu XVI wie­ku przez zwy­cięz­two Za­moy­skie­go, nie­ja­ko bar­dziej się na nią o po­moc prze­ciw sro­go­ści tu­rec­kiej oglą­dać po­czy­na­ły i chwi­lo­wo nie­kie­dy bar­dziej Pol­sce niż Tur­cyi ule­ga­ły.

W kra­jach Rze­czy­po­spo­li­tej spo­ty­ka­my wie­le nazw nie­po­li­tycz­nych, ale, że się tak wy­ra­zi­my po­tocz­nych, któ­re słu­ży­ły róż­nym oko­li­com, a po­cho­dzą­cych z wie­ków nie­opi­sa­nych w dzie­jach, lub też po­źniej utwo­rzo­nych, sto­sow­nie do tego, ja­kie po­ło­że­nie ta lub owa oko­li­ca mia­ła wzglę­dem kra­jów Rze­czy­po­spo­li­tej. Zna­ne nam są na­zwy Po­do­le, Wo­łyń, Ku­ja­wy, a jako czę­ści wo­je­wódz­twa ka­li­skie­go Pa­łu­ki z mia­stem Żni­nem, Kraj­na z Lob­że­ni­cą i Ka­szu­by nad Kraj­ną ku pół­no­cy (1) z By­to­wem i Lau­en­bur­giem. Pod­la­sie, a wła­ści­wie Pod­la­sze, to jest kraj we­dług uwa­ża­nia Ru­si­nów w po­bli­żu La­chów, było po­gra­ni­czem li­tew­skiem koło Au­gu­sto­wa, Ty­ko­ci­na, Dro­hi­czy­na, Ło­sic. Po­le­sie – (1) Ma­gis au­tem ad oc­ci­den­tem ver­git Po­sna­nien­sis sa­tra­pia, Ca­li­sien­sis con­tra ad or­tum et sep­tenl­rio­nem: qua par­te sunt Pa­lu­ci, Cra­ina et Cas­su­bia trac­tus te­rae non con­tem­nen­di.

obej­mo­wa­ło w po­bli­żu Piń­ska odłam­ki wo­je­wództw brze­sko­li­tew­skie­go, wo­łyń­skie­go i ki­jow­skie­go. Pod­gó­rze skła­da­ło się z czę­ści wo­je­wódz­twa kra­kow­skie­go i zie­mi prze­my­śl­skiej przy Kar­pa­tach u gra­ni­cy wę­gier­skiej. Ukra­inę sta­no­wi­ły część po­łu­dnio­wa wo­je­wódz­twa ki­jow­skie­go i całe bra­cław­skie. Po­be­re­żem zwa­ła się część wo­je­wódz­twa bra­cław­skie­go nad Dnie­strem po­cząw­szy od Mo­hi­lo­wa ku ko­czo­wi­skom ta­tar­skim. Po­ku­cie sta­no­wił po­wiat ko­ło­myj­ski w wo­je­wódz­twie ru­skiem. Przez Ruś czer­wo­ną ro­zu­mia­no wo­je­wódz­twa ru­skie czy­li lwow­skie, bełz­kie z zie­mią chełm­ską, po­dol­skie, wo­łyń­skie; przez Ruś bia­łą wo­je­wódz­twa po­łoc­kie, wi­tep­skie, mści­sław­skie, miń­skie i no­wo­grodz­kie (1). Sie­wiersz­czy­zną zwał się kraj po­gra­nicz­ny od Mo­skwy koło No­wo­gro­da sie­wier­skie­go, ale jesz­cze w XVI wie­ku gra­ni­ce w nim nie były ani jako tako ozna­czo­ne, dla tego, że miał nie­wie­le osad, mało miesz­kań­ców, a bory na kil­ka­dzie­siąt mil roz­le­głe.

Waż­nym też jest je­den szcze­gół je­ogra­ficz­ny, wy­cho­dzą­cy na­wet za gra­ni­cę Pol­ski: sta­no­wią go dro­gi czy­li tak zwa­ne śla­ki, któ­re­mi Ta­ta­rzy na­cho­dzi­li Pol­skę i z niej wra­ca­li, a któ­re były li­nia­mi od Ocza­ko­wa do Lwo­wa tak wy­bra­ne­mi, aby rze­ki prze­by­wać w do­god­nych bro­dach, lub je też obejść u źró­deł, a wresz­cie, aby spła­wić lub bez prze­szko­dy upro­wa­dzać łup za­bra­ny.

Pierw­szy ślak był kucz­mień­ski, a cią­gnął się od Ocza­ko­wa na Czap­cza­ki, Saw­ran do bro­du na rze­ce Ko­de­mie, do – (1) Ruś ciar­na mimo ba­ła­muc­twa póź­niej­szych była ta, któ­ra nig­dy nie­na­le­za­ła do Li­twy ani Pol­ski. Skła­da­ły ją czę­ści nie­gdyś pań­stwa Wło­dzi­mi­rza wiel­kie­go, któ­re za­gar­nę­li knia­zio­wie Mo­skwy, ko­lo­nii ru­skiej, po­wsta­łej i wzro­słej mię­dzy Ko­ma­ra­mi i in­ne­mi nie sło­wiań­ski­mi lu­da­mi. Zga­dza­ją się na to Striy­kow­ski i Sta­ro­wol­ski.

bro­du na Kucz­mie­niu i przez Sza­rów­kę do Lwo­wa. Dru­gi ślak czar­ny czy­li le­si­sty, szedł­szy od Ocza­ko­wa nad Dnie­prem do Tar­go­wisz­cza, do po­ro­how u Tor­ńa­kow­ki, do Czer­kas, Ka­nio­wa, Ki­jo­wa, Po­łon­ne­go, do bro­du na Słu­czy, do bro­du na Ho­ry­niu u Za­sla­wia; po­tem zaś przez Styr u Łuc­ka i na So­kal do Lwo­wa. Ślak ten w od­wro­cie miał tę wiel­ką do­god­ność dla Ta­ta­rów, że od Tar­go­wisz­cza do Ocza­ko­wa spła­wia­li łup po Dnie­prze. Ślak wo­ło­ski cią­gnął się środ­kiem Wo­łosz­czy­zny lub brze­ga­mi Dnie­stru, a da­lej koło źró­deł rzek Ru­sza­wa, Dzwon, Uszy­ca i na mia­sta Zyn­kow Ska­łę, Bu­czacz w kie­run­ku Lwo­wa (1).

II. PRZY­RO­DZE­NIE.